1. O ungunza wa Bibila nkia mambu ukutuzayisanga?

ADIEYI dibwila o nkangu a Yave ke kolo ko? Tuzeye mvutu za kiuvu kiaki. O ungunza wa Bibila ukutuzayisanga mambu mamfunu mevangama ke kolo ko, oma mesoba emvimba e zingu kieto. Vena ye ungunza ukutusadisanga mu zaya dina tuyalu twankaka twangolo bevanga. O ungunza wau wasonama muna Daniele kapu kia 11, uvovelanga atinu wole benuananga, beyikilwanga vo ntinu a node ye ntinu a sude. Mambu mayingi ma ungunza wau malungana kala. Muna kuma kiaki, tuna ye ziku vo mambu mankaka mpe ma ungunza wau melungana.

2. Nze una wasonama muna Tuku 3:15 ye Lusengomono 11:7; 12:17, nkia mambu mole tufwete sungamenanga vava tulongokanga o ungunza wa Daniele?

² Muna bakula o ungunza wasonama muna Daniele kapu kia 11 tufwete sungamena mambu mole. Diantete, o ungunza wau ayadi ye tuyalu kaka uyikanga ana bebangikanga nkangu a Nzambi. O nkangu a Nzambi akete kaka bekalanga avo batezaneso yo wantu awonso a nza. Kansi, ekuma ayadi awaya bebangikilanga nkangu a Nzambi? Kadi Satana ye nz’andi bena ye kani dia fokola awana besadilanga Yave yo Yesu. (Tanga Tuku 3:15 ye Lusengomono 11:7; 12:17.) Diazole, o ungunza wa Daniele ufwete kala ngwizani ye ungunza wankaka wasonama muna Diambu dia Nzambi. Kieleka, tubakula kaka o ungunza wa Daniele avo tutezanese wo ye sono yankaka ya Bibila.

3. Nkia mambu tulongoka mu longi diadi ye dina dilanda?

 ³ Muna kuma kiaki, owau tuvovela e sono kia Daniele 11:25-39. Tuzaya nani wasunzulanga o ntinu a node yo ntinu a sude muna mvu wa 1870 yamuna mvu wa 1991. Tuzaya mpe e kuma dinina diamfunu muna singika umbakuzi weto muna mambu mankaka ma ungunza wau. Muna longi dilanda, tulongoka e sono kia Daniele 11:40–12:1, tuzaya dina e sono kiaki kivovanga mu kuma kia kolo kia mvu mia 1990 yamuna vita ya Armangedo, ediadi disingika umbakuzi weto mu kuma kia ungunza wau. Ekolo olongoka e malongi mole mama, fimpa e babu kina yo ntu a diambu: “Atinu Wole Benuananga mu Lumbu Yambaninu.” Kansi, entete tufwete zaya aki nani i atinu wole beyikwanga muna ungunza wau.

4. Nkia mambu matatu malenda kutusadisa mu zaya awana besunzulanga o ntinu a node yo ntinu a sude?

⁴ E nkumbu “ntinu a node” entete yasadilwanga muna yika ayadi bayadilanga kuna node ya Isaele. E nkumbu “ntinu a sude” yasadilwanga muna yika ayadi bayadilanga kuna sude ya Isaele. Aweyi tuzayidi wo? O mbasi ona watwasa e nsangu kwa Daniele wavova vo: “Ngizidi yasadisa kimana wabakula e mambu mebwila nkangu aku [nkangu a Nzambi] kuna mbaninu a lumbu.” (Dan. 10:14) Aki nani bakala nkangu a Nzambi? Yamuna Pentikosti ya mvu wa 33 T.K., e zula kia Isaele kiayikilwanga vo nkangu a Nzambi. Kansi, tuka muna lumbu kiakina, Yave wasonga e ziku vo alongoki akwikizi a Kristu i yau bakituka se nkangu andi. Muna kuma kiaki, mambu mayingi mena muna ungunza wa Daniele kapu kia 11, alongoki a Kristu mevovelanga, ke zula kia Isaele ko. (Mav. 2:1-4; Roma 9:6-8; Ngal. 6:15, 16) E tuyalu twasunzulanga ntinu a node ye ntinu a sude, soba twasobanga landila e kolo bayalanga. Kana una vo i wau, vena ye mambu matatu makalanga betela muna tuyalu twatu twawonso: (1) atinu awaya babangikanga kikilu o nkangu a Nzambi; (2) e mpila bakadilanga ye nkangu a Nzambi yasonganga vo Yave wa Nzambi aludi bamenganga ye (3) atinu awole awaya nuana banuananga.

