1. Landila nkand’a Lusengomono, adieyi Satana kevanganga kwa nkangu a Nzambi?

 NKAND’A Lusengomono uvovanga vo e Kintinu kia Nzambi kiyalanga kuna zulu, o Satana wavetwa ova ntoto. (Lus. 12:1-9) Ediadi diatwasa luvuvamu kuna zulu, kansi mpasi zayingi diatwasa kwa yeto. Ekuma? Kadi o Satana makasi mayingi kena mau ye obangikanga awana besambilanga Yave ye kwikizi kiawonso ova ntoto.—Lus. 12:12, 15, 17.

2. Nki kilenda kutusadisa mu sikila ye kwikizi muna Yave?

² Aweyi tulenda sikidila ye kwikizi muna Yave kana nkutu vava tubangikwanga kwa Satana? (Lus. 13:10) Dimosi muna mambu malenda kutusadisa i zaya mana mevangama kuna sentu. Kasikil’owu, muna nkand’a Lusengomono, Yoane wa ntumwa wasoneka ezaka nsambu tuvua ke kolo ko. Zimosi muna nsambu zazi i lufwasu lwa mbeni za Nzambi. Yambula twabadika una o nkand’a Lusengomono uyikilanga e mbeni za Nzambi ye dina disinga kubabwila.

3. Nkia sinsu isadilwanga muna nkand’a Lusengomono?

³ E tini kiantete kia nkand’a Lusengomono kikutuvovesanga vo mana tutanga kuna ntwala mu “sinsu” meyikilwanga. (Lus. 1:1) E mbeni za Nzambi mu sinsu ziyikilwanga. Owau, tulongoka mu kuma kia bulu yayingi yansisi isunzulanga mbeni za Nzambi. Kasikil’owu, vena ye ‘bulu kiansisi kiatomboka muna kalunga,’ kina ye “mpoka kumi ye ntu nsambwadi.” (Lus. 13:1) E bulu kiaki kiansisi, kialandilwa kwa ‘bulu kiankaka kiansisi kiatomboka tuka muna ntoto.’ E bulu kiaki kivovanga nze  ngobodi yo vaikisa “tiya ova nza tuka kuna zulu.” (Lus. 13:11-13) I bosi, tulongoka mu kuma kia “bulu kiansisi kiambwaki” kiaswaswana, eki kifongelo kwa nkembi. E bulu tatu yayi yansisi isunzulanga mbeni zinuanisanga Yave wa Nzambi ye Kintinu kiandi mu mvu miayingi. Muna kuma kiaki, diamfunu kikilu twazaya aki nani besunzulanga mbeni zazi.—Lus. 17:1, 3.

4-5. Aweyi e sono kia Daniele 7:15-17, kikutusadisilanga mu bakula ana besunzulanga e bulu yansisi?

⁴ Vitila twazaya kana aki nani i mbeni zazi, tufwete bakula kana aki nani besunzulanga e bulu yansisi yo nkembi. Muna toma bakula e diambu diadi, tufwete yambula vo e Bibila kiasasila. Sinsu yayingi ina mu nkand’a Lusengomono, yasasilwa kala muna nkanda miankaka mia Bibila. Kasikil’owu, muna ndozi kalota, Daniele wa ngunza wamona ‘bulu yá yampwena yavaika muna kalunga.’ (Dan. 7:1-3) Daniele watuzayisa aki nani besunzulanga e bulu yayi. E bulu yayi yampwena ‘atinu yá’ yovo ayadi isunzulanga. (Tanga Daniele 7:15-17.) E mpila yakia o nkand’a Daniele usasilanga e bulu yayi ikutusadisanga mu bakula vo e bulu yansisi iyikwanga muna nkand’a Lusengomono, ayadi mpe isunzulanga.

⁵ Owau, yambula twafimpa e sinsu iyikwanga muna nkand’a Lusengomono. Ekolo tuvanga wo, tumona una e Bibila kikutusadisila mu bakula aki nani besunzulanga konso sinsu. Entete, tubakula aki nani besunzulanga bulu yansisi. I bosi, tuzaya dina dibwila e bulu yayi yansisi. Kuna mfoko, tuvovela e nsasa mena o mambu mama kwa yeto.

