MUNA ngonde a Novemba ya mvu wa 1932, lukutakanu lwampwena lwavangama kuna México, mbanza yazingilanga vioka fuku dimosi (1 milhão) dia wantu. Lumingu lumosi kaka lwavioka tuka basila e minda mia kura muna nzila. Kansi, o wantu mu kiese bakala mu kuma kia diambu diankaka diavangamanga. Amwangi a nsangu batelama vana fulu kiningamenanga makumbi ma ntoto ye makina zau za foto, bavingilanga nzenza mosi yamfunu okwiza. Nani i nzenza ndioyo? I mpangi Joseph F. Rutherford wa mfidi a Sociedade Torre de Vigia. Ampangi bavingilanga mpe mpangi Rutherford ona wayiza lungana yau mu lukutakanu lwampwena lwa lumbu tatu.

E finkanda A Idade de Ouro, owau Despertai! fiavova vo: “Ka lukatikisu ko vo lukutakanu lwalu luzayakana muna lusansu vo lukutakanu lwamfunu kikilu” lwasadisa mu sayanesa e ludi kuna México. Kansi, o lukutakanu lwalu ke lwakala ye wantu ayingi ko, tezo kia 150 kaka ma wantu balungana. Ozevo, ekuma lwakadila lwamfunu?

Vitila lukutakanu lwalu, e ludi ke kiatoma sayana ko kuna México. Tuka muna mvu wa 1919, vakalanga ye tukutakanu twakete, kansi o lutangu lwa nkutakani lwakuluka muna mvu walanda. Vava vula diaziuka kuna mbanza México muna mvu wa 1929, diamoneka vo e mambu soba mesoba, kansi vakala ye diambu diankaka diavavuanga singikwa. E nkubik’a Yave yasikidisa vo aviti a nzila ke bafwete vanga kinkita ko ekolo basamunanga nsangu zambote. Mosi muna aviti a nzila wafunga kikilu makasi mu kuma kia diambu diadi. Muna kuma kiaki, wabembola e ludi yo vanga buka kia yandi kibeni kia longokela Nkand’a Nzambi. Muna kolo kiakina mpe, diavava vo mfidi a vula kasobwa mu kuma kia fu yandi yambi. E mpangi zakwikizi kuna México lukasakeso bavuanga o mfunu.

Vava kakingula e nsi yayi, mpangi Rutherford wakasakesa kikilu ampangi awaya muna malongi mole kafila muna lukutakanu lwa mvivu ye malongi tanu mankaka mazayiswa muna radio. Owau, i nkumbu antete ampangi basadila radio mu sayanesa e nsangu zambote kuna México. Vava lukutakanu lwafokoka, basola mpangi ankaka mu kala se mfidi a vula kimana kasikidisa e salu. Owau, ampangi bayantika diaka songa o vema. Muna lusadisu lwa Yave, bakwamanana samuna e nsangu zambote.

Muna mvu walanda, wa 1933, tukutakanu tole twampwena twavangama kuna nsi yayi, lumosi kuna mbanz’a Veracruz, lwankaka kuna mbanz’a México. Ampangi basalanga yo vema kwawonso muna salu kia umbangi. Ediadi nluta miayingi diatwasa. Kasikil’owu, muna mvu wa 1931, vakala ye 82 dia ateleki. Muna mvu wa 1941, o lutangu lwakulama nkumbu kumi. Tezo kia 1.000 dia wantu bayiza ku lukutakanu lwampwena lwakala kuna mbanz’a México.

Muna mvu wa 1943, Mbangi za Yave bayantika bokela wantu kimana benda ku lukutakanu lwampwena lwakala ye ntu a diambu vo: “Zula Kiavevoka” lwavangamena mu mbanza 12 za México. * (Tala mvovo vana yand’a lukaya.) Muna bokela wantu, bavuatanga kalati kiakala ye ndambu zole. Bayengelekanga kalati kiaki muna mavembo, kimosi kuna ntwala, kiankaka kuna nima. Mbangi za Yave bayantika sadila kalati yayi tuka muna mvu wa 1936 mu bokela wantu muna tukutakanu twau twampwena.

O sadila kalati mu bokela wantu nluta miayingi diatwasa kuna México. Muna kuma kiaki, e zulunalu La Nación yasoneka mu kuma kia Mbangi za Yave ana balungana muna lukutakanu vo: “Muna lumbu kiantete, bavoveswa vo babokela wantu ayingi. Muna lumbu kialanda, e nzila zawonso zazala ye Mbangi za Yave.” Esi dibundu dia Katolika ke bayangalela diambu diadi ko. Muna kuma kiaki, bayantika sia Mbangi za Yave e kitantu. Kansi, ampangi ke bamona wonga ko. Bakwamanana bokela wantu kimana benda muna lukutakanu. E zulunalu La Nación yavova diaka vo: “E mbanza yawonso yabamona.” E zulunalu yayi yakudikila vo ampangi “bakituka nze wantu bakayanesanga e ‘sanduiche.’” E zulunalu yasonga mpe fwaniswa kiasonganga ampangi bakala muna nzila za mbanz’a México. Basoneka vana yanda vo: “E Nzila zizele ye ateleki”

Muna mvu miamina, ngolo zayingi diavavanga kimana ampangi benda muna tukutakanu twampwena twavangamanga kuna México. Mpangi zayingi batukanga mu mavata makala kwandá ye fulu kia bakila kumbi dia ntoto yovo kalu. Nkutakani mosi yasoneka vo: “E nzila mosi kaka yaviokela va vata dieto i nzila ya nsinga mia telégrafo.” Muna kuma kiaki, diavavanga vo ampangi badiata lumbu yayingi mu lwaka vana bebakila e kumbi dikubanata kuna mbanza ivangamena lukutakanu lwa mvivu.

Diampasi kikilu diakala kwa mpangi zayingi bakala vo asukami mu vua nzimbu za tike kia kwendela kuna lukutakanu. Vava balwakanga, ayingi balekanga mu nzo z’ampangi ana babatambulanga kuna zola kwawonso. Akaka balekanga muna Maseka ma Kintinu. Mu lukutakanu lumosi, tezo kia 90 lwa mpangi balwakila kuna vula yo leka va ntandu a nkela za nkanda. E Anuário yavova vo ampangi bavutula kikilu matondo kadi e nkela zazi zambote kikilu zakala, nitu zayandulanga nswaswani yo muntu olele va ntoto ankatu.”

Kuna kwa mpangi zazi, o kutakana ye mpangi zau diambu diakiese kikilu diakala. E ngolo bavanga ke zankatu ko. O unu, tezo kia 850.000 ma Mbangi za Yave bezingilanga kuna México. Mpangi zazi mpe bevutulanga matondo muna nsambu bevuanga. * (Tala mvovo vana yand’a lukaya.) E nsangu zina muna Anuário ya mvu wa 1949 zisonganga vo e mpasi benuananga zau ampangi ke zakulula vema kwau ko muna sadila Yave. Konso lukutakanu lwampwena bakalanga lwau, lwakitukanga se “moko kia lumbu ke lumbu mu kolo kiandá.” Nkumbu miayingi ampangi bayuvulanga vo: “Nkia lumbu diaka tukala ye lukutakanu lwampwena?”—Muna malundilu meto kuna América Central.