5. Nga vakala ye ntinu a node ye ntinu a sude tuka muna mvu wa 100 yamuna mvu wa 1870? Sasila.

⁵ Kuna nim’a mvu wa 100 T.K., Akristu ayingi aluvunu bakota muna nkutakani ya Kikristu, bayantika longa malongi maluvunu yo sweka e ludi kina muna Diambu dia Nzambi. Tuka muna ntangwa yayina yamuna mvu wa 1870, ova ntoto ke vakala buka kiatoma kubikwa ko kiayikilwanga vo selo ya Nzambi. E nsambil’aluvunu yanungunuka nze mbongo ambi muna mpatu. Muna kuma kiaki, diampasi diakala mu zaya kana aki nani i Akristu akieleka. (Mat. 13:36-43) Ekuma dinina diamfunu mu zaya e diambu diadi? Kadi ediadi disonganga vo mana tutanganga mu kuma kia ntinu a node yo ntinu a sude, ke meyikanga ayadi ko yovo atinu ana bayala tuka muna mvu wa 100 yamuna mvu wa 1870. Muna mvu miami ke vakala ye buka kiatoma kubikwa ko kia nkangu a Nzambi kina atinu badi nuanisa. * Kansi, kunim’a mvu wa 1870, o ntinu a node ye ntinu a sude basengomoka diaka. Aweyi tuzayidi wo?

6. Nkia ntangwa o nkangu a Nzambi wayantika kubikwa nze buka? Sasila.

 ⁶ Kuna lubantiku lwa mvu wa 1870, o nkangu a Nzambi wayantika kubikwa nze buka. Muna mvu wowo, mpangi Charles Taze Russell ye akwandi, bavanga e buka kia alongoki a Bibila. Mpangi Russell ye akundi andi basala nze ntumwa ona ‘wakubika e nzila’ vitila e Kintinu kia Masia kiasikidiswa. (Mal. 3:1) Vakala diaka ye buka kiatoma kubikwa kiasadilanga Yave una ufwene. Nga muna kolo kiakina vakala ye luyalu lwangolo lwabangikanga o nkangu a Nzambi? Yambula twabadika mambu malende.

7. Nani wakala se ntinu a sude muna kolo kia Vita Yantete ya Nz’amvimba?

⁷ Muna mvu wa 1870, o luyalu lwa Grã-Bretanha lwakituka se luyalu lwasunda e ngolo ova ntoto, lwakala ye vu kia makesa masunda o nkuma. O ungunza wa Daniele wayikila o luyalu lwalu vo mpoka yakete yasunda e mpoka tatu zankaka, i sia vo, França, Espanha ye Holanda. (Dan. 7:7, 8) O luyalu lwa Grã-Bretanha ntinu a sude lwasunzulanga muna kolo kia Vita Yantete ya Nz’amvimba. Muna kolo kiokio, Estados Unidos yakituka se luyalu lwasunda o umvuama yo vanga kikundi ye luyalu lwa Grã-Bretanha.

8. Nani osunzulanga ntinu a sude muna kolo kiawonso kia lumbu yambaninu?

⁸ Muna Vita Yantete ya Nz’Amvimba, Estados Unidos ye Grã-Bretanha bakanga e kangu dia kintinu yo kituka se luyalu lwasunda e ngolo muna makesa. Muna ntangwa yayina, Grã-Bretanha ye Estados Unidos bakituka se luyalu lumosi yo yikilwa vo Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana. O ungunza wa Daniele uyikilanga luyalu lolo vo ntinu ona okutakesa e “vu kiampwena ye  kia ngolo.” (Dan. 11:25) Muna lumbu yayi yambaninu, o Luyalu lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana i lwau lusunzulanga o ntinu a sude. * Ozevo, nani osunzulanga ntinu a node?

9. Nkia ntangwa o ntinu a node kasengomoka diaka? Aweyi e sono kia Daniele 11:25 kialunganena?

⁹ Muna mvu wa 1871, vioka mvu mosi vava mpangi Russell ye akwandi bakubika e buka kia alongoki a Bibila, o ntinu a node wasengomoka diaka. Muna mvu wowo, tuyalu twayingi twa Europa twayikakiana yo kituka se Luyalu Lwangolo lwa Alemanha. Wilhelm Wantete wakituka se ntinu a luyalu lwalu yo tumbika Otto von Bismarck se mfidi (yovo chanceler). * Vioka fikolo, Alemanha wayantika tumina e nsi zankaka za África ye Mbu a Pacífico yo nuanisa Grã-Bretanha. (Tanga Daniele 11:25.) Luyalu Lwangolo lwa Alemanha lwakubika makesa mankuma ye nzaza zampwena za vita yo kala se vu kiazole kia makesa kiasunda o nkuma omu nza. Muna Vita Yantete ya Nz’amvimba, Alemanha wasadila e makesa mama muna nuanisa e mbeni zandi.

