Yawutuka muna mvu wa 1927 kuna Illinois, mbanz’akete ina lukufi ye mbanza Chicago, Estados Unidos de América. O papa yo mama wana tanu bawuta, Jetha, Don, mono, Karl, yo Joy. Yeto awonso twabaka e nzengo za sadila Yave ye nsi a ntim’eto yawonso. O Jetha wakota kalasi kiazole kia sikola ya Ngiladi muna mvu wa 1943. O Don wayantika sadila kuna Betele dia Brooklyn muna mvu wa 1944, o Karl muna mvu wa 1947, Joy muna mvu wa 1951. E mbandu au ambote kumosi ye mbandu a papa yo mama, yatoma kunsivikisa.

Papa yo mama bakala ye fu kia tanganga e Bibila ye batoma zolanga Nzambi. Balonga mpe yeto wana kimana twatoma zolanga Nzambi. Kansi, o papa vava kakatuka mu salu kia kisoladi kuna Europa kuna nim’a Vita Antete ya Nz’amvimba, kazolanga diaka kwenda ku nzo a nzambi ko. O mama wavutula kikilu matondo wau vo papa wavutuka yo moyo, wamvovesa vo: “E Karl, twenda ku nzo a nzambi nze una twavanganga.” Papa wamvutula vo: “Ndenda kwenda yaku, kansi kikota muna nzo a nzambi ko.” O mama wanyuvula: “Ekuma?” Wamvutula vo: “Muna kolo kia vita, e mfumu za dibundu diau dimosi bakala kuna konso sambu dia vita basambulanga makesa ye nkele miau. O Nzambi nkia ndambu kakala?”

Lumbu kimosi vava mama kakala kuna nzo a nzambi, Mbangi zole za Yave badodela kielo kia nzo eto. Bakayila papa volume zole za nkanda mia longokela Bibila. O nkanda wowo wayikilwanga vo Luz, wasasilanga nkand’a Lusengomono. O papa watambula mio, kadi watoma mio yangalela. Mama vava kamona nkanda miomio, vana vau wayantika mio tanga. Lumbu kimosi wamona luzayisu muna zulunalu lwabokelesanga wantu bakala ye luzolo lwa longoka e Bibila muna lusadisu lwa nkanda Luz. Wabaka e nzengo za kwenda. Vava kalwaka, nkento mosi wa nunu waziula e kielo. O mama yo nkand’andi vana moko, wayuvula vo: “Ongeye nkanda wau olongokanga?” O nkento wavova vo: “Ingeta, kota kwaku e nkundi ame.” Muna lumingu lwalanda o mama watunata. I bosi, twayenda longokanga ntangwa zawonso.

Lumbu kimosi muna lukutakanu, o mfidi walomba kimana yatanga sono kia Nkunga 144:15, eki kivovanga vo awana besambilanga Yave akwa kiese. E sono kiaki ye sono yole yankaka yatoma kunsivikisa.  E sono kia 1 Timoteo 1:11 kivovanga vo Yave i “Nzambi a kiese,” e sono kia Efeso 5:1 kikutuvovesanga vo ‘twakala atanginini a Nzambi.’ Yabaka nzengo vo mfwete kalanga ye kiese muna konso salu isadila Mvangi ame yo kumvutulanga matondo muna lau dia zaya e ludi eki kiakituka se diambu disundidi o mfunu mu zingu kiame.

E nkutakani yakala lukufi kuna Chicago, tezo kia kilometa 32 yakala. Kana una vo i wau, twayenda lungananga muna tukutakanu. O zayi wame wa malongi ma Bibila wawokela. Nsungamene lumbu kimosi vava mfidi a lukutakanu kasola Jetha kimana kavana e mvutu. Ekolo kavananga e mvutu, yavova muna nsi a ntima vo: ‘E mvutu kavene nzeye zo. Koko yadi zangula kimana yavana e mvutu.’ Edi diasunda o mfunu, twanungunuka muna kimwanda ye mpangi zame. I bosi, yavubwa muna mvu wa 1941.

Isungamenanga lukutakanu lwa mvivu lwa mvu wa 1942 lwavangamena kuna Cleveland, Ohio. Muna fulu 50 yankaka, o wantu mu telefone balandila lukutakanu lwaluna. Oyeto muna nzo eto kumosi ye mpangi zankaka, twalwakila muna nzo za ngoto zakala lukufi ye fulu kia Lukutakanu lwa Mvivu. Muna kolo kiakina, e Vita Yanzole ya Nz’amvimba mu nuanua yakala. E kitantu kina basiwanga Mbangi za Yave kiawokela. Muna fuku, yamona buka kia ampangi baningamesa makalu mau yo temesa ntemo a makalu muna vata dia nzo za ngoto. Yau awonso bawizana vo muna fuku, muna konso kalu mwakala yo muntu mosi kimana kakala se nyingidi. Kele vo bamwene sinsu kia mavuanga, konso mpangi kafwete temesa o ntemo a kalu kimana bavonda meso ma yimpumbulu yo sika buzina. Akaka badi kwenda ntinu mu vana lusadisu kwa ampangi. Yayindula vo nkangu a Yave watoma kubama muna mambu mawonso! Ediadi diampuvika o ntima, yaleka wosola kia tulu ye ke vabwa konso diambu ko.

