Muna mvu wa 1935 yawutuka, kuna zunga kia Darlaston, Inglaterra. E zunga kiaki kiayantika yikilwa vo País Negro mu kuma kia mwisi wandombe wakalanga kuna zulu watukanga muna makompani mayingi. Vava yakala ye kimbuta kia mvu nya, mase mame bayantika longoka Bibila ye Mbangi za Yave. Vava yakala ye tezo kia mvu 15, yakala ye ziku vo e kiaki i ludi yo vubwa muna mvu wa 1952 vava yakala ye kimbuta kia mvu 16.

Kuna kwalanda, yayantika teka sengwa ye motores za makalu zavangwanga muna kompani dimosi diampwena. Yayantika longwa mu sala se nsoneki muna kompani diadi, yatoma yangalelanga e salu kiaki.

Vava twakingulwa kwa nkengi a zunga, diavava vo yabaka e nzengo zamfunu vava nkengi a zunga kambokela yo kunzayisa vo yafilanga e Longi dia Nkanda dia Nkutakani muna nkutakani eto, kuna mbanz’a Willenhall. Kansi, nzengo zampasi kikilu zakala kwa mono. Kadi muna kolo kiakina, mu nkutakani zole yalunganenanga. Muna kati kwa lumingu yalunganenanga muna nkutakani yakala lukufi ye fulu yasadilanga kuna Bromsgrove, tezo kia 32 ma kilometa tuka kuna nzo ame. Muna nsuk’a lumingu, vava yavutukanga kwa mase mame, yalunganenanga muna nkutakani ya Willenhall.

Wau vo yakala ye luzolo lwa yikama e nkubik’a Yave, yatonda e ndomba ya nkengi a zunga, kana una vo diavava vo yayambula e salu kina yatoma yangalelanga. Oyambula vo Yave kafila e nzila yovo zingu kiame muna kolo kiokio, diaziula e nzila muna kala ye zingu kiakiese yo lembi kuyibanza muna nzengo yabaka.

Ekolo yakala muna nkutakani ya Bromsgrove, yazayana ye mpangi mosi ankento nkumbu andi Anne, wakala vo mote ye watoma zolanga Yave. Twakazala muna mvu wa 1957, yiyekwa yayingi twatambula nze sala se aviti a nzil’a ngonde ke ngonde, aviti a nzil’a espesiale, nkengi a zunga yo sadila ku Betele. Anne wa nkaz’ame kiese kiayingi ketoma kuntwasilanga muna zingu.

Muna mvu wa 1966, twabokelwa mu kwenda kota kalasi kia 42 kia Sikola ya Ngiladi. I bosi, twafilwa  kuna Malaui, nsi iyikilwanga kwa wantu ayingi vo ntim’ambote a África, kadi wantu a nsi yoyo akwa ngemba yo zola. Kansi, ke twazaya wo ko vo kolo kiakete kaka tukala ko.

Twayenda kuna Malaui kina 1 kia Fevelelo, 1967. Vava twalwaka, twayantika longoka e nding’ampa mu ngonde imosi kaka yo yantika sala se nkengi a mvivu. Twakala ye kalu dia Jeep dina wantu ayingi bayindulanga vo mu fulu yayingi diaviokelanga kana nkutu muna nkoko. Kansi, ediadi ke dialudi ko kadi e kalu diadi diaviokelanga kaka muna maza makalanga yamuna makungunu. Wau vo mu nzo ya ntoto ye ndianga twalekanga, diavavanga vo mu nsungi a mvula twasia e lona kuna nludi. Mu mpila yampasi kikilu twayantikila e salu kia kimisionario, kansi twatoma zolanga e salu kiaki.

Muna ngonde ya Abidi yabakula vo mvuanga ibwa muna nsi yoyo. Yawá e mvovo muna radio mia mfidi a nsi a Malaui, una ye nkumbu vo Dotolo Hastings Banda. Wavova vo: E Mbangi za Yave ke befutanga mpaku ko ye mvuanga betwasanga muna luyalu. Dialudi vo, e mfundu miami mialuvunu kikilu miakala. Kadi yeto awonso twazaya wo vo e mbut’a diambu muna mfundu miami, i mu kuma kia lembi kuyisia muna mambu ma mbumba, musungula wau ke twasumbanga kalati ya mambu ma mbumba ko.

