1-2. Nkia nzengo zamfunu Ayuda ana bazingilanga muna Babele bafwana baka? (Ezera 1:2-4)

 O NTINU wavana luzayisu! Ayuda awonso ana bakala muna kinkole kuna Babele se mvu 70, bavevolwa mu vutuka kuna nsi au Isaele. (Tanga Ezera 1:2-4.) Elo, Yave kaka wafwana vanga e diambu diadi. Ekuma tuvovele wo? Kadi esi Babele bazayakana vo ke bavevolanga abakami au ko. (Yes. 14:4, 17) Kansi, wau vo esi Babele bakala yo ntinu ampa, o yandi wakanikina Ayuda vo bafwete vaika muna nsi. Muna kuma kiaki, Ayuda awonso musungula awana bavitanga o ntu muna nzo, nzengo bafwana baka za vaika muna Babele yovo za kwamanana mûna. E nzengo zazi ke zakala zakete ko. Ekuma?

² Ayuda ayingi se anunu bakala, ozevo diampasi diadi kala kwa yau mu vanga nkangalu wau. Ayuda ayingi, muna Babele bawutukila eyi yakala se nzo au, kadi ke bazaya diaka nsi yankaka ko. Kuna kwa yau, e nsi a Isaele yakala kaka se nsi a mase mau yovo nkaka zau. Avo i Ayuda akaka, bakituka se amvuama, ozevo, diampasi diakala kwa yau mu sisa e nzo zau zambote-mbote, inkita yau yo yantika zingu kiampa muna nsi ina ke bazaya ko.

3. Nkia nsambu badi vua Ayuda ana badi vutuka kuna Isaele?

³ Ayuda ayingi akwa kwikizi, bamona vo e nluta mia vutuka kuna Isaele miasunda ke mu konso lekwa ko bafwana sisa. E nsambil’au kwa Yave, i diambu diasunda o mfunu. Kadi, kana una vo muna Babele mwakala ye vioka 50 ma tempelo za nsambil’a luvunu, ke mwakala kana tempelo imosi ko muna mbanza  ina Aneyisaele bafwana sambidila Yave. Ke mwakala mpe ziku ko dina bafwana tambikila yimenga yau muna zitisa o nsiku a Mose. Ke vakala mpe anganga ko ana badi tambika yimenga yayi. Vana ntandu, o nkangu una wabazunga, nzambi zaluvunu basambilanga ye ke bazitisanga Yave ko, ngatu lemvokela e nkanikinu miandi. Muna kuma kiaki, Ayuda ayingi ana bavuminanga Nzambi, balakukilwanga o moyo e lumbu kina badi vutuka kuna nsi au yo vutulwisa e nsambil’a velela.

4. Nkia nsilu o Yave kasia kwa Ayuda ana bavutuka kuna Isaele?

⁴ O nkangalu una Ayuda bavanga, wampasi kikilu wakala, kadi diavava vo bavanga ngonde yá muna nzila. Kansi, Yave wasia nsilu vo okatula e nkaku miawonso mina miadi kubakakidila mu vanga nkangalu wau. Yesaya wasoneka vo: ‘Nuvelelesa e nzil’a Yave! Nuvanga e bala-bala yampwena yasingama muna makanga mu kuma kia Nzambi eto. . . . “O ntoto a miongo ukituka se walelama. O ntoto a mawulu-mawulu ukituka se wasingama.” (Yes. 40:3, 4) Wau yindula e diambu edi: muna makanga ye miongo, mu kala ye bala-bala yalelama. Kieleka, awonso badi kangalela mu bala-bala yayi badi yo toma yangalela, o nkangalu wavevoka wadi kala ye wasazu, kadi ke divava ko vo batomboka yo kulumuka e miongo, kundubulu ngatu sauka e mvuila.

