MU MVU wa 1923 yawutuka kuna mbanza Hemsworth, Yorkshire, Inglaterra. Yakala ye mpangi a yakala e nkumbu andi Bob. Vava yakala ye kimbuta kia mvu vua, se dieto wavewa nkanda miasasilanga una nsambil’aluvunu ivuninanga wantu. Se dieto wayangalelanga kikilu mana katanganga, kansi mana mfumu za mabundu bavanganga kayangalelanga mo ko, kadi mana batanganga ke mau ko bavanganga. Ke vavioka mvu miayingi ko, mpangi Bob Atkinson wayiza kuna nzo eto yo yantika sika dimosi muna malongi ma mpangi Rutherford. Twabakula vo e longi diadi dia buka kina kiavaikisa e nkanda mina papa katanganga. Mase mame babokelesanga mpangi Atkinson keza dila kuna nzo eto e lumbu yawonso muna fuku yo vana e mvutu za yuvu yayingi ya Nkand’a Nzambi twanyuvulanga. Watubokelanga twenda kuna tukutakanu twavangamenanga kuna nzo a mpangi mosi. Twayantika kwenda muna tukutakanu konso lumingu. I bosi, vasikidiswa nkutakani yakete kuna mbanza Hemsworth. Ke vavioka kolo ko, twayantika bokela selo ya zunga (o unu akengi a zunga) ye aviti a nzila batukanga mu nkutakani zakala lukufi kimana beza dilanga kuna nzo eto. E mpangi zazi bakala se mbandu ambote kwa mono.

Muna kolo kiakina, mase mame bayantika vanga kinkita. Kansi, se dieto wavovesa mpangi ame vo: “Avo okitukidi mviti a nzila, tuyambula emvimba kinkita kiaki.” Bob watambulwila. Wayenda muna salu kia kimviti a nzila vava kakala ye kimbuta kia mvu 21. Vioka mvu miole, vava yakala ye kimbuta kia mvu 16, mono mpe yakota muna salu kia kimviti a nzila. Kuna nsuk’a lumingu yasalanga entwadi ye mpangi zankaka, kansi muna lumbu yankaka mono mosi kaka yavaikanga. Yasadilanga e fonógrafo ye kalati ya sila umbangi, i sia vo, kalati yakete yakalanga ye nsangu zaleboka za Nkand’a Nzambi. Yave wansambula kadi mosi muna alongoki ame a Nkand’a Nzambi wanungunuka muna mwanda. Kuna kwalanda, ayingi muna yitu ya nlongoki ndioyo batambulwila e ludi. Muna mvu walanda, yakituka se mviti a nzil’a espesiale kumosi yo Mary Henshall. Twafilwa ku zunga ke kiakala ye nkutakani ko kuna vata dia Cheshire.

Muna Vita Yanzole ya Nz’Amvimba, akento bavewanga e salu yayikamanga e mvita. Wau vo selo ya mabundu makaka ke babokelwanga ko vo benda kuna mvita, twabanza vo yeto aviti a nzil’a espesiale mpe ke tubokelwa ko. Kansi, afundisi kuna mbazi a nkanu ke batonda ko. Muna kuma kiaki, yazengelwa lumbu 31 ya pelezo. Muna mvu walanda, vava  yalungisa kimbuta kia mvu 19, yabokelwa nkumbu miole kuna mbazi a nkanu, wau yalembi yikamanga e mvita mu kuma kia ntona zame. Kansi, muna nkumbu miole miami, ayadi ke bansia mu pelezo ko. Muna mawonso mama, yazaya wo vo mwand’avelela wansadisanga. Yave mpe wampananga o nkuma.—Yesaya 41:10, 13.

