EKUMA se diame kafungila makasi? Yambula yanuzayisa. Yawutuka kina kia 29 kia ngonde ya Yuli ya mvu wa 1929 yo sansukila ku vata dimosi muna zunga kia Bulacã, kuna Filipinas. Wau vo ke twakala ye nzimbu zayingi ko, e zingu kieto kiavevoka kiakala. Vava yakala nleke, makesa ma Japão mayenda nuanisa Filipinas, e mvita yayantika. Wau vo e vata dieto diavavuka diakala, e mvita ke yatutwasila vonza kiayingi ko. Ke twakala ye radio ko, televizau ngatu zulunalu. Muna kuma kiaki, kwa wantu ankaka twawilanga e nsangu za mvita.

Mpangi nsambwadi yakala zau z’akala ye z’akento. Vava yalungisa mvu nana, yayenda zingila kumosi ye nkaka zame. Kana una vo mu dibundu dia Katolika twasambilanga, o nkak’ame a yakala wazolanga mokena mambu ma Nzambi, watambulanga e nkanda miavovelanga oma ma Nzambi mina akundi andi bamvananga. Isungamenanga vava kansonga yinkanda-nkanda nze Proteção, Segurança ye Descobertas muna nding’a Tagalo.  * (tal’e mvovo vana yand’a lukaya) Wansonga mpe o Nkand’a Nzambi. Yayangalela tanga o Nkand’a Nzambi, musungula e nkanda nyá mia Nsangu Zambote. Ediadi diamfila mu zola landa e mbandu a Yesu.—Yoane 10:27.

E makesa ma Japão makatuka kuna Filipinas muna mvu wa 1945. Kuna kwalanda, mase mame balomba vo yavutuka kuna nzo. O nkaka ame a yakala wankasakesa mu vutuka, muna kuma kiaki yavutuka kuna nzo a mase mame.

Muna ngonde a Desemba ya mvu wa 1945, Mbangi za Yave zatuka kuna mbanz’a Angate bayenda sila umbangi kuna vata dieto. Mbangi mosi a Yave wa nunu wayenda sila umbangi muna nzo eto, wasasila dina Nkand’a Nzambi uvovanga mu kuma kia “lumbu yambaninu.” (2 Timoteo 3:1-5) Watubokela twenda kuna lukutakanu mu longoka o Nkand’a Nzambi kuna vata diakala lukufi ye vata dieto. Kana una vo mase mame ke bayenda ko, omono yayenda. Tezo kia wantu 20 twakala, akaka muna yau bayuvula yuvu yayingi mu kuma kia Nkand’a Nzambi.

Wau vo kiatoma bakula ko mana bavovanga, yabaka e  nzengo za vaika. I bosi bayantika yimbila o nkung’a Kintinu. Yayangalela kikilu o nkunga wauna. Muna kuma kiaki, kiavaika diaka ko. Kuna mfoko a nkunga ye sambu, yeto awonso twavewa e mboka mu kwenda kuna lukutakanu kina kia Lumingu kuna mbanz’a Angate.

O lukutakanu lwalu mu nzo a mpangi Cruz lwavangamena, akaka muna yeto twakangala tezo kia kilometa nana muna ko lwaka. Tezo kia wantu 50 twakala muna lukutakanu lwaluna. Yasivika kikilu mu mona yingiana-ngiana yavananga e mvutu kana nkutu muna yuvu yampasi ya Nkand’a Nzambi. Vava yayenda nkumbu miayingi muna lukutakanu, mpangi Damian Santos, mviti a nzila wa nunu ona wateka kala mfumu a mbanza, wambokela ngienda leka kuna nzo andi. Muna fuku wauna, twamokena mambu mayingi ma Nkand’a Nzambi.