6. Aki nani besunzulanga e bulu kiansisi kia ntu nsambwadi kiyikwanga muna Lusengomono 13:1-4?

⁶ Nki kisunzulanga e bulu kiansisi kia ntu nsambwadi? (Tanga Lusengomono 13:1-4.) Tumwene vo e mpwa a bulu kiaki kina nze ngo, kansi malu mandi mena nze ma use, o nu’andi nze wa nkosi ye kina ye mpoka kumi. E mpw’a bulu kiaki kiansisi kiafwanana ye bulu yá iyikwanga muna Daniele kapu kia 7. Muna nkand’a Lusengomono e mpwa yayi mu bulu kimosi kaka ina, ke mu bulu yá ko yaswaswana. Kansi, e bulu kiaki kiansisi ke kisunzulanga kaka nyadi mosi ko yovo luyalu lumosi lwangolo lwa nz’amvimba. Yoane wavova vo, e bulu kiaki kina ye wisa muna “makanda mawonso ye nkangu ye ndinga ye zula.” Muna kuma kiaki, kisundidi o nkuma ke mu luyalu lumosi kaka ko. (Lus. 13:7) E bulu kiaki kiansisi, kisunzulanga ayadi awonso ana bayadidi kala e nza yamu unu. *—Kim. 8:9.

7. Aki nani besunzulanga konso ntu nsambwadi wa bulu kiansisi?

⁷ Aki nani besunzulanga konso ntu nsambwadi wa bulu kiansisi? Lusengomono kapu kia 17 kikutusadisanga mu zaya e mvutu, kadi e kapu kiaki kivovelanga e bulu kiansisi kiyikwanga muna Lusengomono kapu kia 13. Muna Lusengomono 17:10, tutanganga vo: “Vena ye ntinu nsambwadi: Ntanu babwidi kala, mosi una, wankaka kalueke ntete ko; kansi vava keluaka, okala kaka mu fikolo.” Muna tuyalu twawonso twangolo o Satana kasadidi kala, nsambwadi muna yau betezaneswanga ye “ntu,” kadi wisa kiayingi bakala kiau. Tuyalu twatu diambu twavanga kwa nkangu a Nzambi. Vava Yoane wa ntumwa kakala o moyo, atanu muna yau bakiyadila kala, nze: Engipito, Asuri, Babele, Madai-Parasi ye Ngerekia. O luyalu lwasambanu, i sia vo, luyalu lwangolo lwa Roma, lwau lwayalanga  vava Yoane kasongwa e mona-meso iyikwanga muna Lusengomono. Nani wadi sunzula luyalu lwansambwadi ye lwansuka yovo ntu wansambwadi?

8. Nkia luyalu lusunzulanga ntu wansambwadi wa bulu kiansisi?

⁸ Owau tumona una ungunza wa nkand’a Daniele ukutusadisila mu bakula ndiona osunzulanga ntu wansambwadi ye wansuka wa bulu kiansisi. Nkia luyalu lwangolo luyalanga mu lumbu yayi yambaninu yovo mu “lumbu kia Mfumu”? (Lus. 1:10) O luyalu lwalu i kintwadi kia luyalu lwa Reino Unido ye luyalu lwa Estados Unidos da América. Muna mvovo miankaka, i Luyalu Lwangolo lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana. Tulenda vova vo, luyalu lwalu i ntu wansambwadi wa bulu kiansisi kiyikwanga muna Lusengomono 13:1-4.

9. E bulu kiansisi kina ye ‘mpoka zole nze za mwan’a meme,’ nani kisunzulanga?

⁹ Muna nkand’a Lusengomono kapu kia 13 tulongokele vo, o ntu wau wansambwadi yovo Luyalu Lwangolo lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana, luna mpe nze bulu kiansisi ‘kina ye mpoka zole nze za mwan’a meme, kansi kiyantikidi vova nze ngobodi.’ E bulu kiaki, “sinsu yanene kivanganga, kikulumunanga nkutu e tiya ova nza tuka kuna zulu, vana ndose a wantu.” (Lus. 13:11-15) Lusengomono kapu kia 16 ye 19 kiyikilanga e bulu kiaki kiansisi vo, “ngunz’aluvunu.” (Lus. 16:13; 19:20) Daniele mpe wayika diambu diadi vava kavova vo, Luyalu Lwangolo lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana ‘lutwasa lufwasu lwampwena.’ (Dan. 8:19, 23, 24) I diau kikilu diavangama muna Vit’Anzole ya Nz’Amvimba. Akwa ngangu a esi Grã-Bretanha ye akwa ngangu a esi América basala kumosi mu soka bomba atômica zole zafokola e vita yo twasa luvuvamu. Muna mpila yayi o Luyalu Lwangolo lwa Nz’amvimba lwa Anglo-Americana, lwavaikisa “tiya ova nza tuka kuna zulu.”

