Kuna nim’a mvu wa 1920 vitila basompana, mase mame balongoka e ludi mu kuma kia Yave. Mu mvu wa 1939 yawutuka. Vava yakala kindende, kuna Inglaterra twazingilanga. Yayendanga mu tukutakanu kumosi yo mase mame. I bosi, yakisonekesa muna Sikola ya Salu kia Kimfumu. Isungamenanga e longi diame diantete, yamanta vana nkela kimana yatoma mona o nkangu. Wau vo mvu sambanu kaka yakala miau, yazakama yo wonga ekolo yatalwanga kwa mbuta za wantu.

O papa wasoneka e nsunzula yaleboka muna kalati kiame kimana yasadilanga yo muna salu kia umbangi. E nkumbu antete yadodela e kielo kia muntu, mono mosi kaka yakala, mvu nana yakala miau. Ekwe kiese yamona vava mfumu a nzo katanga e kalati kiame yo tambulwila o nkanda “Seja Deus Verdadeiro”! Yazaula yo kwenda zayisa o papa. E salu kia umbangi ye tukutakanu twantwasilanga e kiese yo kunsadisa mu kala ye luzolo lwasadila Yave muna salu kia ntangwa ke ntangwa.

O zola kwame muna Bibila kwawokela kikilu vava o papa kavanga e ndomba yatambula Eyingidilu mu kuma kiame. Konso ntangwa yatambulanga Eyingidilu, yatanganga dio vana vau. E vuvu kiame muna Yave kiawokela, i bosi yakiyekola kwa yandi.

Muna mvu wa 1950, mono yo mase mame twayenda kuna Nova York kuna Lukutakanu Lwampwena lwakala yo ntu a diambu: Aumento da Teocracia. Kina Kiayá, kia 3 kia Agositu, o ntu a diambu a lumbu kiakina, wavova vo: “Lumbu kia Misionario.” Muna lumbu kiakina mpe, mpangi Carey Barber, ona wakituka se mosi muna Selo Yambuta, yandi wafila e longi dia luvubu. Kuna mfoko a longi diandi, vava katuvanga  e yuvu yole, omono yatelama yo vutula vo: “Ingeta!” Kana una vo mvu 11 kaka yakala miau, yabakula vo nzengo zamfunu kikilu yabaka. Kansi, wonga wakota muna maza ma luvubu yamona kadi kiazaya ntete siensia ko. O se diame dia nleke wayenda yame vana fulu kiakala maza ma luvubu yo kumpovesa vo: “Kutokani ko, mawonso mambote mekala.” Mawonso mu nzaki kikilu mavangamena kadi e tambi yame ke yalwaka kuna nsi a maza ko. Mpangi mosi wamvuba, wankaka wamvaikisa muna maza. Tuka muna lumbu kiakina kiamfunu, o Yave wakwamanana singika e nzila zame.

Vava yafokola tanga e sikola, yazola yantika e salu kia kimviti a nzila. Kansi, alongi ame bankomekena vo yatanga sikola zandá. Yatambulwila e ngindu zau yo yantika o tanga sikola zandá. Kansi, ke vavioka kolo ko, yabakula vo kilendi sikila ko muna ludi yo kuyivana muna sikola muna kolo kiau kimosi. Muna kuma kiaki, yabaka e nzengo za yambula tanga sikola zandá. Yasamba kwa Yave mu kuma kia diambu diadi yo soneka nkanda kwa alongi ame yo kubasasila kuna luzitu lwawonso vo, iyambula tanga sikola kuna mfoko a mvu wau wantete. Wau vo yabunda Yave e vuvu, vana vau yayantika e salu kia kimviti a nzila.

Muna ngonde ya Yuli ya mvu wa 1957 yayantika e salu kia ntangwa ke ntangwa kuna mbanz’a Wellingborough. Yalomba kwa ampangi kuna Betele ya Londres kana vo balenda kunsonga mviti a nzila wazikuka ona ndenda sala yandi. Bansonga o mpangi Bert Vaisey. O mpangi ndioyo mambu mayingi kandonga, nkwa vema kakala ye wansadisa mu kala ye nkubika yambote muna salu kia umbangi. Muna nkutakani eto twakala ye mpangi sambanu zamakento anunu, mpangi Vaisey yo mono. O kubika yo fila malongi muna tukutakanu twawonso diansadisa mu siamisa e vuvu kiame muna Yave yo songa lukwikilu lwame muna nkomena zame.

