1. Nkia diambu diakiese diavangama kwa Ayuda ana bakala muna kinkole?

 AYUDA kiese kiayingi bena kiau. Yave wa Nzambi “osikamese mwand’a Kurese wa Ntinu a Parasa” mu vevola Aneyisaele ana bakala muna kinkole mu mvu miayingi kuna Babele. O ntinu obokele nkoki kwa Ayuda vo bavutuka kuna nsi au yo ‘tungulula e nzo a Yave wa Nzambi a Isaele.’ (Eze. 1:1, 3) Nsangu zakiese kikilu zakala! Ediadi diasonga vo, Ayuda bevutukila sambila Yave wa Nzambi aludi muna nsi ina kabavana.

2. Vava Ayuda bavutuka kuna Yerusaleme, nkia diambu diantete bavanga?

² Muna mvu wa 537 V.T.K., e buka kiantete kia Ayuda kiavutuka kuna Yerusaleme ina vo i mbanz’a kintinu kia Yuda. Ayuda awaya vava balwaka, bayantika e salu kia tungulula tempelo. Muna kuma kiaki, muna mvu wa 536 V.T.K., bafokola e nkubilw’a tempelo.

3. Nkia kitantu Ayuda basiwa?

³ Ke vavioka kolo ko vava Ayuda bayantika tungulula e tempelo, wantu ayingi babasia kitantu. Muna Ezera 4:4, tutanganga vo: “Esi nsi bayoyesanga Ayuda yo kubatokanesa kimana bayambula yo tunga.” Diampasi kikilu diakala kwa Ayuda, kansi e mpasi zazi zawokela diaka. Muna mvu wa 522 V.T.K., Antakesate wakituka se ntinu muna luyalu lwa Aparasi. * Ediadi diakala se lau kwa atantu muna ‘soka nsoki muna nkumbu a nsiku’ kimana basima e salu kia tungulula e tempelo. (Nku. 94:20) Batwika o nkanda kwa Antakesate wa Ntinu yo kumvovesa vo Ayuda ngeye bazolele kolamena. (Eze. 4:11-16) O ntinu wakwikila muna luvunu lwau yo kanikina vo bayambula tungulula e tempelo. (Eze. 4:17-23) Muna kuma kiaki,  Ayuda bayambula tungulula e tempelo.—Eze. 4:24.

4. Adieyi Yave kavanga muna sadisa Ayuda wau basiwa kitantu? (Yesaya 55:11)

⁴ Esi nsi zankaka ana ke basambilanga Yave ko kumosi ye akaka muna luyalu lwa Aparasi babaka e nzengo za sima emvimba e salu kia tungulula e tempelo. Kansi, Yave wazola vo Ayuda bakwamanana e salu kia tungulula e tempelo. E kani dia Yave ke difunganga ko. (Tanga Yesaya 55:11.) Wasola Zakariya se ngunza andi yo kunsonga mona-meso nana yasivi. I bosi, Zakariya wazayisa mona-meso yayi kwa Ayuda muna kubakasakesa. E mona-meso yasadisa Ayuda mu bakula vo ke bakala ye kuma ko kia mona wonga wa atantu au ye kiabakasakesa mu kwamanana sala e salu kina Yave kabavana. Muna mona-meso kiatanu, Zakariya wamona zangikilwa kia minda ye nti miole mia olive.

5. Nkia mambu tulongoka mu longi diadi?

⁵ Ezak’e ntangwa yeto awonso tukendalalanga. Muna kuma kiaki, tulenda vua nluta muna badikanga e mpila ina o Yave kakasakesela Aneyisaele muna mona-meso kiatanu kasonga kwa Zakariya. Obakula e mona-meso kiaki kilenda kutusadisa mu sadila Yave ye kwikizi kiawonso vava tusiwanga kitantu, vava mambu mesobanga muna zingu kieto ye vava dikalanga diampasi mu lemvokela luludiku. Mambu mama i mau tulongoka mu longi diadi.