10. E “teke kia bulu kiansisi” nani kisunzulanga? (Lusengomono 13:14, 15; 17:3, 8, 11)

¹⁰ I bosi, tumwene bulu kiankaka kiansisi. E bulu kiaki kiafwanana ye bulu kiansisi kia ntu nsambwadi, kansi kiaswaswana kaka muna se, kadi kiambwaki akongola. Kiyikilwanga vo “teke kia bulu kiansisi” ye kisunzulanga “ntinu wanana.” * (Tanga Lusengomono 13:14, 15; 17:3, 8, 11.) Yoane wasasila vo o “ntinu” ndioyo omoneka, i bosi ovila ye kuna kulanda, omoneka diaka. Eyayi i mpila yambote yasasila e nkubika ya Nações Unidas, eyi isalanga muna wete dia ayadi awonso a nza. Entete, e nkubika yayi yayikilwanga vo Kintwadi kia Zula (Liga das Nações). I bosi, muna kolo kia Vit’Anzole ya Nz’Amvimba, e nkubika yayi yavila. Kuna kwalanda, yamoneka diaka, owau iyikilwanga vo Nações Unidas.

11. Adieyi e bulu yansisi yovo ayadi befilanga o nkangu mu vanga? Ekuma ke tufwete kubamwena wonga ko?

¹¹ E bulu yayi yansisi yovo ayadi, befilanga o nkangu kimana batelamena Yave ye selo yandi. Yoane wavova vo belunganesanga e “ntinu mia nza yawonso” muna vita ya Armangedo ina vo i “vit’a lumbu kianene kia Nzambi a Mpungu-ngolo.” (Lus. 16:13, 14, 16) Kansi, ke tukala ye kuma ko kia mona o wonga. O Yave wa Nzambi eto ona osundidi o nkuma, ovanga diambu vana vau muna vuluza awonso beyikamanga e Kintinu kiandi.—Yez. 38:21-23.

12. Adieyi dibwila e bulu yawonso yansisi?

¹² Adieyi dibwila e bulu yawonso yansisi? E  sono kia Lusengomono 19:20, kivananga e mvutu vo: “E bulu kiansisi kibakamene kumosi ye ngunz’aluvunu ona wavanganga e sinsu vana ndose andi ina kavukumuninanga awana batambula e dimbu kia bulu kiansisi ye awana basambila e teke kiandi. Batubilu bamoyo vana yanga dia tiya twambomoni ye lengo.” Yamu wau bakinu yala, kansi ke kolo ko ayadi awaya bena vo i mbeni za Nzambi, befwaswa emvimba.

13. Nkia mpasi Akristu awonso bemweswanga kwa ayadi a nza?

¹³ Ediadi nkia nsasa dina kwa yeto? Wau vo tu Akristu, tufwete sikila ye kwikizi muna Nzambi ye muna Kintinu kiandi. (Yoa. 18:36) Muna wo vanga, ke tufwete kuyisia ko mu mambu ma mbumba ma nza yayi. Kansi, e diambu diadi dilenda kala kikilu kiampasi, kadi ayadi a nza bazolele vo twabayikama emvimba muna mvovo ye muna mavangu meto. Awana bekubayikamanga, betambulanga e dimbu kia bulu kiansisi. (Lus. 13:16, 17) Konso ona otambula e dimbu kiaki, ovidisa e dienga dia Yave ye lau dia vua moyo a mvu ya mvu. (Lus. 14:9, 10; 20:4) Dianu vo, diamfunu kikilu twakala ye kani dialembi kuyisia muna mambu ma mbumba kana nkutu ayadi batukomekene vo twabayikama.

14. Nkia diambu diasivi Yoane wa ntumwa kamona diyikwanga muna Lusengomono 17:3-5?

¹⁴ Yoane wa ntumwa wavova vo ‘wasivika kikilu’ mu kuma kia diambu diankaka kamona. Nki kamona? Wamona nkento mosi wafonga vana kimosi muna bulu yansisi. (Lus. 17:1, 2, 6) O nkento ndioyo i “nkembi anene,” oyikilwanga vo “Babele Anene.” Otanga e “zumba” ye “atinu a nza.”—Tanga Lusengomono 17:3-5.

15-16. Nani i “Babele Anene”? Aweyi tuzayidi wo?

¹⁵ Nani i “Babele Anene”? O nkento ndioyo kesunzulanga nkubika za tuyalu ko, kadi o nkand’a Lusengomono uvovanga vo otanga e zumba ye ayadi awonso a nza. (Lus. 18:9) Wau vo o nkento ndioyo ofongele vana ntandu a bulu kiaki, disongele vo yandi ofilanga ayadi awaya. Vana ntandu, o nkento ndioyo ke yandi ko osunzulanga e nkubika ya yinkita ya nza yayi ya Satana. E nkubika yayi iyikwanga muna sono yankaka ya nkand’a Lusengomono yo yikilwa vo “akiti a nza.”—Lus. 18:11, 15, 16.