Wau vo kiazola kota mu salu kia kisoladi ko, yasiwa muna pelezo mu fikolo. Vava yavaika, yazayana ye mpangi ankento Barbara, ona wakala mviti a nzila a espesiale. Twakazala muna mvu wa 1959, twakala ye luzolo lwa kwenda konso kuna badi kutufila. Entete, twafilwa kuna Lancashire, Inglaterra. I bosi, muna ngonde ya Yanuali ya mvu wa 1961, yabokelwa kuna Betele ya Londres mu kwenda kota e Sikola ya Salu kia Kintinu mu ngonde mosi. Kiavingilanga dio ko, kadi kuna mfoko a sikola, yatumbikwa se nkengi a zunga. Muna toma lungisa e salu kiame, yalongwa mu tumingu tole kwa nkengi mosi a zunga kuna mbanz’a Birmingham. Ntwadi yakala yo Barbara wa nkaz’ame. I bosi, twavutuka kuna Lancashire ye Cheshire, kuna twasadilanga.

Ekolo twakala muna lumbu yeto ya vundu muna ngonde ya Agositu ya mvu wa 1962, twatambula o nkanda watuka kuna vula. Muna nkanda, mwakala ye ndomba ya Sikola ya Ngiladi. Vava twasamba kwa Yave mu kuma kia diambu diadi, omono yo Barbara twasoneka e ndomba ye vana vau twatwika yo kuna vula. Kuna nim’a ngonde tanu, twayenda kuna Brooklyn, Nova York mu  kota e kalasi kia 38 kia Sikola ya Ngiladi. Mu ngonde kumi twalongoka e Bibila.

Muna Sikola ya Ngiladi ke twalongoka kaka oma ma Bibila ko ye nkubik’a Yave, kansi mpe una e mpangi zeto muna nza yawonso besadilanga Yave. Wau vo omono mvu 24 yakala miau, o nkaz’ame mvu 23, mayingi twalongoka kwa akweto a sikola. Lau diampwena kikilu yakala diau mu sala e salu ya Betele lumbu yawonso kumosi ye mpangi Fred Rusk, mosi muna alongi eto. Dimosi muna mambu mamfunu yalongoka kwa yandi, i dia sia vo, avo longi tuzolele vana kwa muntu, tufwete kala ye ziku vo e longi diadi muna Bibila ditukidi. Muna awana bafilanga malongi muna sikola, twakala mpe ye mpangi nze Nathan Knorr, Frederick Franz ye Karl Klein. Mayingi mpe twalongoka muna lulembamu lwa mpangi Alexander H. Macmillan, ona watulonga una Yave kasadisila o nkangu andi muna mvu miampasi baviokesa tuka muna mvu wa 1914 yakuna lubantiku lwa mvu wa 1919.

Ekolo sikola yayendanga ku mfoko, mpangi Knorr watuvovesa vo kuna nsi ya Burundi tufilwa, kuna África. Twayenda nswalu kuna lundilu dia nkanda dia Betele, mu tala muna Anuário o lutangu lwa ateleki bakala kuna Burundi muna kolo kiakina. Twasivika kikilu kadi ke twasolola nsi yayi ko muna Anuário. Twabakula vo yeto i wantu antete tukwenda samuna e nsangu zambote ku nsi yayina. Tukwenda kuna África, e fulu kina ke tutomene zaya ko. Vana vau, twayantika tokana kwayingi. Kansi vava twasamba, e ntima mieto miavuvama.

Muna kiyekwa kieto kiampa, mambu mawonso maswaswana kikilu makala ye mana twazaya, i sia vo, nsungi za nsi, fu ya kisi nsi ye ndinga. Owau, diavavanga vo twalongoka Kifalansa. Diavavanga mpe vo twavava e nzo tuzingila. Vioka lumbu yole vava twalwaka, mosi muna akweto a Sikola ya Ngiladi, mpangi Harry Arnott watukingula ekolo kavutukanga kuna Zâmbia, e nsi ina kasadilanga. Watusadisa mu solola e nzo, ina yakituka se nzo yantete ya zimisionario. Ke vavioka kolo ko, twayantika o bangikwa kwa ayadi ana ke bazaya diambu ko mu kuma kia Mbangi za Yave. Ekolo twayantika o yangalela e salu kieto, ayadi batuzayisa vo ke tulendi kala mu nsi yayina ko kondwa kwa visto ya salu. Diankenda vo twasisa e nsi yayi yo kwenda mu nsi yankaka, i sia vo, kuna Uganda.

