Muna mvu wa 1941 yawutuka kuna Paris, França. Mase mame asukami bakala. Yazolanga kwenda ku sikola. Kansi vava yakala ye mvu kumi, yakendalala kikilu wau yabakama kimbevo kia lufulu yo yambula kwenda ku sikola! Madotolo bankanikina vo yalembi vaika ku nzo muna lembi wokesa kimbevo kiame. Wau vo mu ngonde zayingi yakala ku nzo, yasadila e ntangwa yayi mu tanga disionario yo wá programa za Rádio Sorbonne da Universidade de Paris. I bosi, yatoma yangalala vava dotolo kampovesa vo, e kimbevo kiame kisasukidi ye ndenda vutuka kuna sikola. Yayindula: ‘Madotolo salu kiambote besalanga!’ Tuka muna kolo kiakina, yakala ye kani dia longoka e salu kiaki yo wuka wantu. Konso ntangwa se diame kangiuvulanga nkia salu isala vava ikula, yamvutulanga vo: “Nzolele kituka dotolo.” Kiaki i kuma e salu kia kidotolo kiakituka se salu kisundidi o mfunu muna zingu kiame.

Mase mame esi Katolika bakala. Kansi kiazaya mayingi ko mu kuma kia Nzambi, yuvu yayingi mpe yakala yau ke yavaninuanga mvutu ko. Kina kaka yayantika longoka malongi ma mawuku kuna universidade iyakwikila vo e lekwa ya moyo vangwa yavangwa.

Isungamenanga e nkumbu antete yamona e célula za mvuma muna microscópio. Yatoma sivika mu mona una e célula zikuyitaninanga muna mbangazi ye muna kiozi. Yatala mpe citoplasma (lekwa ikalanga muna kati kwa célula) yo mona una ikonzamenanga avo itelele mungwa ye una iyalumukinanga avo isilu mu maza mavelela malembi sangwa lekwa. E mambu mama ye mankaka mesadisanga e lekwa ya moyo mu kulukilwa e nsobani za nsungi ye fulu. Vava yamona e  mpila yasivi yavangilwa konso célula, yabakula vo vena yo muntu wasema e lekwa yayi.

Muna mvu wanzole wa sikola za mawuku, yamona diaka e ziku isonganga vo Nzambi una. Muna longi diavovela e nitu a muntu, twalongoka vo e mpila ina o koko kwavangilwa isadisanga kimana e nlembo mieto miakonanananga yo lambuka. E mpila ina mianzi miayikanena ye visi ye una lekwa yawonso isadilanga kumosi, yasivi kikilu. Kasikil’owu, yalongoka vo vena yo nsunzu umosi utukanga muna mianzi mia koko ye ukwendanga yamuna visi kiazole kia nlembo. O nsunzu wau ukayananga mu ndambu zole yo sadisa nsunzu wankaka uviokelanga vana ntandu andi yo lwaka kuna nsuka nlembo. O nsunzu wau unikukanga kansi ke ukatukanga va fulu kiandi ko. Vana ntandu, vena ye nsuni miankaka miangolo emi misimbanga e nsunzu kimana miakala lukufi ye visi ya nlembo. Kele vo e nlembo mieto ke miavangilwa mu mpila yayi ko, e nsunzu mia koko miasinanana kaka miadi kala, e nlembo ke miadi toma nikuka ko. Yabakula vo vena ye Muntu osundidi e ngangu ona wavanga e nitu a muntu.

Yatoma sivika diaka e ngangu za Nsemi vava yalongoka una nsedia keyantikilanga fulumwina vava kewutukanga. Yalongoka vo vava nsedia kekalanga muna vumu, ke fulumunanga ko, kadi e fulumwinu kia ngudi andi i kikwendanga mpe muna yandi, kikotelanga muna nkumba una wayikakiana yo ngudi. Muna kuma kiaki, mafulu mandi ke mekalanga ntete ye mupepe ko. Kansi, tumingu twakete vitila nsedia kawutuka, mafulu mandi mezalanga ye maza meyikilwanga vo surfactante. I bosi, vava nsedia kewutukanga yo fulumuna mu nkumbu antete, mambu mayingi masivi mevangamanga. E wulu dikalanga muna ntim’a nsedia dikakamanga yo fila e menga muna mafulu mandi. Muna kolo kiaki kiamfunu, e maza mana tuyikidi kala mesadisanga kimana mafulu mazala ye mupepe. Vana vau, o nsedia oyantikanga fulumuna yandi kibeni.