Muna ngonde a Setemba, twatanga muna zulunalu vo o mfidi a nsi wavunina ampangi mambu vo mvuanga basianga muna fulu yawonso ya nsi. Muna lukutakanu lwa buka kiandi kia mambu ma mbumba, o mfidi a nsi wavova vo ke kolo ko osima e salu kia Mbangi za Yave. Kina kia 20 kia ngonde a Okutoba ya mvu 1967, e salu kieto kiasimwa. Ke vavioka kolo ko, mapolisia ye mfumu zitalanga mambu ma anzenza muna nsi yayina, bayenda kuna vula yo kanga dio yo kanga misionario zawonso kimana bavutuka muna nsi zau.

 Lumbu tatu twakala muna pelezo, i bosi twanatwa kuna nsi ya Maurício ifilwanga kwa nsi ya Grã-Bretanha. Kansi, ayadi a nsi ya Maurício ke batuyambula ko twakwamanana muna nsi au se misionario. Muna kuma kiaki, twafilwa kuna nsi a Rodésia (owau iyikilwanga vo Zimbábue). Vava twalwaka ko, twawanana yo mosi muna mfumu za mapolisia ana betalanga mambu ma anzenza muna nsi, kazola ko vo twakota muna nsi ye watuvovesela kuna makasi. Wavova vo: “Oyeno kuna Malaui luyingilu, nuele kuna Maurício, okwakuna mpe banuyingidi, owau numwene vo okwaku i nsi yatinina.” Vana vau, Anne wa nkaz’ame wayantika dila, kadi diamoneka vo ke vakala muntu ko watuzolanga. Muna kolo kiokio, yamona vo diambote yavutuka kwame kuna Inglaterra. I bosi, e mfumu za mapolisia ana betalanga mambu ma anzenza muna nsi, batuzayisa vo twaleka kuna Betele muna fuku wauna, avo tubakwikidisi vo muna lumbu kilanda tuvutuka kuna bilu kia mapolisia. Twayoya kikilu twakala, kansi twakwamanana bunda e vuvu kwa Yave. Muna lumbu kialanda muna nkokela, vana vau twavewa o nswa kimana twakwamanana kuna Zimbábue se anzenza. Kisinga vilakana ko una yamona muna lumbu kiakina, yakala ye ziku vo Yave wafilanga e nzila zeto.

Kuna Betele ya Zimbábue, yayantika sadila kuna Departamento ya Salu yo yantika lunga-lunga ampangi kuna Malaui ye Zimbábue. Ampangi kuna Malaui bangikwa kwayingi babangikwanga. Kimosi muna salu yasalanga, i sekola e nkanda miatukanga kwa akengi a zunga kuna Malaui. Lumbu kimosi yasala yamuna fuku muna fokola sekola o nkanda. Yatoma dila vava yamona muna nkanda e mpasi mpangi zame bamonanga yo nsoki akotwanga. * Kansi, yatoma sivika kikilu muna mona o zola, lukwikilu ye luzindalalu ampangi basonganga.—2 Kor. 6:4, 5.

Twavanga mawonso twalenda muna vana madia ma mwanda kwa ampangi ana basala kuna Malaui ye awana batinina kuna Moçambique. E buka kia asekodi a nding’a Chichewa ina vo i ndinga yitoma vovuanga kuna Malaui, kiayenda sadila kuna ntonga ya mpangi mosi kuna Zimbábue. Kuna zola kwawonso, o mpangi ndioyo watunga e nzo ye masuku ma salu mu kuma kia asekodi. Muna mpila yayi, asekodi bakwamanana sala e salu kiau kiamfunu kia sekola e nkanda.

Twavanga e nkubika kimana akengi a zunga kuna Malaui balungananga mvu miawonso muna tukutakanu twa mvivu kuna Zimbábue muna nding’a Chichewa. Ekolo bakalanga ko, batambulanga malongi ma lukutakanu lwa mvivu. Vava bavutukanga, bavanganga mawonso balenda muna zayisa kwa ampangi mana balongokele. Mvu umosi vava bayenda kuna Zimbábue, twakubika Sikola ya Salu kia Kintinu muna kasakesa akengi a zunga awaya akwa unkabu.

