LONGI DIA 21
Nga Tuvutulanga Matondo Muna Tukau Katuvana o Nzambi?
“Ekwe ulolo wa mambu ovangidi, e Yave wa Nzambi ame, o mavangu maku masivi ye ngindu zaku zingi oku twina.”—NKU. 40:5.
NKUNGA WA 5 Mavangu Masivi ma Nzambi
MANA TULONGOKA *
1-2. Landila e sono kia Nkunga 40:5, nkia lekwa Yave katuvana se lukau? Ekuma tuvovela e lekwa yayi mu longi diadi?
YAVE WA NZAMBI i mvani amvevo. Yindula e lekwa katuvana se lukau: O ntoto, una vo i nzo eto yatoma viengeswa, tomfo tweto twavangilwa mu mpila yasivi ye Bibila, kina vo i Diambu diandi. Muna tukau tatu twatu, Yave watuvana fulu kiambote kiazingila, ngangu za yindulwila yo mokena ye mvutu za yuvu yamfunu.—Tanga Nkunga 40:5.
2 Mu longi diadi, tuvovela lekwa tatu yayi katuvana se lukau. Avo tubadikidi e lekwa yayi, o luyangalalu lweto muna Yave wa Mvangi eto anzodi luwokela ye tuvanga mawonso muna kunyangidika. (Lus. 4:11) Tukala mpe twakubama muna sadisa awana bekwikilanga muna longi dialuvunu dia lunungunuku.
O NTOTO MU MPILA YASIVI WAVANGILWA
3. Ekuma o ntoto waswaswanena ye planeta zankaka?
3 Avo tutadidi e mpila ina kavangila o ntoto, tubakula vo Nzambi nkwa ngangu kikilu. (Roma 1:20; Ayib. 3:4) Dialudi vo vena ye planeta zankaka zizungulukanga vana ndambu a ntangwa, kansi o ntoto i planeta yaswaswana. Kadi o ntoto i fulu kina ye lekwa yawonso ina wantu bavuidi o mfunu mu zinga.
4. E mpila ina Nzambi kakubikila o ntoto aweyi isongelanga ngangu zandi? Sasila.
4 Tulenda tezanesa o ntoto ye nzaza ikangalanga muna kalunga. Kansi, vena ye nswaswani vana vena e nzaza yazala yo wantu ye ntoto tuzingilanga. Muna bonga e nona, yindula vo wantu bena muna nzaza yau kibeni bafwete soka e mupepe befulumuna, madia bedia ye maza benua, lembi veta e titi kuna mbazi a nzaza. Kolo kwa bekala o moyo? Kolo kiandwelo kaka bezinga. Nswaswani ye nzaza yayi, o ntoto wakubikwa kimana mafunda ye mafunda ma wantu ye bulu bazingila mo. O ntoto ukutuvananga mupepe tufulumunanga, madia ye ulolo wa maza tuvuanga o mfunu. O ntoto uvaikisanga e mvindu yovo titi, kansi ke ivetwanga muna ngambwila ko, kana una vo i wau o ntoto wakinu wambote yo zingilwa kwa wantu. Aweyi e diambu diadi divangamenanga? Yave wakubika o ntoto muna mpila ulenda vangulwila e mvindu yovo titi. Yambula twabadika lekwa yole isadisanga o ntoto muna vangulula e mvindu: O mupepe ye maza ma mvula.
5. Aweyi tuvuilanga o mupepe tufulumunanga? E nkubika yayi nkia ziku isonganga?
5 O mupepe (oxigênio) i lekwa kina wantu ye bulu bavuidi o mfunu mu zinga. Akwa ngangu bevovanga vo, e vangwa yawonso yamoyo ulolo wa mupepe befulumunanga yovo tevola konso mvu. E vangwa yawonso yamoyo ituntanga mupepe yo vaikisa mupepe wambi (dióxido de carbono). Kana una vo i wau, o mupepe ke ufokokanga ko, e ngambwila mpe ke izalanga ye mupepe wambi ko. Ekuma? E kuma kadi Yave wavanga e nti mia mpila mu mpila, i sia vo, tuka nti miakete-kete mina muna nkoko yamuna nti miampwena, mitambulanga mupepe wambi yo vaikisa mupepe wambote. Wau vo e nkubika yayi ikutuvananga mupepe tufulumunanga, tulenda kwikila muna mvovo miasonama muna Mavangu 17:24, 25 vo, “Nzambi . . . wavana moyo ye fulumwinu kwa wantu awonso.”