Yazayana yo mpangi Arthur Matthews muna mvu wa 1946. Mpangi Arthur ngonde tatu kakala muna pelezo wau vo kazola kwenda ku mvita ko. Vava kavaikiswa muna pelezo, wayenda sala entwadi yo mpangi andi Dennis, wakala vo mviti a nzil’a espesiale kuna mbanza Hemsworth. O se diau wabalonga oma ma Yave vava bakala yingiana-ngiana yo vubwa muna kileke. Ke vavioka kolo ko vava bakota muna salu kia kimviti a nzila, Dennis wafilwa kuna Irlanda. O mpangi Arthur wasala yandi mosi kaka. Mase mame bayangalelanga kikilu e fu ya mviti a nzila ndioyo. Muna kuma kiaki, banlomba kimana kenda zingila muna nzo au. Vava yayenda kingula mase mame, mono yo Arthur twasukulanga malonga twadilanga. Kuna kwalanda, twayantika twikaziana nkanda. Muna mvu wa 1948, Arthur wasiwa mu pelezo mu ngonde tatu. Vava twakazala muna mvu 1949, twakala ye kani dia kwamanana muna salu kia ntangwa ke ntangwa. Twabaka e nzengo za toma sadila e nzimbu zeto. Muna lumbu ya vundu, twatekanga e bundu kimana twabaka finzimbu. Muna lusadisu lwa Yave, twakwamanana muna salu kia kimviti a nzila.

Vioka tezo kia mvu mosi, twafilwa kuna Irlanda do Norte, entete kuna Armagh, i bosi kuna Newry. Ayingi muna nkangu a mbanza zazi esi dibundu dia Katolika. Wantu a zunga kiaki ke bazolanga esi mabundu mankaka ko. Muna kuma kiaki, diavavanga vo twakala ye umbakuzi ye ndekwa vava twasilanga umbangi. E nzo ya mpangi twavangilanga tukutakanu ya kuna nzo twazingilanga kwandá yakala, tezo kia 16 dia kilometa. Tezo kia wantu nana twakalanga muna tukutakanu. Ezak’e ntangwa i kuna twalekanga. Va ntoto twalekanga. Muna mene, batulambilanga madia vitila twenda. Diakiese mu zaya vo o unu se mpangi zayingi bena muna zunga kiaki.

Mpangi ame yo nkaz’andi Lottie, aviti a nzil’a espesiale bakala kuna Irlanda do Norte. Muna mvu wa 1952, yeto yá twayenda kuna lukutakanu lwa mvivu kuna Belfast. Mpangi mosi watutambula kuna zola kwawonso kumosi yo mpangi Pryce Hughes, ona wakala selo kia vula dia Grã-Bretanha. Lumbu kimosi muna fuku, twamokenanga mu kuma kia finkanda fiampa fiakala yo ntu a diambu, O Caminho de Deus É Amor, fiavaikiswa mu kuma kia esi Irlanda. Mpangi Hughes wavova vo diampasi diakala mu sila umbangi kwa esi dibundu dia Katolika kuna Irlanda. Ampangi bayingwanga muna fulu basilanga umbangi. E mfumu za dibundu batumanga nkangu mu bangika mpangi zeto. Mpangi Pryce wavova vo: “Akazi bena ye makalu tuvuidi o mfunu kimana bayikama e salu kia kayanesa e finkanda fiafi mu nsi yawonso.” * ( Tala mvovo vana yand’a lukaya.) Eyayi i ntangwa twavova vo “I diau tuvanga.”

Nzo mosi ina aviti a nzila bazolanga lwakila kuna mbanza Dublin i nzo ya mpangi ankento Ma Rutland, ona wasadila Yave ye kwikizi kiawonso mu mvu miayingi. Yeto mpe twayenda zingila muna nzo  andi mu fikolo yavana twateka lekwa yankaka twakala yau. I bosi, yeto yá twamanta muna tuku-tuku kia Bob mu kwenda vavi kalu dia sumba. Twasolola kalu diambote kana una vo diankulu. Twalomba kwa ndiona watekanga dio kimana kadiatisa dio yakuna nzo eto wau vo ke mosi ko mu yeto wazaya nata e kalu. Muna fuku wauna, Arthur waleka kuna nsi a kalu nze yandi wavangululanga dio. Muna lumbu kialanda, ekolo kavavanga vaikisa e kalu, mpangi ankento Mildred Willett (ona wakazala yo mpangi John Barr) wakala muna salu kia kimisionario, wayiza kuna nzo twakala. Mpangi ndioyo wazaya toma diatisa e kalu. Yandi watulonga o diatisa e kalu. I bosi, twakubama mu kwenda.

