1. Nkia mambu tumonanga omu nza? Nkia ziku tuna kiau?

 VAVA omonanga mambu mayingi mambi mevangamanga omu nza yayi, nga diampasi dikalanga kwa ngeye mu kwikila vo e mambu toma metoma? Esi nzo zayingi ke bezolananga diaka ko. Wantu ayingi bena kituka akwa nsoki ye akwa loko. Ndonga ke bebundanga diaka vuvu ko kwa ayadi. Kansi, e mambu mama mafwete kukwikidisa vo ke kolo ko e mambu se metoma. Ekuma? Kadi o ungunza wa Bibila wasakula vo wantu kadilu yayi besonga “omu lumbu yambaninu.” (2 Tim. 3:1-5) Ke vena muntu ko olenda katikisa vo o ungunza wau ke una lungana ko. Ekiaki i ziku kisonganga vo Kristu Yesu oyalanga se Ntinu a Kintinu kia Nzambi. Kansi, owau i umosi kaka muna ungunza wayingi uvovelanga oma ma Kintinu. Kieleka, ofimpulula ungunza wankaka ulungananga omu lumbu yeto, dilenda kumika o lukwikilu lweto.

2. Nkia mambu tulongoka mu longi diadi? Ekuma? (Sasila e fwaniswa kia fukwa.)

² Mu longi diadi, tulongoka (1) ungunza ukutusadisa mu bakula e ntangwa e Kintinu kiayantika o yala, (2) ungunza ukutusadisa mu bakula vo Yesu i Ntinu a Kintinu kia Nzambi ye (3) ungunza usonganga una e mbeni za Kintinu kia Nzambi befwasilwa. Tumona vo ungunza wau wawonso una nze ndambu-ndambu za foto diatiazuka ziyikakeswanga kimana twazaya una ukele e foto diamvimba, i sia vo, twazaya e kolo tuzingilanga yo bakula vo ke kolo ko e mbaninu ikwiza wauna o Yave kasila o nsilu.

3. O ungunza wa Daniele 7:13, 14, nkia ziku ukutuvananga?

³ O ungunza wa Daniele 7:13, 14, ukutuvananga e ziku vo Kristu Yesu i Ntinu ofwanukini yala muna Kintinu kia Nzambi. Wantu a zula yawonso bekala ye kiese kia ‘kunsadila’ ye ke vena muntu ko ovinga vana fulu kiandi. O ungunza wankaka wa Daniele wasakula vo Yesu otambula e Kintinu kiandi kuna mfoko a kolo kiyikilwanga vo kolo nsambwadi. Nga dilendakana mu zaya e ntangwa ina Yesu kayadikwa se Ntinu?

4. E sono kia Daniele 4:10-17, aweyi kikutusadisilanga mu zaya o mvu una Kristu kayadikwa se Ntinu? (Tala e mvovo vana yanda lukaya.)

⁴ Tanga Daniele 4:10-17. E “kolo nsambwadi,” kolo kia 2.520 ma mvu kisunzulanga. E kolo kiaki kiayantika muna mvu wa 607 V.T.K. vava esi Babele bakatula o ntinu wansuka ona wasunzulanga kimfumu kia Yave kuna Yerusaleme. Kiafokoka muna mvu wa 1914 T.K. vava Yave kayadika Yesu ‘ona una yo nswa’ wakala se Ntinu a Kintinu kia Nzambi. *—Yez. 21:25-27.

5. O ungunza wa “kolo nsambwadi” aweyi ulenda kutusadisila?

⁵ Ekuma ungunza wau winina wamfunu kwa yeto? Avo tutomene bakula ungunza wa “kolo nsambwadi,” dikutusadisa mu kala ye vuvu vo Yave olungisanga e nsilu miandi muna ntangwa ifwene. Wauna Yave kasikidisila e ntangwa e Kintinu kiyantika o yala, tuna mpe ye ziku vo ungunza wawonso usidi ulungana muna ntangwa ina Yave kasikidisa. Elo, e lumbu kia Yave kikwiza kikilu muna lumbu kasikidisa.—Kab. 2:3.

6. (a) Nkia mambu mevangamanga ova nza mesonganga ziku vo Kristu mu yala se kena? (b) Aweyi tumwenanga e ziku kiaki muna ungunza wasonama muna Lusengomono 6:2-8?