Wau vo yazola zaya Ndiona wavanga mambu mama masivi, yayantika tanga e Bibila ye sikididi kiawonso. Yatoma sivika vava yalongoka e nsiku mia unkete mina Nzambi kavana kwa zula kia Isaele se vioka 3.000 ma mvu. Nzambi wakanikina Aneyisaele vo bazikanga e mvindu au a vumu, bayowelanga yo sia o muntu va fulu kia yandi kaka avo kimbevo kisambukilanga kena kiau. (Lev. 13:50; 15:11; Nsi. 23:13) E Bibila kivovelanga mambu mama tuka kolo, kansi akwa ngangu za nza ke kolo ko babakwidi una balenda kakidila yimbevo isambukilanga. Yabakula vo e nsiku miyikwanga muna nkand’a Levitiku mu kuma kia nkento owutidi yo yakala ovaikidi malume, miasadisanga Aneyisaele mu kala yo vimpi wambote. (Lev. 12:1-6; 15:16-24) Yabakula mpe vo o Nsemi wavana nsiku miami kwa Aneyisaele muna wete diau yo sambula awonso ana balemvokelanga mio. Ediadi diankwikidisa vo e Bibila kwa Nzambi kiavumunuinua, Nzambi ona kiazaya nkumbu ko muna kolo kiakina.

Ekolo yatanganga sikola zandá kimana yakituka se dotolo, yazayana yo mwan’a ndumba mosi ona yatoma zolanga, e nkumbu andi, Lydie. Twakazala muna mvu wa 1965 yo kwamanana tanga sikola. Yamuna mvu wa 1971, mono yo nkaz’ame wana tatu twakala yau muna wan’a sambanu twawuta. O nkaz’ame watoma kunsadisanga kiakala  muna salu kiame kia kidotolo ye muna zingu kia esi nzo.

Vitila yaziula lupitalu lwame, mvu tatu yasadila muna lupitalu lwa luyalu. Ke vavioka kolo ko, akazi mosi ana ngikidi kala kuna lubantiku bayiza vava mawuku kwa mono. Ekolo yasonekanga e nlongo kenua o yakala, o nkento wampovesa vo: “E dotolo, dodokolo, ke tuzolele nlongo ko mina ye menga.” Yasivika yo kunyuvula vo: “Dialudi? Ekuma?” O nkento wavutula vo: “Oyeto tu Mbangi za Yave.” Kiazaya Mbangi za Yave ko ngatu mana belonganga mu kuma kia menga. O nkento ndioyo wabonga Bibila kiandi yo kunsonga e Sono yabafila mu lembi tonda menga. (Mav. 15:28, 29) I bosi, bansonga mana Kintinu kia Nzambi kivanga, i sia vo, kifokola e mpasi, mayela ye lufwa. (Lus. 21:3, 4) Yabavutula vo: “E diambu numpovese i diau ilakukilanga o moyo tuka kileke kiame. Kiaki i kuma yakitukila se dotolo muna vevola e mpasi za wantu.” Yatoma yangalela e moko kiaki, dianu twamokenena mu ola mosi ye ndambu. Vava akazi awaya bayenda, muna ntim’ame kiakala diaka musi Katolika ko. Yalongoka vo o Nsemi una ye nkumbu, i sia vo, Yave.

Nkumbu tatu akazi awaya bayiza kuna lupitalu lwame, ye muna nkumbu ntatu miami twamokena mu tezo kia ola mosi. Yababokelesa kuna nzo ame kimana twakala ye ntangwa yamokena diaka mayingi mu kuma kia Bibila. Kana una vo nkaz’ame watonda mpe longoka Bibila, kazola tambulwila ko vo malongi mankaka ma esi Katolika ke maludi ko. Muna kuma kiaki, yabokelesa tata mpelo kuna nzo eto. Twamokena mu kuma kia malongi ma dibundu yamuna fuku yo sadila kaka e Bibila. E moko kiaki kiakwikidisa Lydie wa nkaz’ame vo, Mbangi za Yave ludi belonganga. Tuka muna lumbu kiakina, o zola kweto muna Yave wa Nzambi kwawokela yamu tezo kia vubwa muna mvu wa 1974.

Mana yalongoka mu kuma kia kani dia Nzambi mu kuma kia wantu mamfila mu sia Yave va fulu kiantete muna zingu kiame. Kuna kwa mono yo nkaz’ame, osadila Yave i diambu disundidi o mfunu muna zingu kieto. Twabaka e nzengo za sansila wan’eto mun’owu wa nkanikinu mia Bibila. Twalonga wan’eto o zola muna Nzambi ye muna mfinangani zeto, ediadi diakumika e ngwizani eto muna nzo.—Mat. 22:37-39.