Muna ngonde a Fevelelo ya mvu wa 1975, yayenda kingula ampangi ana batuka kuna Malaui bakala kuna fulu kia mintayila mia vita kuna Moçambique. E mpangi zazi balandanga tuludiku twawonso twa nkubik’a Yave kumosi ye luludiku lwakala ye buka kia akuluntu muna nkutakani. Akuluntu ampa salu yayingi basalanga, kumosi yo fila malongi ma nkangu, tanga sono kia lumbu, fila e longi dia Eyingidilu yo vita o ntu muna tukutakanu twampwena. Bakubika e fulu kia mintayila mia vita nze seka dia lukutakanu lwa mvivu, kiakala ye departamento yatalanga mambu maluveleleso, nkayilu a madia ye lutaninu. Muna lusadisu lwa Yave, e mpangi zazi zakwikizi batoma lungisanga e kiyekwa kiau, ediadi diatoma kunkasakesa kikilu.

I bosi, muna mvu wa 1979, e Betele dia Zâmbia diayantika lunga-lunga e nsatu za mwanda za ampangi kuna Malaui. Kansi, yakwamanana sungamena e mpangi zazi yo kubayika muna sambu yame, i diau mpe mpangi zayingi bavanganga. Wau vo yasadilanga muna buka kia afidi a Betele dia Zimbábue, nkumbu miayingi yawanananga ye nsunzudi a vula dia sina kumosi ye mpangi zankaka bavitanga o ntu kuna Betele dia Malaui, África do Sul ye Zâmbia. Konso ntangwa twalungananga ye mpangi zazi, twabayuvulanga: “Nkia mambu diaka tulenda vanga mu kuma kia ampangi kuna Malaui?”

 Ekolo e ntangwa yaviokanga, o lubangamu lwakulukanga. Ampangi ana batina, bayantika vutuka kuna Malaui. Vo i awana basala ke babangikwanga diaka kwayingi ko. E nsi zakala lukufi mpe zavana o nswa kwa Mbangi za Yave mu vutukila e salu yau ye bakatula e nkaku miankaka. Muna mvu wa 1991, kuna Moçambique, bakatula e nkaku miawonso basia mu kuma kia Mbangi za Yave. Kansi twatokana yo kukiyuvula: ‘Nkia ntangwa e Mbangi za Yave kuna Malaui bevevoka?’

Kuna kwalanda, e mambu muna luyalu lwa Malaui masoba, muna mvu wa 1993, o luyalu wakatula e nkaku miawonso kasia mu kuma kia Mbangi za Yave. Ke vavioka kolo ko, yamokena yo misionario ona wangiuvula vo: “Nga osinga vutuka diaka kuna Malaui?” Muna kolo kiokio, mvu 59 yakala miau, i dianu yamvutula vo: “Kivutuka diaka ko kadi e ntela iviokele!” Kansi muna lumbu kiakina kaka, twatambula e nkanda watuka kwa Selo Yambuta muna kutulomba vo twavutuka kuna Malaui.

Wau vo twatoma yangalelanga kiyekwa kieto kuna Zimbábue, diampasi kikilu diakala kwa yeto mu baka e nzengo zazi. Zingu kiakiese twakala kiau kuna Zimbábue ye twavanga yikundi yayingi yambote. Kansi, e Selo Yambuta kuna zola kwawonso batuvovesa avo tuzolele tulenda kwamanana kweto kuna Zimbábue. Muna kuma kiaki, diasazu diakala mu bwa muna vonza kia yambula vo yeto kibeni twafila e nzila zeto yo kwamanana kuna Zimbábue. Kansi, yasungamena una Abarayama yo Sara balemvokela Yave muna sisa e nzo au yambote-mbote kana una vo ambuta bakala.—Tuku 12:1-5.

Muna kuma kiaki, twabaka e nzengo za lemvokela luludiku lwa nkubik’a Yave yo vutuka kuna Malaui kina 1 kia Fevelelo, 1995. Ekiaki mpe i lumbu twalungisa mvu 28 tuka twatambula e kiyekwa kieto kiantete kia kwiza kwaku Malaui. E buka kia afidi a vula kiavangama, muna buka kiaki mono ye mpangi zole twakala mo. Vana vau, twayantika sala kwayingi muna sikidisa e salu kia Mbangi za Yave muna nsi yayina.

Ekwe nsambu yakala zau mu mona una Yave kasambulwilanga e salu mu nzaki zawonso! O lutangu lwa ateleki lwawokela, muna mvu wa 1993 tezo kia 30.000 ma ateleki twakala, muna mvu wa 1998 twalwaka mu vioka 42.000 ma ateleki. * E Selo Yambuta bavana o nswa vo vatungwa Betele diampa kadi e salu kianungunukanga kaka. Twasumba lupangu lwakala yo vonga kwa 12 dia ekitare kuna Lilongwe, mbanz’a kimfumu ya Malaui. O mono yasolwa mu kala muna buka kia tunga.