⁶ Kuna mfoko a salu kiandi kia umbangi ova ntoto, Yesu wasakula e mambu mevangama ova nza mesadisa alandi andi mu zaya vo mu yala se kena kuna zulu. Muna mambu mama, Yesu wayika vita, mvengele ye nzakama za ntoto. Wasakula mpe vo vekala vuku yovo mayela “muna zunga eki ye kiankaka.” E vuku kia COVID-19 i ziku kia diambu diadi. Muna Bibila, e mambu mama meyikilwanga vo “sinsu” kia ngiz’a Kristu. (Mat. 24:3, 7; Luka 21:7, 10, 11) Vioka 60 ma mvu kuna nim’a lufwa lwandi ye vava kavutuka kuna zulu, Yesu wavovesa Yoane wa ntumwa mambu mayingi muna songa vo e mambu mama lungana kikilu melungana. (Tanga Lusengomono 6:2-8.) E mambu mama mawonso mevangamanga tuka o Yesu kakituka se Ntinu muna mvu wa 1914.

7. Ekuma mambu mambi mewokelelanga ova nza tuka Yesu kakitukila se Ntinu?

⁷ Ekuma mambu mambi mewokelelanga ova nza tuka Yesu kakitukila se Ntinu? E sono kia Lusengomono 6:2 diambu diamfunu kiyikanga. E diambu diantete Yesu kavanga vava kakituka se Ntinu a Kintinu kia Nzambi i nuana e vita. Yo nani? Wanuana ye Nkadi ampemba ye nkuya miandi. Landila Lusengomono kapu kia 12, Satana ye nkuya miandi ke basunda ko muna vita yayi yo vetwa ova ntoto. Muna kuma kiaki, Satana osonganga makasi mandi kwa wantu awonso yo twasa “tâtu kwa ntoto.”—Lus. 12:7-12.

8. O mona una ungunza mu kuma kia Kintinu ulungananga, aweyi dilenda kutusadisila?

⁸ Ekuma ungunza wau winina wamfunu kwa yeto? E mambu mevangamanga ova nza ye kadilu ya wantu i ziku kisonganga vo Yesu  wakituka se Ntinu. Muna kuma kiaki, vana fulu kia funga makasi vava tumonanga wantu besonganga fu kia loko ye nsoki, tufwete sungamenanga vo e kadilu yau, ungunza wa Bibila ilungisanga. E Kintinu mu yala se kina. (Nku. 37:1) Diambote twasungamenanga vo ekolo Armangedo ifinamanga, e kadilu yambi ya wantu iwokela. (Maku 13:8; 2 Tim. 3:13) Tuvutulanga matondo kwa Se dieto dianzodi wau kekutusadisanga mu bakula e kuma e nza izadidi ye mambu mambi.

9. O ungunza wa Daniele 2:28, 31-35, adieyi uyikanga mu kuma kia luyalu lwangolo lwansuka lwa nz’amvimba? Nkia ntangwa lwayantika oyala?

⁹ Tanga Daniele 2:28, 31-35. Tumonanga una ulunganenanga o ungunza wau omu lumbu yeto. E ndozi kalota Nebukandesa yasonga mambu madi vangama “muna lumbu yambaninu” vava Kristu keyantika oyala. Mosi muna mbeni za Yesu ova ntoto i luyalu lwangolo lwansuka lwa nz’amvimba luna lwasakulwa muna Bibila vo lusunzulwa kwa ‘malu ma sengwa ye tûma’ ma teke. O luyalu lwalu lwangolo lwakinu yala yamu unu. Lwayantika oyala muna kolo kia Vita Yantete ya Nz’amvimba vava nsi ya Grã-Bretanha ye Estados Unidos bayantika sala e ntwadi yo yikilwa vo luyalu lwa Anglo-Americana. E teke kina Nebukandesa kamona muna ndozi kalota kisonganga mpe mambu mole mamfunu mu kuma kia luyalu lwalu lwangolo lwa nz’amvimba mana mekunswaswanesanga ye tuyalu twangolo tuna twamvitila.

10. (a) Nkia diambu tumonanga muna luyalu lwangolo lwa Anglo-Americana diyikwanga muna ungunza wa Daniele? (b) Nkia vonza tufwete venga? (Tala e babu “ Uyikenga Walembi Kala nze Tûma!”)