Twatokana kwayingi wau twayenda kuna Uganda kondwa kwa visto. Kansi twabund’e vuvu kwa Yave. Mpangi mosi wa musi Canadá ona wasadilanga kuna kuvuidi ateleki ayingi o mfunu kuna  Uganda, wasasila e diambu diadi kwa polisia ona otalanga e mambu ma visto. E polisia watuzayisa vo tulenda kala mu ngonde zakete yavana o luyalu lukutuvana o nswa wazingila mu nsi yayina. E diambu diadi i ziku kiasonga vo Yave watusadisanga.

O mambu kuna Uganda maswaswana kikilu makala ye kuna Burundi, kuna twatuka. E salu kia umbangi kiakiyantikila kala kuna Uganda kana una vo 28 kaka ma ateleki bakala mu nsi yawonso. Muna zunga twasilanga umbangi, twasolola mpe wantu ayingi bavovanga Kingelezo. Kansi, ke vavioka kolo kiayingi ko, twabakula vo muna sadisa wantu ayingi banungunuka muna mwanda, diavavanga vo twalongoka e ndinga zau za kisi nsi. Twayantika samuna e nsangu zambote kuna mbanz’a Kampala, kuna kwatoma vovuanga e nding’a Luganda. Muna kuma kiaki, twabak’e nzengo za longoka e ndinga yayi. Kana una vo mvu miayingi miavioka muna toma vova e ndinga yayi, ediadi diatusadisa mu toma sala e salu kieto. Kadi diatusadisa mu toma bakula e nsatu za mwanda za alongoki eto a Bibila. Muna kuma kiaki, vava oyau bamonanga vo wete diau twatokanenanga, bayantika kutubund’e vuvu yo kutuzayisa una bamonanga mu kuma kia mana balongokanga.

Kiese kiayingi twakala kiau vava twasadisanga akwa ntima miambote mu longoka e ludi. E kiese kieto kiawokela vava twalombwa vo twayantika sala se akengi a zunga muna nsi yayi. Muna luludiku lwa vula dia Quênia, twayantika o kangala mu nsi yawonso mu kwenda vavi e zunga ina aviti a nzil’a espesiale balenda yantikila e salu kia samuna e nsangu zambote. Nkumbu miayingi twatoma tambulwanga kwa wantu ana ke bazaya Mbangi za Yave ko. Batulambilanga nkutu madia.

Yayantika nkangalu wankaka. Tuka kuna mbanz’a Kampala yakangala lumbu yole muna kumbi dia ntoto yo lwaka kuna mbanz’a Mombasa, kuna Quênia. I bosi, yabaka e nzaza yo kwenda kuna Seychelles, sanga kimosi kuna Oceano Índico. Kuna kwalanda, tuka muna mvu wa 1965 yakuna mvu wa 1972, yayantika kingula e sanga kia Seychelles kumosi yo Barbara wa nkaz’ame. Kuna lubantiku ateleki wole kaka bakala, kansi kuna kwalanda kiakituka se buka, i bosi nkutakani. O nkangalu wankaka wamfila mu kingula ampangi kuna Eritréia, Etiópia ye Sudão.

Vava twavutuka kuna Uganda, e mambu masoba mu nzaki vava e buka kia masoladi bayantika yala e nsi. E mvu mialanda miampasi kikilu miakala ye miandonga vo diangangu mu lemvokela o luludiku lwa Bibila luvovanga vo: “Nuvana kwa Kaisa ina ya Kaisa.” (Maku 12:17) Kasikil’owu, diavavua vo e nzenza zawonso benda kuyisonekesa kuna nzo a mapolisia. Vana vau, twalemvokela nsiku wau. Ke vavioka lumbu yayingi ko, ekolo twayendanga kuna mbanz’a Kampala, mapolisia bandingamesa kumosi ye misionario wankaka. E ntima mieto miayantika o dudila. Batuvunina o mambu vo alangi twakala yo kutunata kuna nzo a mapolisia, kuna twabasasila vo oyeto tu misionario, tu akwa luvuvamu. Twabazayisa vo oyeto twayisonekesa kala, kansi ke batuwila ko. Batukanga yo kutunata kuna nzo a mapolisia yakala lukufi ye nzo ya zimisionario. Ekwe kiese twamona vava mosi muna mapolisia ona wazaya vo twayisonekesa kala, watusungamena yo vovesa akwandi vo batuyambula!