Wan’eto babakula vo mono yo nkaz’ame nzengo zimosi twabakanga nze mase. Vava tuyindulanga e diambu diadi tutoma sevanga. Bazaya wo vo e mvovo mia Yesu vo “yambula e mpov’eno ‘Elo’ yakala elo, e ‘Ve’ dieno, ve,” i miau miafilanga  e nzo eto. (Mat. 5:37) Kasikil’owu, vava mwan’eto wankento kakala ye kimbuta kia mvu 17, o nkento ame kanyambula ko vo kenda kiyi kumosi ye buka kia aleke. Mosi muna yau wavovesa mwan’eto vo: “Avo ngudi aku kazolele ko, lomba kwa se diaku.” Kansi, mwan’eto wavutula vo: “Ke vesoba diambu ko. O papa yo mama nzengo zimosi bebakanga.” Kieleka, wan’eto sambanu bazaya wo vo yeto awole twayikakiana twakala muna sadila nkanikinu mia Bibila. Tuvutulanga matondo kwa Yave kadi o unu o wan’eto ye atekelo Yave besadilanga.

Wau vo e ludi kiasoba e mambu yasianga va fulu kiantete, yazola sadila e ngangu zame za kidotolo muna wete dia nkangu a Yave. Muna kuma kiaki, yakivana kuna mvevo mu sala se dotolo kuna Betele yankulu, kuna Paris ye kuna Betele yampa, kuna Louviers. Iyikamanga e salu kia Betele mu tezo kia mvu 50. Muna mvu miami miawonso, yavanga kikundi ye mpangi zayingi kuna Betele. Akaka muna yau tezo kia mvu 90 bena miau. Lumbu kimosi, yatoma yangalala mpe vava yawanana ye mpangi mosi wazingila kuna Betele ke kolo ko. Yabakula vo mono i dotolo diasadisa o ngudi andi vava kamwuta se vioka 20 ma mvu!

Mu mvu miami miawonso, imonanga una Yave kesadilanga e nkubik’andi muna fila yo tanina o nkangu andi. Ediadi diwokesanga o zola kwame muna Yave. Kasikil’owu, kuna lubantiku lwa mvu 1981, Selo Yambuta basikidisa e nkubika kuna Estados Unidos muna sadisa madotolo kimana babakula e nzengo bebakanga e Mbangi za Yave mu kuma kia menga.

I bosi, muna mvu wa 1988, Selo Yambuta basikidisa departamento yampa kuna Betele yayikilwanga Serviços de Informações sobre Hospitais. Kuna lubantiku, departamento yayi yafilanga e buka ya Comissões de Ligação com Hospitais (Colih) yasikidiswa kuna Estados Unidos muna sadisa e Mbangi za Yave mu solola madotolo mana mezitisanga e nzengo zeto mu kuma kia menga. Vava e nkubika yayi yasikidiswa mu nza yawonso, Comissões de Ligação com Hospitais yasikidiswa mpe kwaku França. Diakiese kikilu mu mona una e nkubik’a Yave kuna zola kwawonso isadisilanga ampangi beyelanga vava bevuanga lusadisu o mfunu!

Wau vo dina yalakukilanga o moyo i wuka o wantu, yasianga e salu kia kidotolo va fulu kiantete muna zingu. Kansi, vava yafimpa mana mfwete sia va fulu kiantete, yabakula vo e salu kisundidi o mfunu, i wuka o wantu muna kimwanda, i sia vo, kubasadisa bazaya yo sadila Yave wa Nzambi una vo i Nto a moyo. Vava yayambula sala se dotolo mu kuma kia kimbuta, mono yo Lydie wa nkaz’ame, ntangwa yayingi tuviokesanga muna samuna e nsangu zambote za Kintinu kia Nzambi se aviti a nzila a ngonde ke ngonde. Tuvanganga mawonso muna kwamanana sala e salu kiaki kivuluzanga e mioyo mia wantu.

Ivanganga mana ndenda muna wuka e mbevo. Kansi, yabakula vo kana nkutu dotolo disundidi e ngangu kalendi wuka yimbevo yawonso ko ngatu kakidila lufwa. Muna kuma kiaki, ilakukilanga o moyo e ntangwa ina e mpasi, mayela ye lufwa ke lukala diaka ko. Muna nz’ampa eyi yifinamene kikilu, izinga yakwele mvu yo kala ye lau dialongoka mayingi mu kuma kia nsem’a Yave kumosi ye mpil’a sivi yavangilwa e nitu a muntu. Kieleka, ngina ye ziku vo dina ilakukilanga o moyo tuka kileke kiame, dilungana kikilu!