Muna ntangwa yayina, o muntu avo olongokele malongi masina ma Nkand’a Nzambi, wafwana kwandi vubwa. Ke vavioka tumingu twayingi ko tuka yayantikila kwenda muna tukutakanu, ampangi bangiuvula kumosi ye akaka vo: “Nga nuzolele vubwa e?” Yavutula vo: “Ingeta, nzolele vubwa.” Yazaya wo vo tima dia kala ‘ntaudi a Mfumu, Kristu,’ yakala diau. (Kolosai 3:24) Twayenda kuna nkoko wakala lukufi ye mbanza, nwole muna yeto twavubwa kina kia 15 kia ngonde a Fevelelo ya mvu wa 1946.

Yabakula vo Akristu ana bavubwa bafwete silanga umbangi nze una Yesu kavanga. O se diame wambwenanga vo i nleke, kiafwana kwenda mu salu kia umbangi ko. Wayindulanga vo o vubwa kwankatu ke kwau ko kufwete kunkitula se nlongi. Yansasila vo i luzolo lwa Nzambi vo twasamuna e nsangu zambote za Kintinu kia Nzambi. (Matai 24:14) Yamvovesa mpe vo mfwete kwamanana lungisa o nsilu yasia kwa Nzambi. Eyayi i ntangwa ina o se diame kavova e mvovo ngikidi kuna lubantiku. Wakala ye kani dia kunkakidila mu lembi sila umbangi. Owau i nkumbu antete yabembola lekwa yankaka mu sadila Yave.

Mpangi Cruz ye esi nzo andi bambokela mu kwenda zingila muna nzo au kuna Angate. Batukasakesa, mono yo mwan’au ankento, Nora, mu kota muna salu kia kimviti a nzila. Yeto awole twayantika sala se aviti a nzila kina kia 1 kia Novemba a mvu wa 1947. O Nora wayenda sadilaa kuna mbanza yankaka, kansi omono yakwamanana muna mbanz’a Angate.

Vava yasala e salu kia kimviti a nzila mu mvu miole, mpangi Earl Stewart watuka kuna Betele, wafila longi vana vakala vioka 500 za wantu bakutakanu va yanzala kimosi kia mbanz’a Angate. Wau vo mu Kingelezo kafidila e longi, mono yasekolanga dio mu mvovo miankufi muna nding’a Tagalo. Ediadi i longi diantete muna malongi mayingi yasekola. Aweyi yalendela wo vanga? Kana una vo mvu nsambwadi kaka yatanga sikola, alongi ame Kingelezo batoma sadilanga. Yalongokanga mpe nkanda mieto muna Kingelezo, kadi ke twakala ye nkanda miayingi ko muna nding’a Tagalo.  Mawonso mama i mansadisa mu toma bakula Kingelezo yamu tezo kia sekola e malongi.

Mpangi Stewart wavovesa e mpangi za nkutakani vo e misionario ku lukutakanu bekwenda lwakala yo ntu a diambu vo Aumento da Teocracia, kuna mbanz’a Nova York, Estados Unidos muna mvu wa 1950. Muna kuma kiaki, e vula dialomba vo mosi yovo nwole muna aviti a nzila benda vana e moko kuna Betele. I mosi muna mpangi zabokelwa. O nkumbu wau mpe yabembola lekwa yankaka yakulukilwa, mu kwenda sadila kuna Betele.

Yalwaka kuna Betele kina kia 19 kia ngonde a Yuni ya mvu wa 1950. E Betele mu nzo mosi yampwena ye yankulu yakala, yazungwa kwa nti mianene, vana yanzala kiampwena. Tezo kia mpangi kumi ye zole bakala vo ampumpa basadilanga ko. Muna meme-mene, yavananga lusadisu kuna kuku. I bosi muna ola yavua, yavewanga kiyekwa kia woma e nlele. Diau dimosi mpe yavanganga muna masika. Kana nkutu vava e misionario ana bayenda kuna lukutakanu lwa nsi zayingi bavutuka, omono yakwamanana kuna Betele. Yavanganga konso salu kina ampangi bampananga. Yasala mpe salu kia sia nkanda muna nkela, tambula e ndomba za nkanda ye salu kia tambula e nzenza.