Vava yayindulanga lukutakanu lwaluna lwa mvivu muna mvu mialanda, yabakula vo o mama kakalanga diaka ye ntelamw’a moyo ko ngatu mona wonga. Wabundanga emvimba e vuvu kwa Yave ye nkubik’andi. Kisinga vilakana ko e mbandu andi ambote.

Vava twakala muna lukutakanu lwaluna lwa mvivu, o mama mviti a nzila a ngonde ke ngonde ampa kakala. Muna kuma kiaki, muna malongi mavovelanga salu kia ntangwa ke ntangwa wasonekanga mambu mawonso masina. Ekolo twavutukanga kuna nzo eto, o mama wavova vo: “Yadi zola vo yakwamanana mu salu kia kimviti a nzila, kansi kilenda wo vanga ko mu kuma kia salu kiame kia lunga-lunga e nzo eto.” I bosi, walomba kana vo tulenda kunsadisa. Vava twatambulwila, wavova vo konso muntu muna yeto kavelelesanga suku dimosi yovo masuku mole vitila twadia madia ma mene. Vava twayendanga kuna sikola, wafimpanga e nzo yawonso mu zaya kana vo yatoma kubama yakala, i bosi wavaikanga muna salu kia umbangi. Kana una vo nkwa fululu kakala muna salu, kasidi vilakana sia sungididi ko muna wan’andi. Vava twavutukanga kuna nzo muna ntangw’a vundu ye muna nkokela, ntangwa zawonso wakubama kakalanga muna kutulunga-lunga. Eyaka lumbu vava twavaikanga kuna sikola, twayendanga entwadi muna salu kia umbangi. Ediadi diatusadisa mu bakula mawonso mevavuanga muna salu kia kimviti a nzila.

Yayantika sala se mviti a nzila vava yakala ye kimbuta kia mvu 16. Kana una vo muna kolo kiakina, o papa kakala Mbangi a Yave ko, watoma sianga e sungididi mu mana yavanganga muna salu kia kimviti a nzila. Lumbu kimosi muna fuku yamvovesa vo, kanele vo ntomene sila wantu umbangi, kisolwele muntu ko okedi ye luzolo lwa longoka Bibila. Vava yabutama mu fikolo, yanyuvula vo: “Nga ozolele twalongoka e Bibila?” O papa wayindula mu fikolo, i bosi wavutula vo: “Kimwene kuma kiasikididi ko kina kilendi longokela ko.” Kieleka, o papa i nlongoki ame antete a Bibila. Ekwe lau diampwena yakala diau!

Twalongoka o nkanda “A Verdade o Libertará.” Vava twalongoka mu fikolo, yabakula vo o papa wansadisanga kimana yakala se nlongoki ambote ye nlongi ambote. Kasikil’owu, lumbu kimosi muna fuku vava twamana tanga e tini, wavova vo: “Mbakwidi dina divovelo mu nkanda. Kansi aweyi ozayidi wo vo mana mavovelo mu nkanda wau ndungidi mena?” Wau vo kiakala wakubama ko muna vana e mvutu za kiuvu kiaki, yamvovesa vo: “Owau kina ye ziku ko, kansi muna longi dilanda se yavana e mvutu.” Idiau mpe yavanga. Yasolola e sono kiakala betela ye diambu dina twavovelanga. Tuka muna lumbu kiakina, yatoma kubikanga e longi kimana yalenda vana e mvutu za konso kiuvu keyuvula o papa. Wayantika sadila mana kalongokanga ye wavubwa muna mvu wa 1952.

Vava yakala ye mvu 17, yavaika muna nzo a mase mame. Jetha watumbikwa se misionario. a O Don wayenda sadila kuna Betele. Yau awole batoma zolanga e yiyekwa yau, ediadi diatoma kunkasakesa. Muna kuma kiaki, vava yasoneka e ndomba ya salu kia Betele ye ndomba yakota Sikola ya Ngiladi, yayekeka mambu mawonso vana moko ma Yave. Nkia nluta yatambula? Yabokeleswa ku Betele muna mvu wa 1946.

Muna mvu miami miawonso, mu fulu yayingi yasadila oku Betele ye yalongoka mpe mambu mayingi mampa. Muna mvu 75 mia salu kia Betela, yalongoka salu kia nieteka nkanda yo vanga mbalu mia nzimbu. Yalongoka mpe salu kia sumba e lekwa ya Betele ye salu kia twika lekwa muna fulu yankaka. Vana ntandu a mawonso mama, itoma yangalelanga longoka muna nkubika za Betele, nze muna nsambila ya mene ye malongi ma Bibila mefilwanga mu kuma kia mpangi za Betele.