5. Nkia nkumbu yavewa e bala-bala yatukanga kuna Babele yo kwenda kuna Isaele?

⁵ O nunu, bala-bala zayingi ziyikilwanga mu nkumbu yovo mu lutangu. E bala-bala mpe ina Yesaya kasoneka, ivuidi nkumbu. Muna Yesaya 35:8 tutanganga vo: “Mukala mpe ye bala-bala yampwena, elo, nzila ina iyikilwa vo Nzil’a Vauka. O muntu afunzuka ke diatila mo ko.” O nsilu wau, nkia nsasa wakala kwa Aneyisaele? Nkia nsasa wina kwa yeto o unu?

6. E kuma e nzila yayi yayikilwanga vo yavauka?

⁶ “Nzil’a Vauka.” Ekwe nkumbu ambote yavewa e bala-bala yayi! Ekuma e nzila yayi yayikilwanga vo yavauka? Kadi muna Ayuda ana bavutuka ke mwakala “muntu afunzuka ko,” i sia vo, ke mwakala kana muntu mosi ko ona wayivananga muna mavangu mazumba, nsambil’a teke ye masumu mankaka mampwena wadi yambulwa vo kazingila muna Isaele. Kadi, Ayuda ana bavutuka bakituka se “nkangu avauka” kuna kwa Nzambi au. (Nsi. 7:6) Kana una vo i wau, diavavanga vo basoba e yaka fu yau kimana bayangidika Yave.

7. Nkia nsobani Ayuda akaka bafwana vanga? Yika e nona.

⁷ Nze una tumwene kala, ayingi muna esi Yuda, kuna Babele bawutukila ye nanga akaka muna yau bayantika tanginina e fu ye mpila ya yindulwila ya esi Babele. Kadi muna mvu mialanda, Ezera wabakula vo muna buka kiantete kia Ayuda ana bavutuka kuna Isaele, vakala ye wantu bakazala ye akento ana ke basambilanga Yave ko. (Luv. 34:15, 16; Eze. 9:1, 2) Muna kuma kiaki, Nekemiya wanguvulu wafunga kikilu makasi wau kamona vo e ingiana-ngiana yawutukila muna Isaele ke yazaya vova ndinga ya Ayuda ko. (Nsi. 6:6, 7; Nek. 13:23, 24) Aweyi ingiana-ngiana yayi yadi zolela Yave yo kunsambila wau vo ke babakulanga ndinga Ayibere ko ina vo i ndinga yasonekenua e Diambu dia Nzambi? (Eze. 10:3, 44) Ozevo, tubakwidi ekuma Ayuda awaya bafwana vangila nsobani zampwena. Kansi, diasazu diadi kala kwa yau mu vanga e nsobani zazi wau vo kuna Isaele bazingilanga, kadi e nsambil’a ludi yayantika vutulwiswa malembe-malembe.—Nek. 8:8, 9.

8. O lusansu lwavangama se vioka kolo, ekuma lufwete kadila lwamfunu kwa yeto? (Tala e fwaniswa kia fukwa.)

⁸ Akaka nanga balenda yindula: ‘O lusansu  lwalu lwambote kikilu! Kansi, nkia mfunu lwina kwa yeto o unu wau vo kwa Ayuda lwavangamena se vioka kolo?’ O lusansu lwalu lwamfunu kikilu kwa yeto kadi, yeto mpe mu “Nzil’a Vauka” tukangalelanga. Kiakala vo tu akuswa yovo tu “mameme mankaka,” tufwete kwamanana kangalela mu “Nzil’a Vauka” kadi i yau ikutusadisanga mu kwamanana sadila Yave owau yakuna sentu vava tutambula e nsambu zitwasa Kintinu. b (Yoa. 10:16) Tuka muna mvu wa 1919 wa tandu kieto, mafunda ye mafunda ma akala, akento ye ingiana-ngiana bevaikanga muna Babele Anene ina vo i kintwadi kia nsambila zawonso zaluvunu ye beyantikanga kangalela mu “Nzil’a Vauka.” Nanga ongeye mpe umosi muna awana bekangalelanga mu nzila yayi. Kana una vo e nzila yayi yaziuka se vioka 100 mvu, se vitila kolo kiayingi yayantikwa kubikwa.