Muna mvu wa 1952, mono kumosi ye mpangi sambanu zatuka kuna Filipinas twabokelwa mu kwenda kota e Sikola ya 20 ya Ngiladi. Yayangalala kikilu! Ekolo twakala kuna Estados Unidos, mambu mayingi twamona makala vo ma nzenza kwa yeto. E zingu kiaswaswana kikilu kiakala ye kina yakulukilwa kuna vata diakete dina yasunsukila.

Kasikil’owu, twalongoka sadila salanganu yayingi ina ke twateka zaya ko. Kana nkutu nsungi zaswaswana zakala. Lumbu kimosi, vava yasikama muna mene, yamona vo e lekwa yawonso kuna mbazi yakituka yampembe. Owau i nkumbu antete yamona e mbungezi. Diambote kikilu diakala, kansi ke vavioka kolo ko yabakula vo kiozi kiayingi kiakala ko.

Wau vo yatoma yangalelanga mana yalongokanga kuna Ngiladi, e nsobani zazi ke zantokanesa ko. Ampangi batulonganga alongi ambote bakala, batulonga una tulenda longokela yo vavulula. Mana yalongoka kuna Ngiladi mansadisa kikilu mu kumika e ngwizani ame yo Yave.

Vava yafokola e Sikola ya Ngiladi, yafilwa mu fikolo muna salu kia mviti a nzila a espesiale kuna Bronx, Nova York. Muna kuma kiaki, yakala ye lau dia lungana muna lukutakanu lwakala yo ntu a diambu Sociedade do Novo Mundo lwavangamena kuna Bronx muna ngonde a Yuli ya mvu wa 1953. Kuna mfoko a lukutakanu, yafilwa kuna Filipinas.

Ampangi kuna Betele bamfila muna salu kia kinkengi a zunga. Ediadi diampana e lau dia tanginina Yesu  ona wakangalanga muna mavata ye mbanza zayingi mu sadisa nkangu a Yave. (1 Petelo 2:21) E zunga yasadilanga kianene kikilu kuna Luzon, kina vo i sanga kisundidi o nene kuna Filipinas. Yakingulanga mvivu wa Bulacã, Nova Ecija, Tarlac ye Zambales. Muna kingula e mbanza zankaka, diavavanga vo yatomboka yo kulumuka e miongo mia Sierra Madre miazala ye matadi. Muna zunga yayi ke mwalwakanga makalu makete ko ngatu makumbi ma ntoto. Muna kuma kiaki yalombanga kw’anati a makalu manene kana vo ndenda vuanda vana ntandu a mavimbu ma nti banatanga. Nkumbu miayingi batambulwilanga, kansi o nkangalu wampasi kikilu wakalanga.

Nkutakani zayingi muna zunga kiaki zampa ye zakete. Muna kuma kiaki, ampangi bayangalala kikilu vava yabasadisanga mu toma kubika tukutakanu ye salu kia umbangi.

Kuna kwalanda, yafilwa kuna zunga kiawonso kia Bicol. Muna zunga kiaki, buka yayingi yakala mo yakala ye aviti a nzila a espesiale basilanga umbangi muna fulu ina ke yateka silwa umbangi ko. Muna nzo mosi twalwakila, e kozo wulu diankatu diatimwa yo kambikwa nti miole vana kati. Vava yatelama vana ntandu a nti, mono ye nti twasotoka muna kati kwa wulu. Ntangwa yayingi yaviokesa muna kuyivelelesa mu kwenda dia madia ma mene.

