VITILA diambu diadi diavangama, yakizolelanga kala e ludi. Ngudi ame watambulanga nkanda miasasilanga Nkand’a Nzambi. Yayangalelanga e nkanda miamina, musungula e fwaniswa. Se diame kazolanga ko vo mama kanzayisa mana kalongokanga. Kansi, yazolanga zaya mana kalongokanga yo kunyuvula yuvu yayingi. Muna kuma kiaki, walongokanga yame vava papa kakalanga ku nzo ko. Ediadi, diamfila mpe mu baka e nzengo za yekola e zingu kiame kwa Yave. Yavubwa muna mvu wa 1943 vava yakala ye kimbuta kia mvu kumi, kuna mbanza Blackpool, Inglaterra.

Tuka muna ntangwa yayina, mono yo ngudi ame nkumbu miayingi twavaikanga entwadi muna salu kia umbangi. Muna mvu miamina, fonógrafo twasadilanga muna sila umbangi. E fonógrafo zazina zanene zakala yo zita. Zazitanga tezo kia kilo yá ye ndambu. Se yindula kindende nze mono, onete imosi muna fonógrafo zazina!

 Vava yalungisa kimbuta kia mvu 14, yazola kota mu salu kia kimviti a nzila. Ngudi ame wampovesa vo mfwete mokena ntete yo nkengi a zunga. Wankasakesa vo yateka longoka e salu kilenda kunsadisa mu kuyilunga-lunga muna salu kia kimviti a nzila. I diau kikilu yavanga. Vava yasala mu mvu miole, yayuvula nkengi ankaka a zunga kana vo ndenda yantika sala se mviti a nzila. Wampovesa vo: “Olenda kwaku sala.”

Muna ngonde ya Abidi ya mvu wa 1949, mono yo ngudi ame twateka lekwa yeto yawonso yo kwenda zingila kuna mbanz’a Middleton lukufi ye Manchester. I kuna twayantikila e salu kia kimviti a nzila. Vava vavioka ngonde yá, yasola mpangi mosi a yakala kimana twasalanga entwadi muna salu kia kimviti a nzila. E vula diatuvovesa vo twenda mu nkutakani mosi yampa kuna mbanza Irlam. O ngudi ame wasalanga e salu kia kimviti a nzila ye mpangi mosi ankento mu nkutakani yankaka.

Mvu 17 kaka yakala miau, kansi mono yo mpangi ona yasalanga yandi entwadi twakala ye mbebe ya fila malongi muna tukutakanu kadi ke vakala ye mpangi zayingi ko muna nkutakani yayina yampa. Kuna kwalanda, yayenda mu nkutakani yankaka kuna Buxton. Ateleki akete kaka bakala ko ye lusadisu bavuanga o mfunu. Mawonso mama mansadisa mu kala wakubama mu kuma kia yiyekwa yadi tambula kuna sentu.

Muna mvu wa 1951, yasoneka ndomba mu kota Sikola ya Ngiladi. I bosi, muna ngonde ya Desemba ya mvu wa 1952, yabokelwa mu kota mu salu kia kisoladi. Yalomba kimana yavewa nswa wa lembi kota mu salu kia kisoladi wau vo salu kia ntangwa ke ntangwa yasalanga. Kansi, afundisi ke batambulwila ko dina yalomba, banzengela ngonde sambanu za pelezo. Ekolo yakala muna pelezo, yatambula mboka mu kota kalasi kia 22 kia Sikola ya Ngiladi. Muna ngonde ya Yuli ya mvu wa 1953, vava yavayikiswa muna pelezo, yamanta muna nzaza yayikilwanga vo Georgic yo kwenda kuna Nova York.

Ke vavioka kolo ko vava yalwaka, yalungana muna lukutakanu lwa Sociedade do Novo Mundo lwa mvu wa 1953. I bosi, yabaka kumbi dia ntoto mu kwenda kuna South Lansing, Nova York, kuna kwavangamenanga e sikola ya Ngiladi.  Wau vo mu pelezo yatuka, kiakala ye nzimbu zayingi ko. Vava yakulumuka muna kumbi dia ntoto, yabaka kalu diankaka mu kwenda kuna South Lansing. Kansi, diavava vo yasompeka 25 ma cêntimo ma nzimbu za dolar kwa muntu ankaka wakala muna kalu.