6. Aweyi e mona-meso kiyikwanga muna Zakariya 4:1-3, kiakasakesela Ayuda? (Tala e fwaniswa kia fukwa.)

⁶ Tanga Zakariya 4:1-3. E mona-meso kia zangikilwa kia minda ye nti miole mia olive, kiakasakesa Ayuda mu zizidila kitantu. Mu nkia mpila? Nga omwene vo e zangikilwa kia minda kina Zakariya kamona ke kiakondwanga mazi ko kimana kiakwamanana lema? O mazi mama matukanga muna nti miole mia olive yo bwa muna pidi. I bosi makulumukanga muna minda nsambwadi miakala muna zangikilwa kia minda. E mazi mama masadisanga e minda mu kwamanana lema. Zakariya wayuvula kwa mbasi ona wansonganga e mona-meso vo: “E lekwa yayi nkia nsasa ina?” Mbasi wavana e mvutu zatuka kwa Yave oku vo: “‘Ke mu ngolo za makesa ko ngatu muna nkum’a wantu, kansi muna mwand’ame,’ u kavovele o Yave a vu.” (Zak. 4:4, 6) O mazi ma olive mana mavaikanga muna nti, mwand’avelela a Yave masunzulanga, una vo i nkuma ke usukanga ko. O mwand’avelela a Nzambi wasunda o nkuma ke mu makesa mawonso ko ma Aparasi. Muna lusadisu lwa Yave, awana batungululanga e tempelo bafwana zizidila konso kitantu yo fokola e salu kiau. Ekwe e nsangu zalukasakeso batambula! Edi kaka diavavanga kwa Ayuda awonso vo babunda e vuvu muna Yave yo vutukila tungulula e tempelo. I diau kikilu bavanga kana una vo atantu basima e salu kiaki.

7. Nki kiasadisa Ayuda mu fokola e salu kia tungulula e tempelo?

⁷ Vena ye diambu diabwa diasadisa Ayuda mu vutukila tungulula e tempelo. Nkia diambu? Muna mvu wa 520 V.T.K., Dareyuse wantete, watumbikwa se ntinu a Parasa. Muna mvu wazole wa luyalu lwandi, wabakula vo o nsiku wasima e salu kia tungulula e tempelo waluvunu. Muna kuma kiaki, Dareyuse wavana o nswa kimana e salu kia tungulula e tempelo kiakwamanana. (Eze. 6:1-3) E nsangu zazi za ntinu zasivikisa wantu awonso, kansi o ntinu mayingi diaka kavanga. O ntinu wakanikina e zula yabazunga vo bayambula sia Ayuda e kitantu yo kubavana e nzimbu ye lekwa yawonso bavuanga o mfunu muna  yikama e salu kia tungulula e tempelo. (Eze. 6:7-12) Muna kuma kiaki, Ayuda bafokola tungulula e tempelo una vavioka mvu nyá, i sia vo, muna mvu wa 515 V.T.K.—Eze. 6:15.

8. Ekuma olenda kadila ye unkabu vava osiwanga kitantu?

⁸ O unu mpe, ayingi muna Mbangi za Yave besiwanga kitantu. Kasikil’owu, akaka muna mpangi zeto bezingilanga muna nsi zisianga o nkaku muna salu kieto. Muna nsi zazi, mpangi zeto balenda kangwa yo ‘natwa kwa ayadi ye atinu,’ muna mpila yayi besilwanga umbangi. (Mat. 10:17, 18) Ezak’e ntangwa, vava nyadi a nsi kesobwanga, ediadi dilenda twasa luvevoko kwa mpangi zeto. Yovo, mfundisi una vo nkwa unsongi olenda baka e nzengo zambote zikutusadisa mu sambila Yave kuna luvuvamu. Kansi, vena ye Mbangi za Yave besiwanga kitantu mu mpila yankaka. Kana una vo bezingilanga muna nsi ke isimanga salu kieto ko, besiwanga kitantu kwa yitu yau, ana bevanganga mawonso muna kubasima bayambula sadila Nzambi. (Mat. 10:32-36) Nkumbu miayingi, yitu yeto beyambulanga kutusia kitantu vava bebakulanga vo ke belenda kutukomekena ko mu yambula sadila Yave. Ezak’e ntangwa nkutu awana batusianga kitantu kiasaka, bekitukanga se Mbangi za Yave. Ozevo, avo kitantu osiwanga, kuyoyi ko. Kala yo unkabu. Yave okusadisa muna mwand’andi avelela. Muna kuma kiaki, kumoni wonga ko.

9. Ekuma Ayuda akaka bakendalela vava e nkubilw’a tempelo yampa yafokoka?

⁹ Akaka muna Ayuda bakala vo ambuta, vava bamona e nkubilw’a tempelo yampa yafokoka, badila. (Eze. 3:12) Vava bayindula e tempelo yambote-mbote ina Solomo katunga, batezanesa yo ye tempelo yampa yo mona vo ‘mpasi nzo kwandi avo itezaneso’ ye ina yankulu. (Kan. 2:2, 3) Batoma kendalala kadi batezanesa tempelo yampa ye ina yankulu. Kansi, e mona-meso kia Zakariya kiabasadisa mu vutukila e kiese kiau. Mu nkia mpila?