10. Aweyi o ungunza wa Daniele 11:25b, 26 walunganena?

¹⁰ Daniele wasakula mpe dina diadi bwila Luyalu Lwangolo lwa Alemanha ye makesa mandi. O ungunza wasakula vo ntinu a node “ke telama ko.” Ekuma? “Kadi bekana makani mambi mu kuma kiandi. Awana bedianga madia mandi yau bekuntwasila lufwasu.” (Dan. 11:25b, 26a) Muna lumbu ya Daniele, muna buka kia awana badianga “madia ma ntinu” mwakala mpe ye mbanda-mbanda zina ‘zasadilanga o ntinu.’ (Dan. 1:5) Aki nani beyikwanga muna ungunza wau? I mbanda-mbanda za Luyalu Lwangolo lwa Alemanha, afidi ye aludiki a makesa ana basalanga kumosi yo ntinu. O wantu awaya basala kumosi ye kani dia vidisa e wisa kia ntinu kimana o Luyalu Lwangolo lwa Alemanha lwabwa. * O ungunza wau wasakula mpe e mfwilu Luyalu Lwangolo lwa Alemanha ubaka muna nuanisa o ntinu a sude. Mu kuma kia ntinu a node, o ungunza wasakula vo: “Vo i makesa mandi, bevempolwa, engi bevondwa.” (Dan. 11:26b) Nze una wasakulwa, muna Vita Yantete ya Nz’amvimba, o makesa ma Alemanha ‘mavempolwa’ ye ndonga ‘bavondwa.’ Wantu ayingi bafwa muna vita yayi ke mu vita zankaka ko.

11. O ntinu a node yo ntinu a sude adieyi bavanga?

¹¹ O ungunza wasonama muna Daniele 11:27, 28 uyikanga mambu mavangama vitila e Vita Yantete ya Nz’amvimba. Ungunza uvovanga vo o ntinu a node yo ntinu a sude “bevuanda va meza mamosi muna vova luvunu kwa muntu yo nkwandi.” Uvovanga mpe vo o ntinu a node okutika “ulolo wa mavua.” Ediadi i diau kikilu diavangama. Ayadi a Alemanha ye Grã-Bretanha bavovana vo bevanga luvuvamu, kansi e mvovo miau miamoneka vo mialuvunu vava e vita yayantika muna mvu wa 1914. I bosi, muna mvu mialandila 1914, e nsi ya Alemanha yanungunuka muna umvuama yo kituka se nsi yazole yasunda o umvuama mu nz’amvimba. Kuna kwalanda, nze una uvovanga ungunza wa Daniele 11:29, 30a, luyalu lwa Alemanha  lwanuana yo ntinu a sude, kansi ke lwasunda ko.

12. O ntinu a node yo ntinu a sude, adieyi bavanga muna Vita Yantete ya Nz’amvimba?

¹² Tuka muna mvu wa 1914 atinu awole, benuananga muntu yo nkwandi yo nuanisa mpe o nkangu a Nzambi. Kasikil’owu, muna Vita Yantete ya Nz’amvimba, o luyalu lwa Alemanha ye lwa Grã-Bretanha babangika e selo ya Nzambi wau vo ke bazolanga nuana e vita ko. O luyalu lwa Estados Unidos lwasia awana bavitanga o ntu muna salu kia samuna e nsangu zambote mu pelezo. O lubangamu lwalu lwalungisa o ungunza wasonama muna Lusengomono 11:7-10.

13. Adieyi o ntinu a node kavanga muna mvu mia 1930 ye muna kolo kia Vita Yanzole ya Nz’amvimba?

¹³ I bosi, muna mvu mia 1930 musungula muna kolo kia Vita Yanzole ya Nz’amvimba, o ntinu a node wabangika nkangu a Nzambi kondwa nkenda. Vava kimvuka kia Nazi kiayantika yala e nsi ya Alemanha, Hitler ye akwandi basima e salu kia nkangu a Nzambi. E kitantu kiaki kiavonda ulolo wa nkangu a Nzambi yo fila ulolo wa mpangi muna fulu yasadilwanga e salu yangolo. E mambu mama mateka sakulwa kwa Daniele. O ungunza wasakula vo ntinu a node ‘ofunzula e nzo avauka’ yo “katula kimenga kia ntangwa ke ntangwa.” Ediadi diavangama vava ntinu a node kasima e salu kia samuna e nsangu zambote. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler wa nyadi, wasia o nsilu vo osukisa nkangu a Nzambi kuna Alemanha.

