1. Avo muntu ovilukidi o ntima, adieyi kevanganga?

 AVO tuvangidi diambu diambi, diamfunu twaviluka o ntima. Bibila kivovanga vo avo muntu ovilukidi o ntima, okuyibanzanga muna diambu diambi kavangidi, oyambulanga dio vanga yo baka e nzengo za lembi dio vutukila diaka.—Tala o mvovo “Luviluku lwa ntima,” Vana Nsas’a Mvovo mia Bibila.

2. Ekuma yeto awonso tufwete zayila e diambu dia luviluku lwa ntima? (Nekemiya 8:9-11)

² Wantu awonso bafwete zaya kana nki i luviluku lwa ntima. Ekuma? Kadi yeto awonso tusumukanga lumbu ke lumbu. Wau vo tu mbongo ya Adami yo Eva, konso muntu omu yeto wasambukila e sumu yo lufwa. (Roma 3:23; 5:12) Yeto awonso tu asumuki, luviluku lwa ntima tuvuidi o mfunu. Kana nkutu wantu ana batomene zayakana vo lukwikilu lwasikila bakala lwau, nze Paulu wa ntumwa, banuananga ye sumu. (Roma 7:21-24) Nga ediadi disongele vo ntangwa zawonso tufwete kalanga kaka muna ntantu mu kuma kia masumu meto? Ve, Yave nkwa nkenda, ozolele vo twakalanga ye kiese. Tala dina diabwila Ayuda muna lumbu ya Nekemiya. (Tanga Nekemiya 8:9-11.) Yave kazola ko vo Ayuda bakalanga yo lukendalalu lwasaka mu kuma kia masumu mana bavola, kansi wazola vo bansambilanga ye kiese kiawonso. Yave ozeye wo vo luviluku lwa ntima kiese lutwasanga. Muna kuma kiaki, okutulonganga oma ma luviluku lwa ntima. Avo tuvilukidi o ntima muna masumu meto, tulenda kala ye ziku vo Se dieto una vo nkwa nkenda, okutuloloka.

3. Nkia mambu tulongoka mu longi diadi?

³ Yambula twazaya diaka mayingi mu kuma kia luviluku lwa ntima. Mu longi diadi mambu tatu tulongoka mu kuma kia luviluku lwa ntima. Entete, tulongoka dina Yave kalonga kwa  Isaele mu kuma kia luviluku lwa ntima. Diazole, tulongoka una Yave kasadisila asumuki kimana balwaka muna luviluku lwa ntima. Diatatu, tufimpa dina alandi a Yesu balongoka mu kuma kia luviluku lwa ntima.

DINA YAVE KALONGA KWA ISAELE MU KUMA KIA LUVILUKU LWA NTIMA

4. Nkia diambu Yave kalonga kwa zula kia Isaele mu kuma kia luviluku lwa ntima?

⁴ Vava Yave kakitula Aneyisaele se zula, wakanga yau e kangu. Yave wabasila o nsilu vo avo bakwamanene lemvokela nsiku miandi, wadi kubatanina yo kubasambula. Muna kuma kia nsiku miamina, wabavovesa vo: “O nkanikinu wau ikukanikinanga o unu ke una kikilu mpasi ko kwa ngeye, ke una mpe kwa ndá ko.” (Nsi. 30:11, 16) Kansi, avo bankolamene muna baka e nzengo za sambila nzambi zankaka, wadi katula e nsambu zandi yo yambula vo bamona e mpasi. Kansi, ediadi ke disongele ko vo badi vidisa emvimba e dienga diandi. Bakala ye lau dia ‘vutuka kwa Yave wa Nzambi [au] yo wila e nding’andi.’ (Nsi. 30:1-3, 17-20) Muna mvovo miankaka, bakala ye lau dia viluka o ntima. Muna vanga ediadi, Yave wadi kubafinama diaka yo kubasambula.

5. Aweyi Yave kasongela vo kabembola nkangu andi ko? (2 Ntinu 17:13, 14)

⁵ O nkangu una Yave kasola, nkumbu miayingi bankolamenanga. Bakivananga muna nsambila za teke ye mavangu mankaka mangemi. Ediadi mpasi zayingi dia batwasila. Kana una vo i wau, Yave wakwamanana sadisa nkangu andi kimana batatamana kunsambila. Ntangwa ke ntangwa watumanga e ngunza zandi muna kasakesa o nkangu baviluka o ntima yo vutuka kwa yandi.—Tanga 2 Ntinu 17:13, 14.