Vava yasadilanga muna zunga kiakina, yayantika yindula Nora, ona twayantika sala entwadi e salu kia kimviti a nzila. Muna kolo kiakina, oyandi kuna Mbanz’a Dumaguete kasadilanga se mviti a nzil’a espesiale. Muna kuma kiaki, yayenda kunkingula. I bosi, twayantika twikaziana e nkanda mu fikolo. Twakazala muna mvu wa 1956. Muna lumingu lwantete lwa lukazalu lweto, twayenda kingula nkutakani mosi kuna sanga kia Rapu-Rapu. Twatombokanga miongo yo kangala tini yandá, kansi twakalanga ye kiese kia kala vamosi ye mpangi zeto bazingilanga mu fulu yandá yo kubasadisa.

Vava twasala e salu kia kinkengi a zunga mu mvu nyá, ampangi batubokela twenda kuna vula. Twayantika sadila kuna Betele muna ngonde a Yanuali ya mvu wa 1960. Mu mvu miayingi tusadilanga ku Betele, mayingi ilongokanga wau isalanga kumosi ye mpangi bena ye mbebe zampwena muna nkubik’a Yave. O Nora oyangalelanga e salu ya mpila mu mpila kevewanga ku Betele.

Diakiese kikilu mu mona ulolo wa wantu bebakanga e nzengo za sadila Yave oku Filipinas. Kina yayantika sadila oku Betele muna kileke, tezo kia 10.000 ma ateleki kaka bakala mu nsi yawonso. Owau se vioka 200.000 ma ateleki bena ku Filipinas ye nkama ye nkama za mpangi z’akala ye z’akento besadilanga ku Betele mu yikama e salu kia samuna e nsangu zambote.

Ekolo e ntangwa yaviokanga, fulu kiampwena twavuanga o mfunu mu sadila e salu kia Betele. I bosi, e Buka kia Selo Yambuta batuvovesa vo twavava efulu tulenda tungila vula diampwena. O mpangi wavitanga o ntu muna salu kia nieteka nkanda yo mono twayenda muna nzo za mfinangani zeto bazingilanga lukufi ye Betele mu kubayuvula kana vo bazolele teka e nzo zau. Ke vakala muntu ko wazola teka e nzo andi. Muntu mosi watuvovesa vo: “Yeto esi China ke tutekanga ko, sumba tusumbanga.”

Kansi kuna kwalanda, mambu mayantika soba. Mosi muna mfinangani zeto wazola yaluka mu kwenda zingila kuna Estados Unidos. Muna kuma kiaki, watuyuvula kana vo tuzolele sumba e nzo andi. I bosi, mfinangani ankaka mpe wabaka e nzengo za teka e nzo andi yo kasakesa akaka mu vanga diau dimosi. Muna mpila yayi, twalenda sumba e nzo a muntu ndiona wavova vo “Yeto esi China ke tutekanga ko.” Ke vavioka kolo kiayingi ko, e vula diakituka diampwena, vioka nkumbu ntatu ye una diateka kala. Ngina ye ziku vo Yave wazola vo ediadi diavangama.

Muna mvu wa 1950, mono yasunda kileke muna mpangi zawonso basadilanga kuna Betele. Owau omono yo nkaz’ame se yeto tusundidi kimbuta. Kikuyibanzanga ko wau ilandanga Yesu konso kuna kekumfila. Kana una vo mase mame bampaikisa muna nzo, Yave wampana ulolo wa mpangi ana bekunzolanga. Ikwikilanga kikilu vo Yave okutuvananga yawonso tuvuidi o mfunu, kiakala konso fulu twele sadila. Mono yo Nora tuvutulanga matondo kwa Yave muna mawonso kevanganga kuna zola kwawonso. Tukasakesanga mpe akaka kimana yau mpe batonta Yave.​—Malaki 3:10.

Lumbu kimosi, Yesu wabokela nkwa mpaku wakala ye nkumbu a Matai Levi mu kala nlandi andi. Adieyi Matai kavanga? “Osisidi yawonso, oyantikidi kunlanda.” (Luka 5:27, 28) Omono mpe yasisa lekwa yayingi mu landa Yesu. Ikasakesanga akaka mu vanga diau dimosi yo vua nsambu zayingi.