9. Landila Yesaya 57:14, mu nkia mpila e “Nzil’a Vauka” yakubikilwa?

⁹ Vava Ayuda bavaika muna Babele, Yave wavanga mawonso muna katula e nkaku miawonso badi wanana miau muna nzila. (Tanga Yesaya 57:14.) Adieyi tuvova mu kuma kia “Nzil’a Vauka” mu lumbu yeto? Tandu yayingi vitila mvu wa 1919, Yave wa Nzambi wasadila wantu ana bamvuminanga muna velelesa e nzila kimana wantu ayingi bavaika muna Babele Anene. (Tezanesa ye Yesaya 40:3.) Wantu awaya salu kiayingi bavanga kimana wantu a ntima miansongi bavaika muna Babele Anene yo kota mu paradiso ya kimwanda muna e nsambil’a velela ya Yave yavutulwisilwa. Nkia salu kiavangwa muna nzila yayi? Badika maka mambu mavangwa muna kubika e nzila yayi.

10-11. Aweyi e salu kia nieteka yo sekola e Bibila kiasadisila o wantu? (Tala mpe e fwaniswa.)

¹⁰ Nieteka. Yamuna mvu wa 1450, e kopi za Bibila mu moko zasonekenuanga. E salu kiaki, ntangwa yayingi kiavanganga, ke vakala ye Bibila zayingi ko ye ntalu ayingi zafwanga. Kansi vava kiasokwa masini ma nietekena, diasazu diakala muna nieteka e Bibila yo kayanesa zo.

¹¹ Nsekola. Mu tandu yayingi, e Bibila mu nding’a Latin kaka kiakala ye awana batanga kaka babakulanga e ndinga yayi. Kansi, wau vo vakala ye masini mayingi manietekena, awana bavuminanga Nzambi bayantika e salu kia sekola e Bibila muna ndinga zayingi zina wantu ayingi babakulanga. Ediadi diasadisanga o wantu mu tezanesa mana balongwanga kwa mfumu za mabundu ye mana kikilu Bibila kialonganga.

12-13. Yika nona kisonganga una alongoki a Bibila bayantikila sengomwena malongi ma luvunu ma mabundu.

¹² Salanganu ya longela e Bibila. Alongoki a Bibila, bafimpanga ye sungididi kiawonso mana balongokanga muna Diambu dia Nzambi. Alongoki a Bibila mayingi balongokanga muna Diambu dia Nzambi ye bazayisanga mo kwa wantu. Ediadi diafungisa kikilu e mfumu za mabundu o makasi. Kasikil’owu, muna mvu wa 1835, akaka muna awana bazitisanga e Diambu dia Nzambi bayantika vaikisa tratadu za senzekanga malongi ma luvunu ma mabundu.

¹³ Muna mvu wauna kaka, muntu mosi wavuminanga Nzambi wakala ye nkumbu Henry Grew wavaikisa tratadu imosi yavovelanga dina dibwanga avo muntu ofwidi. Muna finkanda fiafi, wasonga e ziku tuka muna Bibila vo o moyo ulembi fwanga i nkayilu watuka kwa Nzambi, kansi ke kadilu tuwutukanga kiau ko nze una ulongwanga muna mabundu mayingi.  Muna mvu wa 1837, nkwa dibundu mosi, wakala ye nkumbu George Storrs wasolola e kopi kia tratadu yayi muna kumbi dia ntoto ekolo kavanganga nkangalu. Watanga yo ye wakala ye ziku vo osolwele e ludi. Muna kuma kiaki, wasamuna kwa akaka mana kalongoka. Muna mvu wa 1842 wafila e longi dia kunku yayingi diakala yo ntu a diambu vo “Uma questão — são os iníquos imortais?” E longi diadi diatwasa nluta miayingi kwa nleke mosi wakala ye nkumbu Charles Taze Russell.