¹⁶ Muna Bibila, o mvovo “tá zumba” ulenda sadilwa mu yika awana bevovanga vo Nzambi besambilanga, kansi bekuyivananga muna nsambil’a teke yovo kituka akundi a nza. (1 Tus. 5:25; Yak. 4:4) Kuna diak’e sambu, muna Bibila awana besambilanga Nzambi ye kwikizi kiawonso beyikilwanga vo “mienze.” (2 Kor. 11:2; Lus. 14:4) Kuna nz’ankulu, e mbanz’a Babele yakala se tuku dia nsambil’aluvunu. Muna kuma kiaki, e Babele Anene isunzulanga kintwadi kia nsambila zawonso zaluvunu ova nza.—Lus. 17:5, 18; tala e longi muna nzil’eto ya internete, jw.org, dina yo ntu a diambu: “O que é Babilônia, a Grande?”

17. Adieyi dibwila e Babele Anene?

¹⁷ Adieyi dibwila e Babele Anene? Tulenda solola e mvutu za kiuvu kiaki muna Lusengomono 17:16, 17: “E mpoka kumi zina omwene, ye bulu kiansisi, bemenga o nkembi yo kunsanza, bekunsisa e nkonga, bedia nitu andi yo kumbomona vana tiya. Kadi o Nzambi osidi dio muna ntima miau edi dialunganesa e kani diandi.” Yave ofila e zula mu sadila e bulu kiansisi kiambwaki, i sia vo, Nações Unidas, mu fwasa emvimba e nsambila zawonso zaluvunu.—Lus. 18:21-24.

18. Aweyi tulenda songela vo ke tuyikamanga Babele Anene ko?

 ¹⁸ Ediadi nkia nsasa dina kwa yeto? Disongele vo tufwete simbinina “e nsambila ina yavelela yo kondwa usafu vana ndose a Nzambi.” (Yak. 1:27) Ke tufwete yambula ko vo twavukumunua muna malongi maluvunu, nkinzi mia nsambil’aluvunu, kulula e fu ya nkal’ambote yovo kuyivana muna mavangu mankisi ma Babele Anene. Vana ntandu, tufwete kwamanana lukisa o wantu ‘bavaika muna’ Babele Anene kimana balembi kala akwa kuma muna masumu mandi.—Lus. 18:4.

19. Nani i “ngobodi ampwena wambwaki”?

¹⁹ O nkand’a Lusengomono uyikanga mpe “ngobodi ampwena wambwaki.” (Lus. 12:3) E ngobodi yayi onuananga yo Yesu ye mbasi zandi. (Lus. 12:7-9) Obangikanga nkangu a Nzambi yo vana e wisa kwa bulu yansisi, i sia vo, ayadi a nza yayi. (Lus. 12:17; 13:4) Nani i ngobodi yayi? I “nioka ankulu, ona oyikilwanga vo Nkadi ampemba ye Satana.” (Lus. 12:9; 20:2) Yandi ofilanga e mbeni zawonso za Yave.

20. Adieyi dibwila ngobodi?

²⁰ Adieyi dibwila ngobodi? E sono kia Lusengomono 20:1-3 kisasilanga vo mbasi mosi ituba Satana muna mbilu, i sia vo, fulu kikala nze pelezo kuna kwa yandi. Ekolo o Satana kekala muna mbilu, ‘ke vukumuna diaka e zula ko yavana kilunga e 1.000 dia mvu.’ Kuna mfoko, Satana ye nkuya miandi ‘betubwa vana yanga dia tiya ye lengo,’ ediadi disongele vo befwaswa emvimba. (Lus. 20:10) Owau yindula una ukala e nza yakondwa Satana ye nkuya miandi. Ekwe ntangw’a kiese ikala!

21. Ekuma tufwete kadila ye kiese mu kuma kia mana tutanganga muna nkand’a Lusengomono?

²¹ Dialukasakeso kikilu mu bakula e nsasa sinsu yayi iyikwanga muna nkand’a Lusengomono. Tubakwidi aki nani i mbeni za Yave ye tulongokele mpe dina dikubabwila. Kieleka, “kiese kwa ndiona otanganga mambu ma ungunza wau mu nding’angolo ye awana bewanga yo lemvokela mana masonama mo.” (Lus. 1:3) Kansi, vava e mbeni za Nzambi zifwaswa, nkia nsambu e selo yakwikizi bevua? E longi diansuka dia malongi tatu mevovelanga o nkand’a Lusengomono, divana e mvutu za kiuvu kiaki.