 Mpangi Guy Pierce wakala vo mosi muna Selo Yambuta, yandi wavanga e longi muna sunzula e Betele diampa dia Malaui muna ngonde a Mayu ya mvu wa 2001. Vioka mafunda mole ma Mbangi za Yave bakala muna lukutakanu lolo, ayingi muna yau bavubwa kala se vioka mvu 40. E mpangi zazi zakwikizi bazizidila lubangamu lwangolo mu mvu miayingi muna kolo e salu kieto kiasimwa. Asukami bakala muna nitu, kansi lukwikilu lwasikila bakala lwau muna Yave. Owau, kiese kiayingi bakala kiau muna kingula e Betele diau diampa. Ekolo bakingulanga e Betele, bayimbilanga e nkunga mia Kintinu muna mpila ina esi África beyimbidilanga yo kitula e lumbu kiakina se kiakiese kikilu, kina kiasidi mona ko. E kiaki i ziku kiasonga vo Yave osambulanga awana bezizidilanga e mpasi ye kwikizi kiawonso.

Vava e salu kia tunga Betele kiafokoka, yavewa kiyekwa kiankaka kia kwenda sunzula Maseka ma Kintinu kwa Yave. E nkubika yatunga Maseka ma Kintinu mu nzaki muna nsi za usukami, yatoma sadisa nkutakani kuna Malaui mu kala ye Maseka ma Kintinu mambote-mbote. Entete, nkutakani zankaka zalunganenanga muna fulu yatungilwanga mu nti mia eucalipto. Bavanganga nludi wa ndianga ye kunda ya nti miavalwa muna vuanda. Owau ampangi ye kiese kiawonso bevanganga e bilikisi yo yoka zo muna tunga e fulu ya nsambila yambote-mbote. Kansi, ampangi bakwamanana sadila e kunda muna Seka dia Kintinu vana fulu kia sadila e yiti kadi bavovanga vo: ‘E kunda ilenda vuanda kwa wantu ayingi.’

Yakala mpe ye lau diamona una Yave kesadisilanga o wantu banungunuka muna mwanda. Ampangi kuna África mu sungula aleke, batoma kunsivikisanga mu mona una bakivaninanga kuna mvevo muna konso salu balombwanga muna salu kia Yave yo longoka mu nzaki mambu mayingi balongwanga muna nkubik’a Yave. Muna kuma kiaki, bayifwanisanga muna tambula yiyekwa yayingi muna nkutakani yo kwenda sadila kuna Betele. Ampangi muna nkutakani batoma kasakeswanga wau batambulanga akengi a zunga ampa a nsi au, ndonga muna yau basompa. Kana una vo wantu ayingi ye yitu bevingilanga vo ana basompele bawuta o wana, akazi awaya bebakanga e nzengo zalembi wuta wana mu nza yayi kimana bakivana emvimba muna salu kia Yave.

Mu mvu 52 yasadila ku África, i bosi o vimpi wame ke wakala diaka wambote ko. E Selo Yambuta batambulwila e ndomba ya afidi a Vula dia Malaui vo twenda sadila kuna Vula dia Grã-Bretanha. Twatoma kendalala kikilu mu sisa e salu twatoma zolanga, kansi ampangi okwaku Betele dia Grã-Bretanha, betoma kutulunga-lunganga wau vo se tu anunu.

Ngina ye ziku vo, oyambula vo Yave kafila e nzila zame i nzengo zambote yabaka. Kele vo yabunda e vuvu muna ngangu za mono kibeni, kize ko una e zingu kiame kiadi kala. Yave wazaya mawonso yavuanga o mfunu muna ‘singika e nzila zame.’ (Nga. 3:5, 6) Vava yakala nleke, ekolo yasadilanga kuna kompani dimosi diampwena, yatoma yangalelanga longoka una e mambu mavangamenanga. Kansi, e salu nsadidi kala mu nkubik’a Yave i kiau kitoma kuntwasilanga kiese kiayingi muna zingu. Kuna kwa mono, osadila Yave ikwamanana kala se mpil’a zingu kisundidi o wete!