10. Aweyi e mvovo mia mbasi miyikwanga muna Zakariya 4:8-10, miasadisila Ayuda mu sunda lukendalalu lwau?

¹⁰ Tanga Zakariya 4:8-10. Adieyi mbasi kazola vova vava kavova vo Ayuda “beyangalala yo mona nsinga wa tezela vana koko kwa Zerubabele” [wa nguvulu a Ayuda]? O nsinga wau watezela, usadisanga muna zaya kana vo e lekwa kiasingama kikilu kina. E mvovo  mia mbasi miasonga kwa nkangu a Nzambi vo kana nkutu e tempelo yayi itezaneso ye tempelo yankulu, fokoka ifokoka ye ikala una Yave kazolele yo. Avo Yave oyangalela e tempelo yayi, ekuma Ayuda ke balendi yo yangalela ko? Edi diasunda o mfunu kwa Yave i kunsambila muna tempelo yampa mun’owu wa nkanikinu miandi. Avo Ayuda basidi e sungididi kia sambila Yave mun’owu wa luzolo lwandi, bevua e dienga diandi yo vutukila e kiese kiau.

11. Nkia mpasi benuananga zau akaka muna mpangi zeto o unu?

¹¹ Diampasi dikalanga mu kulukilwa vava mambu mesobanga muna zingu kieto. Akaka muna awana besadilanga Yave se mvu miayingi muna salu kia ntangwa ke ntangwa nze misionario, salu kia tunga, kuna betele ye fulu yankaka basobelo yiyekwa yau. Akaka nkutu bayambwidi e salu batoma zolanga mu kuma kia kinunu. Ke diambi ko mu kendalala vava mambu mesobanga muna zingu kieto. Kuna lubantiku nanga ke tutoma bakulanga ko ekuma ampangi babakidi e nzengo zazi ngatu tonda zo. Tulenda yindula vo mambu mambote makala vitila twasobwa e kiyekwa. Kuna kulanda, tulenda yoya yo yindula vo owau ke tuna toma sadilwa diaka ko kwa Yave. (Nga. 24:10) Ozevo, aweyi e mona-meso kia Zakariya kilenda kutusadisila mu kwamanana vanga mana tulenda muna salu kia Nzambi?

12. Aweyi e mona-meso kia Zakariya kilenda kutusadisila vava mambu mesobanga muna zingu kieto?

¹² Vava tubadikilanga mambu nze una Yave kebadikilanga mo, diasazu mu kulukilwa vava mambu mesobanga muna zingu kieto. Yave mambu masivi kevanganga o unu, oyeto tuna ye lau dia sala kumosi yo yandi. (1 Kor. 3:9) E kiyekwa tuna kiau muna nkubik’a Yave, kilenda sobwa. Kansi, o zola kwa Yave muna yeto, ke kusoba ko. Avo nkubik’a Yave ivangidi e nsobani mu kuma kia kiyekwa kiaku, venga e fu kia viokesa e ntangwa ya yindula e kuma bavangidi e nsobani yayi. Vana fulu kia yindula kaka e mpil’a zingu wakala kiau muna “lumbu yavioka,” samba kwa Yave kimana kasadisa wakulukilwa e zingu kiampa. (Kim. 7:10) Vana fulu kia yindula mambu mana kulendi vanga ko, yindula mambu mawonso olenda vanga owau. I diau tulongokele muna mona-meso kia Zakariya: diamfunu twakalanga ye ngindu zasikila. Muna mpila yayi, tukwamanana kala ye kiese yo songa e kwikizi kwa Yave kana nkutu vo mambu masobele muna zingu kieto.

13. Ekuma Aneyisaele akaka babadikila luludiku lwa tungulula e tempelo vo ke lwambote ko?

¹³ E salu kia tungulula e tempelo kiasimwa. Kana una vo i wau, o wantu ana Yave kasola mu vita o ntu, i sia vo, Yosua wa Ngang’ambuta yo Zerubabele wa Nguvulu, ‘bayantika tungulula e nzo a Nzambi.’ (Eze. 5:1, 2) Kuna kwa Ayuda akaka, e nzengo zazi zamonekena vo ke zambote ko. Wau vo Ayuda ke badi sala e salu kia tungulula e tempelo ko kuna kinsweki, e mbeni zau badi vanga mawonso muna sima e salu kiaki. Muna kuma kiaki, diavava vo Yosua yo Zerubabele, ana bavitanga o ntu, bakala ye ziku vo betambula lusadisu lwa Yave. Batambula lo kikilu. Mu nkia mpila?