Kuna kwalanda, twavava e fulu kia zingila. Ampangi batuvovesa vo twalembi lekanga muna kalu kadi mbeni balenda dio yoka. Muna kuma kiaki, twayantika vava e nzo ya futila kansi ke twasolola kana imosi ko. Muna fuku wauna, yeto nyá muna kalu twaleka. Muna lumbu kialanda, twasolola e kalu diakitulwa se nzo (casa reboque) diakala ye mfulu zole zakete. I muna twazingilanga. Diakiese vo vakala ye wantu ambote bakala avati a nsengo ana batuvananga e fulu muna ningamesa e kalu. Twayendanga sila umbangi mu zunga kiakala tezo kia 16 yovo 24 ma kilometa ye fulu twaningamesanga e kalu. Avo twele ku zunga kiankaka, twavutukanga diaka kuna twasisanga e kalu mu sila umbangi kwa wantu bazingilanga mu zunga kiaki.

Twasila umbangi mu nzo zawonso kuna sude ya Irlanda. Twakaya tezo kia 20.000 ma yinkanda-nkanda. Twatwikanga e nkumbu z’awana basonganga luzolo lwambote kuna vula dia Grã-Bretanha. Diakiese mu zaya vo o unu vena ye mafunda ye mafunda ma Mbangi za Yave kuna zunga kiakina kia Irlanda.

Vava vavioka mvu miakete, twafilwa diaka kuna sude ya Londres. Ke vavioka tumingu twayingi ko, ampangi kuna vula dia Grã-Bretanha babokela Arthur yo kunzayisa vo kayantika salu kia kinkengi a nzunga muna lumbu kilanda. Lumingu lumosi kaka twalongwa, i bosi twayenda kuna zunga kieto kuna Escócia. Muna kuma kiaki, o Arthur kakala ye ntangwa yayingi ko ya kubika malongi. Kansi, wakala ye luzolo lwa lungisa konso kiyekwa kavewanga muna salu kia Nzambi, kana nkutu vo kiampasi. E mbandu andi yankasakesanga kikilu. Twayangalelanga kikilu e salu kia kinkengi a zunga. Wau vo mvu miayingi twakala kuna zunga ke kiakala ye nkutakani ko, diakiese kikilu diakala kwa yeto mu kala vamosi ye ulolo wa mpangi z’akala ye z’akento.

Vava Arthur kabokelwa kuna Sikola ya Ngiladi muna mvu wa 1962, diavava vo twabaka nzengo zampwena. E sikola yayi ngonde kumi yavanganga. Omono kilendi kwenda ko kadi kiabokelwa ko. Twabaka e nzengo vo diambote Arthur katambulwila e mboka yayi. Wau vo kiakala yo nsadisi ko muna salu kia kimviti a nzil’a ngonde ke ngonde, e vula diandomba vo yavutuka kuna Hemsworth nze mviti a nzil’a espesiale. Vioka mvu mosi, Arthur wavutuka. I bosi twafilwa muna salu kia kinkengi a mvivu. Twakingulanga e zunga kia Escócia, kia node ya Inglaterra ye Irlanda do Norte.

Muna mvu wa 1964, Arthur wasolwa kimana kakala selo kia vula dia Irlanda. Kuna lubantiku, kiayangalala kwenda sadila ko kuna Betele kadi yatoma zolanga e salu kia kinkengi a zunga. Kansi owau,  ivutulanga matondo muna lau dia sadila ku Betele. Ikwikilanga vo avo tutambulwidi konso kiyekwa batuvene, kana nkutu ke tuyangalele kio ko, Yave okutusambula. Kuna Betele, yasala salu ya mpila mu mpila nze salu kia soneka, kubika nkanda, lamba ye kia luveleleso. Ezak’e ntangwa, twasalanga mpe salu kia kinkengi a mvivu eki kiatuvananga lau dia zayana ye mpangi zayingi mu nsi yawonso. Mawonso mama, kumosi ye lau dia mona alongoki eto a Nkand’a Nzambi banungunukanga muna ludi, diatusadisa mu siamisa kikundi ye mpangi zeto kuna Irlanda. Ekwe nsambu tutambulanga!