6. Aweyi Yave kasadila ngunza zandi muna longa nkangu andi o mfunu wasonga luviluku lwa ntima? (Tala mpe fwaniswa.)

⁶ Ezak’e ntangwa, Yave wasadilanga ngunza zandi muna lukisa yo singika nkangu andi. Kasikil’owu, Nzambi muna Yeremiya wavova vo: “Vutuka, e Isaele wankolami, . . . Kikunutadila kuna makasi ko, kadi i nkwa ziku, . . . Kilunda makasi yakwele mvu ko. Zaya kaka o bi waku, kadi wakolamena Yave.” (Yer. 3:12, 13)  Muna Yoele, Yave wavova vo: “Nuvutuka kwa mono ye ntim’eno wawonso.” (Yoe. 2:12, 13) Watuma Yesaya muna kubavovesa vo: “Nuyisukula, nuyivelelesa; nukatula mavangu meno mambi ova ndose ame; nuyambula vanga o bi.” (Yes. 1:16-19) Muna Yezekele Yave wayuvula vo: “Nga iyangalelanga lufwa lwa muntu ambi e? . . . Nga kivavanga ko vo muntu ndioyo kayambula e nzila zandi ye kakwamanana zinga e? Kiyangalelanga lufwa lwa muntu ko, . . . muna kuma kiaki nuviluka, nuazinga.” (Yez. 18:23, 32) Yave otoma yangalalanga vava kemonanga wantu bevilukanga o ntima, kadi ozolele vo bakwamanana zinga, i sia vo, bazinga yakwele mvu. Kansi, Yave ke vingilanga ko vo wantu kaviluka ntete ntima, i bosi kekubavana lusadisu. Yambula twavovela yaka nona isonganga e diambu diadi.

7. Nkia diambu o Yave kalonga kwa nkangu andi muna nona kia nkaz’a Osea wa ngunza?

⁷ Tala diambu diamfunu Yave kalonga kwa nkangu andi muna nona kia Ngome wa nkaz’a Osea wa ngunza. Vava kata e zumba, Ngome wavambana yo Osea, wayenda zinga yo yakala diankaka. Nga kafwana diaka sadiswa ko? Wau vo Yave ozeye mana mena muna ntim’a konso muntu, wavovesa Osea vo: “Wenda zola diaka nkento ona wazolwa kwa yakala diankaka ye munta-zumba, wauna Yave kazolela nkangu a Isaele ekolo bayendanga kwa nzambi zankaka.” (Osea 3:1; Nga. 16:2) Nga omwene? Nkaz’a Osea wakwamanana muna sumu diampwena. Kana una vo i wau, Yave wavovesa Osea vo kenda kunzola diaka, kanloloka yo vutulwisa e ngwizani au. a Diau dimosi mpe, Yave kabembola nkangu andi ko vava bakolamanga. Kanele vo bakivananga muna masumu mampwena, wakwamanana kubazola, wabawondelelanga, wabasadisanga kimana baviluka ntima yo soba e nzila zau. E nona kiaki kisonganga vo Yave ona “ofimpanga e ntima,” okwamanana vava o muntu ovolele sumu diampwena kimana kaviluka o ntima. (Nga. 17:3) Yambula twatala una kevangilanga wo.

UNA YAVE KEVAVANGA SADISILA NSUMUKI MU VILUKA NTIMA

8. Aweyi Yave kavava sadisila Kaini kimana kaviluka o ntima? (Tuku 4:3-7) (Tala mpe fwaniswa.)

⁸ Kaini i mwan’antete a Adami yo Eva. Wasambukila usumuki kwa se diandi ye ngudi andi. Vana ntandu, Bibila kivovanga mu kuma kiandi vo: “Mavangu mandi mambi” makala. (1 Yoa. 3:12) Nanga i kuma Yave ‘katondela Kaini ko yo lukau lwandi.’ Vana fulu kia soba mavangu mandi, “Kaini ofungidi kikilu makasi, e ndose andi ikafalele.” I bosi, o Yave adieyi kavanga diaka? Wamokena yo Kaini. (Tanga Tuku 4:3-7.) Yave wamokena yo Kaini kuna ngemba, wamvovesa vo avo ovangidi edi diambote wadi kunsambula. Yave walukisa mpe Kaini vo makasi malenda kumfila mu vanga diambu diambi. Diankenda kikilu vo Kaini kawila Yave ko. Katambulwila lusadisu lwa Yave ko ona wavavanga vo kaviluka o ntima. Mu kuma kia fu kiaki kia Kaini, nga Yave wayambula sadisa asumuki akaka kimana baviluka ntima? Ve kikilu.