¹⁰ Diantete, nswaswani ye tuyalu twangolo  twa nz’amvimba tuna tuvitidi kala tuyikwanga muna mona-meso, o luyalu lwa Anglo-Americana ke lusunzulwanga kwa wolo ko yovo palata, kansi kwa tûma twasangwa e sengwa. O tûma twatu tusunzulanga “mbongo a nkangu” yovo wantu. (Dan. 2:43, mvovo vana yanda.) Omu lumbu yeto, tumonanga e ziku kia diambu diadi muna mpila ina o wantu besolelanga ndiona bazolele vo kabayala, betelamenanga ayadi yo soka nkutu nkubika ke zifilwanga kwa luyalu ko. Mawonso mama mekakidilanga luyalu lwangolo lwa nz’amvimba mu vanga mana kazolele.

11. Ekuma tulenda kadila ye ziku vo mu lumbu yambaninu kikilu tuzingilanga?

¹¹ Diazole, wau vo luyalu lwangolo lwa Anglo-Americana lusunzulwanga kwa malu ma teke kiampwena, ediadi disongele vo i luyalu lwansuka lwangolo lwa nz’amvimba lwasakulwa muna Bibila. Ke vemoneka diaka luyalu lwankaka ko lwangolo luvinga vana fulu kiandi. Kansi, muna Armangedo, e Kintinu kia Nzambi kifwasa luyalu lwalu lwangolo kumosi ye ayadi awonso a nza. *—Lus. 16:13, 14, 16; 19:19, 20.

12. Nkia ziku kiankaka kina muna ungunza wa Daniele kikutufiaulwisanga yo kutuvana e vuvu?

¹² Ekuma ungunza wau winina wamfunu kwa yeto? Ungunza wa Daniele uyikanga diambu diankaka disonganga e ziku vo mu lumbu yambaninu kikilu tuzingilanga. Se vioka 2.500 mia mvu, Daniele wasakula vo vava luyalu lwa Babele lufokoka, vevaika diaka tuyalu yá twangolo twa nz’amvimba ye diambu tuvanga kwa nkangu a Nzambi. Vana ntandu, Daniele wayika vo o Luyalu Lwangolo lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana i luyalu lwansuka muna tuyalu twatu. E diambu diadi dikutufiaulwisanga yo kutuvana e vuvu vo ke kolo ko e Kintinu kia Nzambi kifwasa tuyalu twawonso twa wantu yo yala e nza yawonso.—Dan. 2:44.

13. O “ntinu wanana” ye “ntinu kumi” miyikwanga muna Lusengomono 17:9-12, nani misunzulanga? Aweyi ungunza wau ulunganenanga?

¹³ Tanga Lusengomono 17:9-12. E Vita Yantete ya Nz’amvimba lufwasu lwayingi yatwasa, kansi ediadi ungunza wankaka dialungisa uyikwanga muna Bibila mu kuma kia lumbu yambaninu. Ayadi omu nz’amvimba bayantika ovanga ngolo muna twasa luvuvamu omu nza yawonso. Muna kuma kiaki, muna ngonde ya Yanuali, 1920, basikidisa e nkubika yayikilwanga vo Kintwadi kia Zula (Liga das Nações). I bosi, Nações Unidas yavinga vana fulu kia nkubika yayi muna ngonde ya Okutoba, 1945. Nações Unidas yandi oyikilwanga vo “ntinu wanana.” Kansi ke luyalu lwangolo ko lwa nz’amvimba. Kadi e wisa kena kiau kwa ayadi kitukanga. E Bibila kiyikilanga ayadi awaya vo “ntinu kumi.”

14-15. (a) E sono kia Lusengomono 17:3-5, nkia diambu kiyikanga mu kuma kia “Babele Anene”? (b) Adieyi dibwilanga e nsambil’aluvunu o unu?

