NGA O NTOTO ULENDA VULUZWA?
Mbu
VANA ntandu a kutuvana ulolo wa madia, e mbu mikutuvananga mpe lekwa yayingi ivangilwanga e nlongo. Vioka bula kati kwa mupepe ukutusadisanga mu fulumuna omu nza yawonso, mu mbu utukanga. O mupepe utukanga muna mbu uvuidi mpe lendo kia fwasa mupepe wawonso wambi (dióxido de carbono) tuvaikisanga. Kuna diak’e sambu, e mbu i miau misingikanga e nsungi za nza yawonso.
E Mbu mu Vonza Kikilu Mina
Muna kuma kia nsobani za nsungi, e makolado muna mbu, mavanga (marisco) ye vangwa yankaka ya moyo muna mbu mu vonza kikilu ina. Akwa ngangu za nza bevovanga vo, e mpila zawonso za makolado oma mesadisanga e vangwa yayingi ya moyo muna mbu, malenda vila mvimba muna mvu 30 milanda.
Akwa ngangu bevovanga vo vana vena nkam’a nuni zidilanga muna mbu, 90 badidi kala e plastico. E plastico zivetwanga muna mbu, konso mvu zivondanga mafunda ye mafunda ma mbizi za maza.
Muna mvu wa 2022, António Guterres wa Nsoneki a Nações Unidas wavova vo: “Wau vo ke tutoma lunga-lunganga e mbu ko, o unu e ‘Salu kia Lunga-lunga Mbu Kikitukidi se Salu Kifwete Salwa mu Nzaki-nzaki.’”
Ntoto Wakubikwa Kimana Wakala Yakwele Mvu
E mbu ye vangwa ya moyo ikalanga mo yavangwa ye lendo kia kuyivelelesa yo kukiwuka avo ke isafwilu kwa wantu ko. Nkanda umosi usasilanga vo vava wantu betaninanga e mbu mialembi safulwa muna mvindu ya makompani, “e mbu mikwamanananga kuyivelelesa.” Tala nona yakete:
-
Muna mbu muna ye vangwa ya moyo yakete-kete idianga yo lunda mazi meyikilwanga vo dióxido de carbono. E mazi mama i mau mewokesanga e mbangazi mu nza yawonso. E dióxido de carbono ilundwanga kwa vangwa yayi, yafwanana ye dióxido de carbono ya nti miawonso, nianga ye titi yawonso ina ova nza.
-
Vena ye ngambu zidianga e visi ya mbizi za maza zifwanga. Kele vo ediadi ke divangamingi ko, e mbizi za maza zifwanga, nga zitoma safulanga e mbu. Kuna diak’e sambu, e ngambu zazi i madia ma mbizi zayingi za maza. E nzil’a internete ya Kimvuka kia Smithsonian Ocean ivovanga vo: E salu kiaki kiawonso kisadisanga kimana e mbu “miakala miavelela.”
-
E mpila iladilanga madia muna vumu ya mbizi zayingi za maza, isadisanga mu kulula mvindu yampondi muna maza eyi ilenda fwasa makolado, mavanga (marisco) ye vangwa yankaka.
Dina Wantu Bevanganga
Vana fulu kia sadila e plastico zisadilwanga nkumbu mosi kaka yo sakisa e mvindu, tusadilanga e nkutu za nlele ye nlangi mia maza. Ediadi dilenda sadisa kimana e mvindu ya plastico yalembi safula e mbu
E lekwa ina ke ivetwanga ko muna mbu, ikululanga e salu kia luveleleso. Muna kuma kiaki, vana fulu kia sadila e lekwa ya plastico, akwa ngangu bekasakesanga wantu basadilanga e nkutu za nlele, salanganu ye yinzu. Kadi e lekwa ya plastico wau vo nkumbu mosi kaka isadilwanga, itoma sakisanga e mvindu.
Kansi, mayingi mevavuanga. Ke kolo ko muna mvu mosi kaka, nkubika mosi italanga luveleso lwa kalu kia wantu yanona 9.200 za tonelada za mvindu yanatumunua kwa mavuku ma kalunga tuka muna nsi 112. Eyayi ndambu kwandi kaka muna mvindu yawonso ikwendanga muna kalunga muna konso mvu.
E nsangu za Nacional Geográfico zisonganga vo “E mvindu a mazuti mana wantu beyokanga yo veta yo muna mbu iviokele e tezo. Muna diadi, e vangwa ya moyo muna mbu ke ilendanga diaka velelesa mbu ko nze wauna yavangilwa.”
E Bibila Nkia Vuvu Kikutuvananga?
“O ntoto wazala ye salu yaku. I mûna mwina o kalunga, kwanene yo yalumuka, muzele ye ma ya moyo yakondwa lutangu, yanene ye yandwelo.”—Nkunga 104:24, 25.
Yindula ediadi: Wau vo Mvangi eto yandi wavanga e mbu ye vangwa yawonso ya moyo ina mo, dia ngangu mu kwikila vo Nzambi ovuidi luzolo ye nkuma wafokola mvindu yawonso isafulanga e mbu miawonso. Tala e longi, “Nzambi Wasia Nsilu vo Ntoto Uvuluzwa” vana lukaya lwa 15.