Ekolo twakala kuna Sikola ya Ngiladi, twatambula malongi mambote matusadisa mu ‘kituka wawonso kwa wantu a mpila zawonso.’ (1 Korinto 9:22) Mono yo mpangi Paul Bruun yo Raymond Leach, twafilwa kuna Filipinas, kansi diavava vo twavingila ngonde zayingi mu tambula e nkanda. I bosi, twabaka nzaza mu kwenda kuna Roterdã, Holanda. Twasauka Mbu a Mediterrâneo, Canal de Suez yo mbu wa Índico mu lwaka kuna Malásia ye kuna Hong Kong. Una twavanga lumbu 47 muna mbu, twalwaka kuna Manila kina kia 19 kia ngonde ya Novemba ya mvu wa 1954.

Ekolo twakala kuna nsi yayina, diavava vo twakulukilwa fu yampa ya kisi nsi ye ndinga yampa. Kansi kuna lubantiku, yeto atatu twafilwa mu nkutakani yakala kuna mbanza Quezon, kwazingilanga wantu ayingi bavovanga Kingelezo. Muna kuma kiaki, vava twalungisa ngonde sambanu, mvovo miakete kaka twazaya mia ndinga Tagalog. Kansi, mawonso masoba vava twatambula kiyekwa kiampa.

Lumbu kimosi, muna ngonde ya Mayu ya mvu wa 1955, vava twatuka mu salu kia umbangi, mpangi Leach yo mono twawana nkanda muna nzo miavova vo tusolelo mu kala se akengi a zunga. Mvu 22 kaka yakala miau. Kansi, muna kiyekwa kiaki kiampa, yadi longoka mpila zankaka za ‘kituka wawonso kwa wantu a mpila zawonso.’

Kasikil’owu, e longi diantete yafila vava yakituka nkengi a zunga, va yanzala kia nzo ya tekela yafidila dio. Muna ntangwa yayina kuna Filipinas, e malongi va fulu kia ndonga mafidilwanga. Ekolo yakingulanga nkutakani za zunga, yafilanga malongi muna mazandu, muna maseka, vana yanzala ya nsaka za somba, muna fulu iningamenanga makalu ye muna konko ya nzila. Lumbu kimosi vava yakala kuna mbanza San Pablo, kialenda fila longi ko vana zandu  dianene mu kuma kia mvula yangolo. Muna kuma kiaki, yalomba kw’ampangi ana bavitang’o ntu kimana yafidila e longi muna Seka dia Kintinu. Kansi, ampangi bangiuvula kana vo balenda lo tanga muna nsangu vo lukutakanu lwa nkangu awonso wau vo ke lwavangamena va fulu kia ndonga ko.

Mu nzo z’ampangi yalwakilanga. Kana una vo e nzo ke zakala ye lekwa yayingi ko, zavelela zakala. Nkumbu miayingi va lwandu yalekanga. E fulu kia yowelela kuna mbazi a nzo kiakalanga, olenda moneka kwa muntu oviokanga. Muna kuma kiaki, kiakatulanga mvuatu miawonso ko vava yayowelanga. Mu makalu yakangalelanga, ezak’e ntangwa mu nlungu mu kwenda ku sanga kiankaka. Muna mvu miawonso yakala mu salu kiaki, kisidi sumba kala ko.

Yalongoka vova ndinga Tagalog kana una vo kialongokela yo ku sikola ko. Yalongoka yo vava yawanga ampangi muna salu kia umbangi ye muna tukutakanu. Ampangi bakala ye luzolo lwa kunsadisa. Yabavutulanga matondo mu kuma kia luzindalalu lwau ye mvovo miau mia lukasakeso.