¹⁴ Tanga Lusengomono 17:3-5. Muna mona-meso o Yoane wa ntumwa kasongwa kwa Nzambi, wamona “Babele Anene” ona osunzulanga kintwadi kia nsambila zawonso zaluvunu omu nza. Aweyi e mona-meso kiaki kilunganenanga? Tuka kolo, e nsambila zaluvunu besalanga e ntwadi ye ayadi a nza yo kubayikama. Ke kolo ko, Yave osia e ngindu zandi muna ntima mia ayadi awaya kimana balunganesa “e kani diandi.” Adieyi divangama? Ayadi awaya, i sia vo, “ntinu kumi” benuanisa e nsambila zawonso zaluvunu yo fwasa zo.—Lus. 17:1, 2, 16, 17.

¹⁵ Aweyi tuzayidi wo vo lufwasu lwa “Babele  Anene” lufinamene kikilu? Muna baka e mvutu za kiuvu kiaki, diambote twasungamena vo kuna nz’ankulu, e mbanz’a Babele yataninuanga kwa maza ma Nzadi a Uferate. O nkand’a Lusengomono utezanesanga awana beyikamanga e Babele Anene ye “maza.” (Lus. 17:15) Kansi o nkand’a Lusengomono uyikanga mpe vo o maza mama ‘yuma meyuma’ muna songa vo ke vekala diaka muntu ko oyikama kintwadi kia nsambila zawonso zaluvunu. (Lus. 16:12) O ungunza wau mu lungana kikilu wina o unu kadi wantu ayingi mu bembola bena e nsambil’aluvunu yo vava mpila yankaka balenda singikila e mambu mekubatokanesanga.

16. Ekuma dinina diamfunu kwa yeto mu zaya e mpila yasikidisilwa e Nações Unidas yo lufwasu lwa Babele Anene?

¹⁶ Ekuma ungunza wau winina wamfunu kwa yeto? E mpila e nkubika ya Nações Unidas yasikidisilwa yo mona vo wantu ayingi ke bena yikama diaka nsambil’aluvunu ko, i ziku kiankaka kisonganga vo mu lumbu yambaninu kikilu tuzingilanga. Kana una vo wantu ayingi ke bena yikama diaka Babele Anene ko, o lufwasu lwandi ku fulu kiankaka lutuka. Nze  una tulongokele, Yave osia e ngindu zandi muna ntim’a “ntinu kumi,” i sia vo, ayadi a nza ana beyikamanga Nações Unidas kimana ‘balunganesa e kani diandi.’ Muna ntangwa ina ke tuyindulanga ko, e nkubika yayi yifwasa e Babele Anene, o wantu omu nza ke bekwikila dio ko. * (Lus. 18:8-10) O lufwasu lwa Babele Anene wantu ayingi lukendeleka yo twasa mpasi zayingi ova nza, kansi o nkangu a Nzambi mu kiese bekala mu kuma kia mambu mole. Diantete, e nsambil’aluvunu ina vo i mbeni a Yave wa Nzambi se tuka kolo, ifwaswa emvimba. Diazole, tukala ye ziku vo e ntangwa ifwene ina Yave kekutuvevola mu nza yayi ya Satana.—Luka 21:28.

17-18. (a) Adieyi tufwete vanga muna kwamanana kumika lukwikilu lweto? (b) Nkia mambu tulongoka muna longi dilanda?

¹⁷ Daniele wasakula vo “o zayi wakieleka uwokela.” I diau kikilu divangamanga o unu. Owau tutoma bakulanga o ungunza wayingi mu kuma kia lumbu yayi yambaninu tuzingilanga. (Dan. 12:4, 9, 10) O ungunza wau ulungananga yamuna mambu makete-kete, ediadi dikumikanga e vuvu kieto muna Yave ye muna Diambu diandi diavumunuinua. (Yes. 46:10; 55:11) Muna kuma kiaki, kwamanana kumika lukwikilu lwaku muna tanganga e Diambu dia Nzambi yo sadisa akaka bakala ye ngwizani ambote yo Yave. Nzambi eto otanina awonso ana bekumbundanga e vuvu yo kubavana “luvuvamu lwa ntangwa ke ntangwa.”—Yes. 26:3.

¹⁸ Muna longi dilanda, tulongoka ungunza uvovelanga nkangu a Nzambi mu lumbu yayi yambaninu. Tulongoka mpe vo ungunza wau i ziku kisonganga vo mu lumbu yambaninu kikilu tuzingilanga. Tumona mpe e ziku isonganga vo Yesu wa Ntinu eto ofilanga alandi andi akwikizi.