14. Mun’owu wa Zakariya 4:12, 14, nkia lusadisu batambula Yosua wa Ngang’ambuta yo Zerubabele wa Nguvulu?

¹⁴ Tanga Zakariya 4:12, 14. Muna mona-meso kia Zakariya, mbasi wazayisa kwa ngunz’a kwikizi a Nzambi vo, e nti miole mia olive “akuswa yau awole” misunzulanga, i sia vo, Yosua yo Zerubabele. Mbasi wavova vo, wantu awole awaya bena nze yau “batelamene vana ndambu a Mfumu a nza yawonso,” i sia vo, Yave. Ekwe lau diampwena bakala diau! Yave wababundang’e vuvu. Muna kuma kiaki, Aneyisaele bafwana bunda e vuvu muna tuludiku twawonso bavewanga kwa wantu wole awaya, kadi Yave wasadilanga wantu awaya mu vita o ntu vana vena o nkangu.

15. Aweyi tulenda songela vo tulemvokelanga luludiku lwa Yave luna muna Diambu diandi?

¹⁵ Imosi muna mpila Yave kevaninanga luludiku kwa nkangu andi, i sadila Bibila kina vo, i Diambu diandi. Muna nkanda wau wavauka, Yave okutuzayisanga una tufwete kunsambidila. Aweyi tulenda songela vo tulemvokelanga luludiku tutambulanga muna Diambu dia Nzambi? Muna vaulanga e ntangwa ya tanga dio yo bakula dio. Ozevo, ukiyuvula: ‘Vava itanganga e Bibila yovo nkanda mieto, nga iningamanga yo badika mana itanganga? Nga ivavululanga kimana yabakula malongi ma Bibila imonanga vo “mampasi kikilu muna bakula”? Nga mu nzaki-nzaki itangilanga Bibila?’ (2 Pet. 3:16) Avo tuvaudi e ntangwa mu badika mana Yave kekutulonganga, tukala twakubama muna lemvokela tuludiku twandi yo lungisa e salu kieto kia samuna e nsangu zambote.—1 Tim. 4:15, 16.

16. Nki kilenda kutusadisa mu lemvokela luludiku, kana nkutu vo ke tutomene lo bakula ko?

¹⁶ Mpila yankaka Yave kekutuvaninanga luludiku  i muna nzil’a “ntaudi akwikizi yo lulungalalu.” (Mat. 24:45) Ezak’e ntangwa, ntaudi akwikizi olenda kutuvana luludiku luna ke tutomene bakula ko. Kasikil’owu, tulenda tambula luludiku lwasikididi lwa mpila tulenda kuyikubikila avo vabwidi sumbula yo yindula vo muna zunga kieto ke musinga bwa sumbula ko. Yovo, tulenda yindula vo ntaudi akwikizi mambu kesakisanga muna tuludiku kekutuvananga muna kolo kia vuku. Ozevo, adieyi tufwete vanga avo tumwene vo luludiku batuvene ke lwangangu ko yovo ke lwambote ko? Tulenda yindula e nluta Aneyisaele bavua vava balemvokela luludiku luna Yosua yo Zerubabele babavana. Tulenda mpe yindula lusansu lwankaka lwa Bibila. Ezak’e ntangwa, nkangu a Nzambi betambulanga luludiku lulenda moneka vo ke lwambote ko muna ngindu za wantu, kansi lulenda vuluza e mioyo miau.—Afu. 7:7; 8:10.

17. E mona-meso kia zangikilwa kia minda ye nti miole mia olive, nkia nluta kiatwasa kwa Ayuda?

¹⁷ E mona-meso kiatanu kina Zakariya kamona, kiankufi kikilu kiakala. Kansi, kiasadisa Ayuda mu kala ye ngindu zasikila mu kuma kia salu kiau ye nsambil’au. Vava basadila mana balongoka muna mona-meso kia Zakariya, Ayuda batambula lusadisu ye luludiku lwa Yave. Muna lusadisu lwa mwand’avelela, Yave wabasadisa mu kwamanana sala e salu kiau yo vutukila e kiese kiau.—Eze. 6:16.

18. Nkia nluta olenda vua muna mona-meso kia Zakariya?

¹⁸ Olenda vua nluta miayingi muna mona-meso kia Zakariya kia zangikilwa kia minda ye nti miole mia olive. Nze una tulongokele, kilenda kusadisa mu vua o nkuma ovuidi o mfunu muna zizidila kitantu, kiese ovuidi o mfunu avo mambu masobele muna zingu kiaku ye vuvu ovuidi o mfunu muna lemvokela luludiku kana nkutu kutomene lo bakula ko. Ozevo, adieyi olenda vanga avo mambu masobele muna zingu kiaku? Entete, mona dina Zakariya kamona, i sia vo, ziku kisonganga vo Yave otoma lunga-lunganga nkangu andi. I bosi, sadila mana omwene muna bundang’e vuvu muna Yave yo kwamanana kunsambila muna ntim’aku wawonso. (Mat. 22:37) Avo ovangidi wo, Yave okusadisa kimana wansadila ye kiese yakwele mvu.—Kol. 1:10, 11.