Lukutakanu lwantete lwa nsi zayingi lwavangama kuna Irlanda ku mbanza Dublin lwakala muna mvu wa 1965. * (Tala mvovo vana yand’a lukaya.) Kana una vo kitantu twasiwanga, lukutakanu lwavioka mu mpila yambote. Tezo kia 3.948 twakala muna lukutakanu lwalu, wantu 65 bavubwa. Ampangi 3.500 batuka mu nsi zankaka mu nzo za wantu balwakila kuna mbanza Dublin. Kuna mfoko, wantu ana batambula mpangi zeto batwikilwa nkanda mu kubavutula matondo. Wantu awaya mpe batoma yangalela e fu yambote basonga ampangi zeto. Ediadi diatwasa nsobani yampwena kuna Irlanda.

Muna mvu wa 1966, e Irlanda zau zole, ya norte ye ya sude, zayantika filwa kwa vula diakala kuna mbanza Dublin. E kintwadi kiaki kiaswaswana kikilu kiakala ye dina diavangamanga muna sanga kiawonso. O wantu bavambana bakala mu kuma kia mambu ma tuyalu ye mabundu. Diakiese kikilu diakala mu mona ulolo wa esi dibundu dia Katolika batambulwilanga e ludi yo sambila Yave kumosi ye mpangi zau ana bateka kala muna dibundu dia Protestante.

Muna mvu wa 2011, e zingu kieto kiasoba emvimba vava vula dia Grã-Bretanha diabundakeswa ye vula dia Irlanda. Twafilwa kuna Betele ya Londres. Muna kolo kiakina, yatokananga mu kuma kia vimpi wa nkaz’ame Arthur. Wabakama kimbevo kia Parkinson. Diankenda vo, kina kia 20 kia ngonde ya Mayu ya mvu wa 2015, o muntu ona yazinga yandi vamosi mu tezo kia mvu 66 wafwa.

Owau kimbevo kia ntima ye lukendalalu lwasaka iyelanga mu kuma kia ntantu zasaka. Muna mvu miavioka, Arthur wansadisanga konso ntangwa. Ekwe kinsona imonanga mu kuma kiandi! Kansi, vava izizidilanga e mpasi zazi, dikumfinamesanga yo Yave. Ngina ye kiese mu mona o zola bakala kwau ampangi muna Arthur. Nkanda miayingi itambulanga mitukanga kwa mpangi kuna Irlanda, Grã-Bretanha ye kuna Estados Unidos. Kina ye mvovo ko mu yika una e nkanda miami mikunsadisilanga kumosi yo lukasakeso itambulanga kwa Dennis wa mpangi a Arthur yo nkaz’andi Mavis ye kwa wan’a mpangi ame, Ruth yo Judy.

E sono kitoma kunkasakesanga i kia Yesaya 30:18, kivovanga vo: “Muna kuma kiaki i kevingil’o Yave, kanumweses’edienga, muna kuma kiaki i ketundidikilwa, kanufwil’e nkenda: kadi o Yave i Nzambi a unsongi; akwa nsambu ana bekumvinganga.” Dialufiaulwisu kikilu mu zaya vo Yave ovingilanga kuna luzindalalu lwawonso mu fokola e mpasi zawonso tunuananga zau ye okutuvana salu kiakiese muna nz’ampa.

Vava iyindulanga una wakala e zingu kieto, imonanga una Yave kefidilanga yo sambula e salu kia umbangi kuna Irlanda. Lau diampwena kikilu kwa mono mu kala muna buka ki’awana bayikama e salu kiaki. Kieleka, o lemvokela Yave nsambu zayingi ditwasanga.