6. Aweyi uvangamenanga maza ma mvula? Ediadi adieyi disonganga? (Tala e babu “ Maza ma Mvula i Lukau lwa Yave.”)
6 Wau vo o ntoto ke wasiwa lukufi ko ye Ntangwa, ediadi disadisanga kimana maza malembi kituka se tadi. Kele vo wasiwa lukufi ye Ntangwa, maza mawonso madi yuma. O ntoto wadi kala nze tadi dia tiya, ke vadi kala vangwa yamoyo ko ova ntoto. Kuna diak’e sambu, kele vo ntoto wavavulwa kwandá ye Ntangwa, maza mawonso madi zizima. O ntoto wawonso wadi kituka se tadi diampwena dianzizi. Wau vo Yave wasia o ntoto va fulu kifwanukini, e mpila ina maza ma mvula mevangamenanga isadisanga kimana vakala vangwa yamoyo ova ntoto. E mbangazi a mwini itombolanga e maza ma kalunga muna ngambwila yo vanga matuti. Konso mvu, e mbangazi a mwini itombolanga mafunda ye mafunda ma litro za maza muna ngambwila. O maza mama mawonso, tezo kia lumbu kumi mevanganga muna ngambwila. I bosi, menokanga nze mvula yovo mbungezi. O maza menokanga, mevutukanga muna kalunga yovo muna nkoko. I bosi, metombokanga diaka muna ngambwila. Yave wavanga e nkubika yayi kimana o ntoto walembi kondwa e maza. Ediadi disonganga vo Yave nkwa ngangu yo nkuma.—Yobi 36:27, 28; Kim. 1:7.
7. Aweyi tulenda vutulwila matondo muna lukau luyikwanga muna Nkunga 115:16?
7 Nki kilenda kutusadisa mu vutulanga matondo mu kuma kia mpila yasivi yavangilwa o ntoto ye lekwa yawonso yambote ina mo? (Tanga Nkunga 115:16.) Diantete, tufwete badikanga e lekwa ina Yave kasema. Ediadi dikutufila mu vutulanga matondo kwa Yave konso lumbu mu kuma kia lekwa yambote katuvana. Diazole, tusonganga mpe luyangalalu lweto mu kuma kia ntoto muna sianga e ngolo za toma velelesa e fulu tuzingilanga.
TOMFO TWETO MU MPILA YASIVI TWAVANGILWA
8. Ekuma tulenda vovela vo tomfo tweto mu mpila yasivi twavangilwa?
8 O tomfo tweto mu mpila yasivi twavangilwa. Vava wakala muna vumu kia ngudi aku, tomfo twaku twayantika nungunuka. Mafunda ye mafunda ma célula mawutukanga muna konso miniti. Akwa ngangu bevovanga vo tomfo twa mbuta muntu tuna ye tezo kia bilhões 100 za célula ziyikilwanga vo neurônios. E célula zazi zawonso i zau zivanganga tomfo tweto ye tulenda zita tezo kia kilo kimosi ye ndambu. Tala mambu masivi mana tomfo tweto tulenda vanga.