Yalongoka diaka mambu mayingi kwa nleke ame, Karl ona wakota ku Betele muna mvu wa 1947. Vana ntandu a kala se nlongoki ambote a Bibila, nlongi ambote mpe kakala. Lumbu kimosi vava yavewa kiyekwa kia fila e longi, yanlomba lusadisu. Yamvovesa vo mambu mayingi yavavulula, kansi kiamona ko una ndenda sadila mawonso. Muna kunsadisa, Karl  wangiuvula vo: “E Joel, adieyi i mbuta diambu muna longi diaku?” Vana vau yabakula dina kazola vova. Wavova vo yasadila kaka mambu masundidi o mfunu yo yambula mana masidi. Kisinga vilakana longi diadi ko.

Muna kala ye kiese muna salu kia Betele, tufwete kuyivananga emvimba muna salu kia samuna e nsangu zambote, avo tuvangidi wo, tuwanana ye mambu mayingi ma lukasakeso. Nsungamene diambu dimosi dia lukasakeso twawanana diau muna salu kia umbangi muna nkokela kuna zunga kia Bronx, muna Mbanza Nova York. Vava twavaika mu salu kia umbangi yo mpangi mosi ayakala, yadodela kielo kia nzo ya nkento mosi ona wateka tambula Eyingidilu ye Sikama! Muna kuyisunzula yavova vo: “Mwamu nkokela yayi, wantu tuna sadisa balongoka mambu ma lukasakeso ma Bibila.” Wavutula vo, “wau vo mambu ma Bibila luna vovela, nukota kweno.” Twatanga yo mokenena yaka sono ivovelanga e ngiz’a Kintinu kia Nzambi ye nz’ampa. Kalukatikisu ko vo watoma sivika, kadi muna lumingu lwalanda, wabokelesa akaka muna akundi andi kimana balanda e longi. Oyandi yo nkaz’andi bakituka se selo yakwikizi ya Yave.

Mvu 10 yavanga muna vava nkento ambote ona ndenda kazala yandi. Nki kiansadisa mu solola nkento ambote ona yavavanga? Yayikanga diambu diadi muna sambu yame kwa Yave yo toma yindula una tunatina e zingu kuna nim’a lukazalu lweto.

Vava kiavioka lukutakanu lwa mvivu lwavangamena kuna Estádio Yankee, yazayana yo mpangi Mary Aniol. Ntwadi batanga kalasi kiazole kia Sikola ya Ngiladi yo Jetha wa mbunzi ame, zunga kimosi bafilwa muna salu kia misionario. Mary ye kiese kiawonso wanzayisa e zunga ina kasadila e salu kia kimisionario kuna Caribe ye wantu ana kalongoka yau e Bibila muna mvu miamina. Ekolo twatoma zayana twabakula vo makani mamosi ma kimwanda twakala mau. Wau vo twatoma zolana, twakazala muna ngonde Abidi ya mvu wa 1955. Muna mambu mayingi, Mary wasonga vo yandi i lukau lwatuka kwa Yave ye wakala se mbandu ambote muna tanginina. Wakalanga ye kiese muna konso salu kavewanga. Nkwa fululu kakala muna salu ye watoma vuanga akaka o mfunu. Ntangwa zawonso wasianga e salu kia Kintinu va fulu kiantete muna zingu kiandi. (Mat. 6:33) Mvu tatu twasala mu salu kia nkengi a zunga. I bosi, muna mvu wa 1958 twabokeleswa ku Betele.

Mambu mayingi yalongoka kwa Mary. Kasikil’owu, kuna lubantiku lwa longo lweto, twabaka nzengo za tanganga e Bibila entwadi, konso lumbu twatanganga tini 15 ya Bibila. Kuna mfoko a tanga e tini yayi, twamokenenanga mana twabakula ye una tulenda mo sadila muna zingu kieto. Mary nkumbu miayingi kanzayisanga mambu kalongoka muna sikola ya Ngiladi yovo muna salu kia kimisionario. E mbokena zeto zampananga e ngangu yo kunsadisa mu tomesa mpil’ame ya fidila malongi ye ndekwa yasadilanga muna kasakesa mpangi za makento.—Nga. 25:11.

Mary wa nzolw’ame wafwa muna mvu wa 2013. Ilakukilanga o moyo wamonana yandi diaka muna nz’ampa. Ngina ye kani dia kwamanana longoka yo bunda Yave e vuvu yo ntim’ame wawonso. (Nga. 3:5, 6) Oyindula mana bevanga o nkangu a Yave muna nz’ampa, ditoma kunfiaulwisanga ye kuntwasila kiese. Kalukatikisu ko vo vena mpe ye mambu mayingi mampa tulongoka kwa Nlongi eto Anene. Kieleka, ke dilendakana ko muna kumvutula matondo una ufwene mu kuma kia mawonso kekundonganga ye mawete mawonso kekunsonganga muna nkenda zandi.