14. Nani wakituka se ntinu a node kuna mfoko a Vita Yanzole ya Nz’amvimba? Sasila.

¹⁴ Kuna mfoko a Vita Yanzole ya Nz’amvimba, o luyalu lwa União Soviética lwayantika tumina e zunga yakala muna wisa kia Alemanha yo kituka se ntinu a node. Nze luyalu lwa Nazi, o luyalu lwa União Soviética lwabangika awonso basianga e nsambil’aludi va fulu kiantete muna zingu kiau.

15. Adieyi o ntinu a node kavanga vava e Vita Yanzole ya Nz’amvimba yafokoka?

¹⁵ Ke vavioka kolo kiayingi ko vava e Vita Yanzole ya Nz’amvimba yafokoka, o ntinu ampa a node, i sia vo, União Soviética ye akwandi bayantika bangika nkangu a Nzambi. Mun’owu wa ungunza wasonama muna Lusengomono 12:15-17, o ntinu ndioyo wasima e salu kieto yo fila mafunda ye mafunda ma Mbangi za Yave kuna Sibéria. Tuka kuna lubantiku lwa lumbu yambaninu, o ntinu a node okwamanananga bangika nkangu a Nzambi, kansi ke lendanga kakidila salu kia Nzambi ko. *

16. Aweyi luyalu lwa União Soviética lwalungisila e sono kia Daniele 11:37-39?

¹⁶ Tanga Daniele 11:37-39. O ungunza wasakula vo ntinu a node “ke zitisa Nzambi a mase mandi ko.” Aweyi o ungunza wau walunganena? O luyalu lwa União Soviética lwakala ye kani dia fukisa e mabundu yo vava katula e wisa kiau. Muna lungisa e kani diandi, kuna lubantiku lwa mvu wa 1918, o luyalu lwa União Soviética lwasikidisa vo muna sikola bayantika longa e longi dia sia vo Nzambi kena ko. O ungunza wasakula mpe vo o ntinu a node “okembelela nzambi a nzo angolo.” Aweyi o ungunza wau walunganena? O luyalu lwa União Soviética lwafwasa ulolo wa nzimbu muna kubika e vu kia makesa yo vanga e nuaninua yangolo muna wokesa o  nkum’andi. O ntinu a node yo ntinu a sude, bakutika nuaninua yayingi yangolo muna vonda mafunda ye mafunda ma wantu.

17. Nki i “lekwa kiangemi eki kitwasanga lufwasu”?

¹⁷ O ntinu a node wayikama o ntinu a sude mu vanga diambu dimosi diamfunu, i sia vo, ‘basikidisa e lekwa kiangemi eki kitwasanga lufwasu.’ (Dan. 11:31) E ‘lekwa kiaki kiangemi’ i Nações Unidas.

18. Ekuma e Nações Unidas iyikilwanga vo “lekwa kiangemi”?

¹⁸ E nkubika ya Nações Unidas iyikilwanga vo “lekwa kiangemi” kadi ivovanga vo ilenda vanga dina Kintinu kia Nzambi kaka kilenda vanga, i sia vo, twasa o luvuvamu mu nz’amvimba. O ungunza wasakula vo e lekwa kiaki kiangemi “kitwasanga lufwasu.” Mu nkia mpila? Kadi e Nações Unidas isinga fwasa e nsambila zawonso zaluvunu.​—Tala e babu “Atinu Wole Benuananga mu Lumbu Yambaninu.”

19-20. (a) Ekuma tufwete zayila o lusansu lwalu? (b) Nkia kiuvu tuvanina e mvutu muna longi dilanda?

¹⁹ Diamfunu mu zaya o lusansu lwalu kadi lusonganga vo tuka muna mvu wa 1870 yakuna mvu wa 1991, o ungunza wa Daniele mu kuma kia ntinu a node yo ntinu a sude walungana. Muna kuma kiaki, tulenda kala ye ziku vo e ndambu yankaka ya ungunza wau lungana mpe ulungana.

²⁰ Muna mvu wa 1991, o luyalu lwa União Soviética lwabwa. Ozevo, nani i ntinu a node o unu? E longi dilanda divana e mvutu za kiuvu kiaki.