9. Aweyi Yave kasadisila Davidi mu viluka o ntima?

⁹ Yave watoma zolanga Davidi wa Ntinu. Wanyikila nkutu vo “oyangidikidi ntim’ame.” (Mav. 13:22) Kansi, Davidi wavola masumu mampwena, wata zumba yo vondesa muntu. Landila Nsiku a Mose, Davidi lufwa kafwanukina. (Lev. 20:10; Nta. 35:31) Kansi, kuna zola kwawonso Yave wazola kunsadisa kimana kaviluka  o ntima. b Kanele vo kuna lubantiku Davidi kasonga luviluku lwa ntima ko, Yave watuma Natani wa ngunza mu kwenda mokena yo ntinu. Muna simba ntim’a Davidi, Natani wasadila nona. Wau vo e nona kiokio kiatoma simba ntim’a Davidi, waviluka kikilu o ntima. (2 Sam. 12:1-14) Wasoneka nkunga utoma songanga luviluku lwandi lwa ntima. (Nku. 51, mvovo vana ntandu) O nkunga wau utoma fiaulwisanga ndonga ya asumuki ye kubakasakesa mu viluka o ntima. Diamatondo wau vo Yave watoma zolanga Davidi wa selo kiandi ye wansadisa mu viluka o ntima.

10. Aweyi omwene mu kuma kia mpila ina Yave kesongelanga luzindalalu yo loloka asumuki?

¹⁰ Yave omenganga yo tumba masumu ma mpila zawonso. (Nku. 5:4, 5) Kansi, ozeye wo vo yeto awonso tu asumuki. Muna kuma kia zola kwandi, vava tusumukanga okalanga ye luzolo lwa kutusadisa kimana twaviluka o ntima. Ovanganga e ngolo muna sadisa kana nkutu asumuki akola kimana baviluka o ntima. Dialudi, ediadi dialufiaulwisu kikilu. Avo tutomene sungamena luzindalalu ye luloloko lwa Yave, dikutusadisa mu sikila ye kwikizi muna yandi yo viluka o ntima mu nzaki kele vo tusumukini. Owau yambula twalongoka dina Yesu kalonga kwa alandi andi mu kuma kia luviluku lwa ntima.

DINA YESU KALONGA KWA ALANDI ANDI MU KUMA KIA LUVILUKU LWA NTIMA

11-12. Nkia kingana Yesu kata muna kutulonga vo Se diandi wakubama kena muna kutuloloka? (Tala fwaniswa.)

¹¹ Muna tandu kiantete, nze una uvovele e longi divitidi, Yave wasadila Yoane wa Mvubi yo Yesu Kristu muna longa kwa wantu o mfunu wa luviluku lwa ntima.—Mat. 3:1, 2; 4:17.

¹² Vava kasalanga e salu kiandi ova ntoto, Yesu walonga awana banwanga e fu kia loloka kia Se diandi. Yesu walonga diambu diadi diamfunu vava kata kingana kia mwan’a nkolami. O mwana ndioyo wabaka nzengo za vaika muna nzo a se diandi yo kuyivana muna mambu mambi mu fikolo. Kansi, vava “ngindu zandi zavunguka” wavutuka kuna nzo a se  diandi. O se diandi adieyi kavanga? Yesu wavova vo ekolo mwana “kakedi kuna kwandá, o se diandi umwene, umfwididi e nkenda, wele ntinu, umbimbakene, umfibidi.” I bosi, vava mwana kalomba vo kakituka se nsadi muna nzo a se diandi, o se wanyikila vo “mwan’ame” ye wamvutula vana fulu kiandi muna nzo. O se wavova vo: “Wavila kakedi, owau osolokele.” (Luka 15:11-32) Vava kakala kuna zulu vitila keza ova ntoto, kalukatikisu ko vo Yesu wamona ndonga ya asumuki ana Se diandi kafwilanga e nkenda mu kuma kia luviluku lwau lwa ntima. E kingana kiaki kata o Yesu kialufiaulwisu kikilu. Kitoma songanga vo o Yave wa Se dieto nkwa nkenda kikilu.