Muna lumbu yoyo, nkumbu miayingi e masoladi makakanga e nzila. Mpasi kikilu twamonanga musungula vava twaningameswanga kwa masoladi makalanga ku nkolwa. Konso ntangwa e diambu diadi diavangamanga, twasambanga kwa Yave.  E ntima mieto miavuvamanga ekolo batuyambulanga vo twavioka kondwa kwa vonza. Diankenda vo muna mvu wa 1973, luyalu lwavovesa misionario zawonso vo basisa e nsi ya Uganda.

E kiyekwa kieto kiasobwa diaka. Owau twafilwa kuna Costa do Marfim, kuna Weste ya África. Eyayi nsobani yampwena kikilu yakala kwa yeto, kadi diavavanga vo twalongoka e fu ya kisi nsi ya nsi yayi yo vova diaka e Kifalansa ntangwa zawonso yo kulukilwa e zingu kumosi ye misionario batuka mu nsi zaswaswana. Kana una vo i wau, twamona diaka e mpila ina Yave katufidilanga kadi o wantu ana bakala vo alembami ye akwa ntima miambote batambulwila e nsangu zambote vana vau. Twamona una o bunda e vuvu muna Yave diasingikila e nzila zeto.

I bosi, Barbara wa nkaz’ame wabakama e kimbevo kia câncer. Twavutukanga nkumbu miayingi kuna Mputu kimana kawukwa. Kansi, muna mvu wa 1983 twabakula vo ke tulenda diaka kwamanana sadila ku África ko. Yeto awole twakendalala kikilu.

E kimbevo kia Barbara kiawokela kikilu ekolo twasadilanga kuna Betele ya Londres. I bosi, wafwa. Ampangi kuna Betele batoma kunsadisa kikilu mu kolo kiaki kiampasi. Musungula akazi mosi bansadisa mu kulukila e nsobani yayi yo kwamanana bunda Yave e vuvu. Kuna kwalanda, yazayana yo mpangi ankento ona wasala se mviti a nzil’a espesiale, owau wayikamanga e salu kia Betele. O mpangi ndioyo ankento watoma zolanga Yave. Muna kuma kiaki, mono yo Ann twakazala muna mvu wa 1989. Yamu o unu, twakinu sadila kwaku Betele ya Londres.

Tuka muna mvu wa 1995 yakuna mvu wa 2018, yayangalelanga e lau dia sala se nsunzudi a vula diasina (wayikilwanga vo nkengi okingulanga mavula). Yakingula tezo kia 60 ma nsi. Muna konso nkingula, yamona una Yave kelunga-lungilanga o nkangu andi, kana nkutu muna ntangw’ampasi.

Muna mvu wa 2017, e nkingula zeto zandata diaka kuna África. Ekwe kiese yakala kiau mu nata Ann wa nkaz’ame mu nkumbu antete kuna Burundi. Yeto awole twatoma yangalala mu mona lunungunuku lwa mwanda mu nsi yayi. Muna bala-bala ina yasilanga umbangi mu nzo ke nzo muna mvu wa 1964, owau i mwau mwatungilwa e Betele yambote-mbote, kuna kusadilanga ampangi ana belunga-lunganga vioka 15.500 m’ateleki.

Yatoma yangalala vava yatambula e nkumbu za nsi yakingula muna mvu wa 2018. Muna nkumbu zazi, mwakala ye nkumbu ya nsi a Costa do Marfim. Vava twalwaka muna mbanz’a kimfumu a nsi yayi, i sia vo, Abidjan, yamona nze mono yavutuka kuna nzo. Ekolo yatalanga e nkumbu z’ampangi basadilanga kuna Betele muna lista telefônica, yasungamena e nkumbu a mpangi mosi wakala lukufi ye suku twalwakila. Nkumbu andi Sossou. Yabakula vo mpangi ndioyo yandi wasala se nkengi a mbanza vava yakala kuna Abidjan. Kiongolo, ke yandi ko. Kinga, mwan’a mpangi Sossou.

Kieleka, Yave olungisanga e nsilu miandi. Muna mambu mawonso mampasi yawanana mau yalongoka vo, avo tubundidi Yave e vuvu oyandi osingika kikilu e nzila zeto. Owau, nzolele kwamanana landa e nzila yayi ikundata yamuna nz’ampa.—Nga. 4:18.