9. Nkia diambu dikukwikidisanga vo lukau lwa vova kwa Nzambi lwatuka?
9 O lukau lwa vova e ndinga i diambu diasivi. Yindula dina divangamanga vava tuvovanga. Konso mvovo ovovanga, divavanga vo o tomfo twaku twasala kumosi ye tezo kia nkama za mianzi mia lubini, mia laka, mia baka, mia matandi ye mia ntulu. Divavanga mpe vo e mianzi miami miawonso mianikuka kumosi muna ntangwa yafwana kimana e mvovo miatoma bakulwa. Mu kuma kia ngangu za vova ndinga zayingi, lufimpu lwavangamene muna mvu wa 2019, lwasongele vo e nsedia balenda bakula e mvovo tukubavovesanga yo seva yovo dila. O lufimpu lwalu lusonganga e ziku kia dina akwa ngangu bekwikilanga vo tuwutukanga ye ngangu za zaya yo longoka ndinga zayingi. Dialudi, o lukau lwa vova e ndinga kwa Nzambi lwatuka.—Luv. 4:11.
10. Aweyi tulenda songela luyangalalu lweto muna lukau lwa vova e ndinga luna Nzambi katuvana?
10 Vena ye mpila zayingi tulenda songela luyangalalu lweto mu kuma kia lukau lwa vova e ndinga. Imosi muna mpila tulenda wo vangila, i vovelanga oma ma lukwikilu lweto kwa awana bekwikilanga muna longi dia lunungunuku. (Nku. 9:1; 1 Pet. 3:15) Awana beyikamanga e longi dia lunungunuku, bazolele vo twakwikila vo o ntoto ye vangwa yawonso yamoyo ina mo nungunuka yanungunuka. Tulenda sadila e Bibila ye mambu mankaka tulongokele mu longi diadi, mu tanina Se dieto dia zulu yo sasila kwa wantu e kuma tukwikidilanga vo Yave i Mvangi a zulu ye ntoto.—Nku. 102:25; Yes. 40:25, 26.
11. Akieyi i kuma kiankaka tulenda vovela vo tomfo tweto mu mpila yasivi yavangilwa?
11 Ngangu za sungamena mambu i diambu diankaka diasivi. Muna tandu yavioka, nsoneki mosi wavova vo o tomfo twa muntu tulenda sungamena o mambu malenda sonekwa muna milhões 20 mia nkanda. Kansi, o unu o wantu bekwikilanga vo tomfo tweto tulenda lunda mambu mayingi lutila mana o nsoneki ndioyo kavova. O tomfo tweto tukutusadisanga mpe mu vanga diambu dina e bulu ke balendi vanga ko. Nkia diambu?
12. Nkia diambu dikutuswaswanesanga ye bulu?
12 Muna vangwa yawonso ova ntoto, wantu kaka bena ye ngangu za longoka e diambu muna sungamenanga mana mababwila kala muna zingu. E ngangu zazi zilenda kutufila mu baka nzengo zambote yo soba e ngindu zeto ye mpil’a zingu kieto. (1 Kor. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Kieleka, tulenda longa e ntona zeto kimana zatusadisa mu swaswanesa edi diambote ye edi diambi. (Ayib. 5:14) Tulongokanga mpe una tulenda songela o zola, nkenda yo walakazi. Muna mpila yayi, tulenda tanginina o unsongi wa Yave.
13. Mun’owu wa Nkunga 77:11, 12, aweyi tufwete sadila o tomfo tweto?
13 Imosi muna mpila tulenda songela luyangalalu lweto mu kuma kia tomfo i sungamenanga e ntangwa ina Yave katusadisa yo kutufiaulwisa. Ediadi dikumika e vuvu kieto vo Yave okutusadisa mpe kuna sentu. (Tanga Nkunga 77:11, 12; 78:4, 7) E mpila yankaka tulenda songela luyangalalu lweto i sungamenanga e mambu mambote wantu bekutuvanganga yo kubavutula matondo. Akwa ngangu bevovanga vo awana bevutulanga matondo, kiese kiayingi bekalanga kiau. Kansi, diamfunu mpe twatangininanga Yave muna solanga mambu tuzolele vilakana. Kasikil’owu, Yave tomfo twalunga kena twau, kansi avo tusumukini yo viluka o ntima, Yave osolanga kutuloloka yo vilakana e sumu dieto. (Nku. 25:7; 130:3, 4) Muna kuma kiaki, avo muntu utukendelekele yo viluka o ntima, Yave ozolele vo twavilakana dina muntu ndioyo katuvangidi.—Mat. 6:14; Luka 17:3, 4.