Ekolo mvu miaviokanga, diavavanga vo yavanga nsobani zayingi konso ntangwa yatambulanga kiyekwa kiampa. Muna mvu wa 1956, vava mpangi Nathan Knorr katukingula, twavanga lukutakanu lwa nsi yawonso. Yavewa kiyekwa kia mokena ye amwangi a nsangu. Kiazaya ko una ndenda sadila e salu kiaki, kansi mpangi zankaka bansadisa. Ke vavioka mvu amvimba ko, twavanga lukutakanu lwankaka yo vewa lau dia sala nze mfidi a lukutakanu. Mpangi Frederick Franz watuka kuna vulu diasina wayiza kutukingula. Mayingi yalongoka kwa yandi. Vava kafila e longi dia nkangu wawonso, wavuata mvuatu mia esi Filipinas miyikilwanga vo barong  Tagalog. Ediadi diayangidika kikilu ampangi, yalongoka vo mfwete kalanga ye luzolo lwa kulukilwa fu ya kisi nsi ya wantu ankaka.

Vava yatumbikwa se nkengi a mvivu, diavava vo yavanga diaka nsobani zankaka. Muna lumbu yayina, twasonganga e filme yakala yo ntu a diambu vo A Felicidade da Sociedade do Novo Mundo. Va fulu ya ndonga twasongelanga yo. Muna kuma kiaki, ezak’e ntangwa má yamoyo yatuvunzanesanga. Ntemo balandanga yo wandama vana lekwa twasadilanga muna songa e filme. Kuna mfoko, salu kiayingi twakalanga kiau kia velelesa e fulul kiakina. Ke diakala diazasu ko mu vanga e nkubika zazi, kansi kiese kiayingi twakalanga kiau mu mona wantu bayizanga yo longoka oma ma nkubik’a Yave mu nz’amvimba.

Muna fulu yankaka, e mfumu za dibundu dia Katolika bavovanga kwa mapolisia vo balembi kutuyambula twavanga tukutakanu twampwena. Konso ntangwa twavanganga tukutakanu lukufi ye dibundu diau, basikanga mpe ngunga a nzo a nzambi kimana wantu balembi wá vava mpovi kavovanga. Kana una vo bavanganga mawonso mama, wantu bakwamanana longoka e ludi, owau ayingi muna mbanza zazi besambilanga Yave.

Muna mvu wa 1959, yabokelwa mu kwenda sadila kuna vula. Ekolo yasadilanga kuna vula, mayingi diaka yalongoka. I bosi, bampovesa vo ngienda kingula nsi zankaka. Muna nkangalu mosi yavanga, yazayana yo mpangi Janet Dumond ona wasalanga e salu kia kimisionario kuna Tailândia. Twatwikaziananga nkanda mu fikolo, i bosi twasompana. Se mvu 51 tusadilanga Yave entwadi ye kiese kiawonso.

Yakala ye kiese kia kingula nkangu a Yave mu nsi 33. Ivutulanga kikilu matondo wau vo yiyekwa yantete yatambula yansadisa mu zaya una  mfwete kadilanga ye wantu bena ye fu ya kisi nsi yaswaswana. E nkingula zazi zansadisa mu bakula vo Yave ozolanga wantu a mpila zawonso.—Mavangu 10:34, 35.

Mono yo Janet kiese kiayingi tumonanga kia sala kumosi ye mpangi zeto kuna Filipinas ye twakinu sadila kuna vula dina kuna mbanza Quezon. Owau, ateleki ayingi bena mu mbanza yayi lutila nkumbu kumi vava yayantika sadila ku nsi yayi se vioka 60 ma mvu. Kana una vo mvu miayingi miviokele kala, divavanga vo yavanga nsobani mu lemvokela mana Yave kekundombanga. Kasikil’owu, mu kuma kia nsobani zivangamanga mu nkubik’a Yave mu lumbu yayi, divavanga vo twakala ye luzolo lwa vanga nsobani zayingi.

Tuvanganga mawonso tulenda mu landa luludiku lwa Yave. Eyayi i mpil’a zingu itoma kututwasilanga kiese. Tuvavanga mpe vanga konso nsobani zivuwanga o mfunu kimana twasadila mpangi zeto una ufwene. Kieleka, ekolo Yave keyambulanga vo twasala e salu kiandi, tuna ye kani dia ‘kituka wawonso kwa wantu a mpila zawonso.’