13-14. Adieyi Petelo wa ntumwa kalongoka mu kuma kia luviluku lwa ntima? Adieyi kalonga kwa akaka mu kuma kia diambu diadi? (Tala mpe fwaniswa.)

¹³ Petelo wa ntumwa walongoka diambu diamfunu mu mpila ina Yave kelolokelanga asumuki ana bevilukanga o ntima. Petelo nkumbu miayingi kavuanga o mfunu a luloloko. O Yesu mpe wanlolokanga kuna mvevo. Kasikil’owu, vava Petelo kavakula o nkalu mu nkumbu tatu vo kazaya Mfumu andi ko, watoma kendalala mu kuma kia dina kavanga. (Mat. 26:34, 35, 69-75) Kansi, vava Yesu kafuluka, wamoneka kwa Petelo, nanga va fulu kia yandi kaka. (Luka 24:33, 34; 1 Kor. 15:3-5) Kalukatikisu ko vo Yesu waloloka yo songa o zola kwa ntumw’andi ona waviluka o ntima.—Tala Maku 16:7 ye nota de estudo “e a Pedro.”

¹⁴ Wau vo Petelo watoma bakula una muntu kemonanga kele vo ovilukidi o ntima yo lolokwa, wafwana kakala muna longa akaka o mfunu wa luviluku lwa ntima yo loloka. Muna mvu mialanda, kuna mfoko a nkinzi a Pentikosti, Petelo wafila longi kwa ndonga ya Ayuda ana bakala vo mindembi-kwikila. Wabasonga vo yau bavonda Masia. I bosi, kuna zola kwawonso wabavovesa vo: “Dianu vo, nuvilukwa e ntima, nuvutuka kwa Nzambi, o masumu  meno mavunzunua kimana yiza e nsungi ya vutulwisa moyo ituka kwa Yave.” (Mav. 3:14, 15, 17, 19) Petelo wasonga vo luviluku lwa ntima lufilanga nsumuki mu viluka, i sia vo, soba e ngindu ye mavangu mandi mambi yo yantika nata zingu kiampa, kina kiyangidikanga Nzambi. Petelo wasonga mpe vo Yave ovunzuna masumu mau yovo okunguna mo emvimba. I bosi, vioka mvu miayingi, Petelo wasikidisa Akristu vo: “Yave . . . ozindalalanga kaka, kadi kazolele ko vo vafwa kana muntu mosi, kansi awonso balwaka muna luviluku lwa ntima.” (2 Pet. 3:9) Dialufiaulwisu kikilu mu zaya vo avo tuvilukidi o ntima, Yave okutuloloka emvimba, kana nkutu masumu mampwena twavola.

15-16. (a) Aweyi Paulu kalongokela fu kia loloka? (1 Timoteo 1:12-15) (b) Nkia diambu tuvovela muna longi dilanda?

¹⁵ Mu kuma kia masumu mana Saulu wa musi Taso kavola, ndonga beyindulanga vo diampasi diakala mu viluka ntima ye kafwana lolokwa ko. Wabangikanga alandi a Kristu yo vema kwawonso. Akristu ayingi ke bayindulanga ko vo olenda soba yo viluka o ntima. Kansi, Yesu wazaya wo vo Saulu olenda soba yo viluka o ntima. Oyandi yo Se diandi bamona fu yambote kakala yau Saulu. Yesu wavova vo: ‘Muntu ndioyo i sadilwa kina ya sola.’ (Mav. 9:15) Muna mpil’a sivi, Yesu wasadisa Saulu mu viluka o ntima. (Mav. 7:58–8:3; 9:1-9, 17-20) Vava kakituka Nkristu, Saulu ona wazayakana vo Paulu, nkumbu miayingi kavutulanga matondo muna nkenda yo walakazi kasongwa. (Tanga 1 Timoteo 1:12-15.) Paulu walonga mpangi zandi vo: “Nzambi muna ngemba zandi ovavanga kufila muna luviluku lwa ntima.”—Roma 2:4.

¹⁶ Vava Paulu kawa diambu diansoni dia zumba diavangama muna nkutakani ya Kikristu kuna Korinto, aweyi kasingikila dio? Muna mana kavova, tulenda longoka una Yave kesongelanga o zola ekolo kevananga e tumbu kwa selo yandi yo kubaloloka kele vo bavilukidi o ntima. Tutoma vovela lusansu lwalu muna longi dilanda.