Vava tusadilanga tomfo tweto muna kembelela Yave, tusonganga luyangalalu lweto muna lukau lwalu (Tala e tini kia 14) *
14. Aweyi tulenda songela luyangalalu lweto mu kuma kia tomfo tweto?
14 Kieleka, o tomfo i lukau lwamfunu katuvana o Yave. Muna kuma kiaki, tulenda songa luyangalalu lweto muna sadilanga e tomfo mu kembelela ndiona watuvana lukau lwalu. Akaka besadilanga tomfo twau muna sikidisa yau kibeni edi diambote ye edi diambi. Kansi wau vo Yave i Mvangi eto, nsiku miandi kaka milenda kututwasila e nluta. (Roma 12:1, 2) Avo tulemvokele e nsiku miandi, mu luvuvamu tuzingila. (Yes. 48:17, 18) Tukala ye kani diasikila muna zingu, i sia vo, kembelela Mvangi ye Se dieto yo mwesa ntim’andi e kiese.—Nga. 27:11.
BIBILA I LUKAU LWAMFUNU
15. Ekuma tulenda vovela vo e Bibila i lukau lusonganga vo Nzambi zola kekutuzolanga?
15 E Bibila i lukau lusonganga vo Nzambi zola kekutuzolanga. Wau vo zola ketoma kutuzolanga, Se dieto dia zulu wavumunuina wantu mu soneka e Bibila. Muna Bibila, Yave ovananga e mvutu za yuvu yamfunu nze: Akweyi twatuka? Adieyi i kani dia zingu? Nkia mambu mebwa kuna sentu? Yave ozolele vo wan’andi awonso bazaya e mvutu za yuvu yayi. Muna kuma kiaki, mu mvu miayingi wasadila wantu kimana basekola e Bibila mu ndinga zayingi. O unu, e Bibila kiamvimba yovo ndambu kisekwelo kala vioka 3.000 ma ndinga. E Bibila i nkanda utoma sekolwanga yo kayaneswa mu nza yawonso. Kiakala nkia fulu wantu bezingilanga yovo nkia ndinga bevovanga, ayingi muna yau bena ye lau dia longoka e Bibila muna ndinga zau zakingutukila.—Tala e babu “ Bibila Kisekolwanga Muna Ndinga Zayingi za África.”
16. Nze una wasonama muna Matai 28:19, 20, aweyi tulenda songela luyangalalu lweto muna Bibila?
16 Tulenda songa luyangalalu lweto muna Bibila, muna tanganga kio lumbu yawonso, badika mana kilonganga yo vanga e ngolo za sadila mana tulongokanga. Tusonganga mpe luyangalalu lweto kwa Nzambi muna samunanga mana tulongokanga muna Bibila kwa akaka.—Nku. 1:1-3; Mat. 24:14; tanga Matai 28:19, 20.
17. Nkia lekwa tuvovele mu longi diadi? Adieyi tuvovela muna longi dilanda?
17 Mu longi diadi, tuvovele lekwa tatu Yave katuvana se tukau: ntoto, una vo i nzo eto; tomfo tweto, tuna twavangilwa mu mpila yasivi ye Bibila, kina vo i Diambu dia Nzambi. Kansi, vena ye lekwa yankaka Yave katuvana ina ke imonekanga ko. E longi dilanda divovela tusalu twatu ke tumonekanga ko.
NKUNGA WA 12 Yave i Nzambi Anene
^ tini. 5 E longi diadi diwokesa luyangalalu lweto muna Yave ye muna lekwa tatu katuvana se lukau. Disonga mpe una tulenda sadisila awana bekatikisanga kana vo Nzambi una kikilu.
^ tini. 64 FWANISWA: Mpangi ankento olongokanga e nding’a kinzenza muna longa e Diambu dia Nzambi kwa nzenza.