14. Aweyi mpangi Russell ye akwandi bavuila e nluta muna nzila yakubikwa muna mvu miavioka? (Tala mpe e fwaniswa.)

¹⁴ Aweyi mpangi Russell ye akwandi bavuila e nluta muna nzila yakimwanda yakubikwa vitila kolo kiau? Muna longi diau, bavavululanga muna Bibila za léxico, concordâncias ye nsekola zankaka za Bibila. Mawonso mama mabasadisa yo kubakubika vitila bayantika e salu kiau. Bavua mpe e nluta muna mana mpangi Henry Grew, George Storrs ye mana mpangi zankaka bavavulula. Mpangi Russell ye akwandi, mayingi mpe bavanga muna kubika e nzila, bavaikisa ulolo wa nkanda ye tratadu zisasilanga e Bibila.

15. Nkia mambu mamfunu mavangama muna mvu wa 1919?

¹⁵ Muna mvu wa 1919, e Babele Anene ke yakala diaka ye wisa ko muna nkangu a Nzambi. O mvu wau mpe, i wau watumbikwa o “ntaudi akwikizi yo lulungalalu” muna yantika sadisa akwa luzolo lwambote kimana bayantika kangalela muna “Nzil’a Vauka” eyi yaziuka. (Mat. 24:45-47) Muna lusadisu lwa awana bakubika e “Nzil’a Vauka,” awana bekangalelanga mu nzila yayi bewokesanga o zayi wau muna Yave ye makani mandi. (Nga. 4:18) Bezingilanga mpe e ngwizani ye nkanikinu mia Yave. O Yave ke vingilanga ko vo o nkangu andi wavanga e nsobani nkumbu mosi, kansi okubasadisanga kimana bavanga e sobani malembe-malembe. (Tala e babu, “ Malembi-malembe Yave Osingikanga Umbakuzi wa Nkangu Andi.”) Kieleka, muna  nz’a mpa, kiese kiayingi tukala kiau vava tuyangidika Yave muna mawonso tuvanga.—Kol. 1:10.

16. Tuka muna mvu wa 1919, aweyi e “Nzil’a Vauka” ivangulwilwanga? (Yesaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Konso nzila, divavanga vo yavangululwanga. Tuka muna mvu wa 1919, e “Nzil’a Vauka” ikwamanananga vangululwa, ediadi disadisanga wantu ayingi mu vaika muna Babele Anene. O ntaudi akwikizi yo lulungalalu mpe okwamanananga sala, kadi muna 1921 wavaikisa o nkanda wayikilwanga vo, A Harpa de Deus muna sadisa wantu bazaya e ludi kia Bibila. O nkanda wau, wakaya tezo kia miliões 6 za kopi muna ndinga 36, wasadisa mpe wantu ayingi mu longoka e ludi kia Bibila. Mu mvu miaviokele, vavayikisu diaka nkanda wampa, Zinga ye Kiese Yakwele Mvu! muna longa o wantu e Bibila. Kieleka, mu lumbu yayi yambaninu, Yave osadilanga nkubika’ndi muna kutuvana madia ma mwanda yo kutusadisa twakwamanana kangalela muna “Nzil’a Vauka.”—Tanga Yesaya 48:17; 60:17.

17-18. Akweyi e “Nzil’a Vauka” ikutufilanga?

¹⁷ Tulenda vova vo, konso muntu otambulwilanga e longi dia Bibila oyantikanga kangalela muna “Nzil’a Vauka.” Akaka ana beyantikanga kangalela mu nzila yayi, kuna kulanganda bevengomokanga mo. Avo i akaka, bena ye kani dia kwamanana kangalela mu nzila yayi yavana belwaka kuna mfoko. Akweyi e nzila yayi ifokokela?

¹⁸ Kuna kwa awana bena ye vuvu kia kwenda zingila kuna zulu, e “Nzil’a Vauka” ikubafila “muna paradiso ya Nzambi” kuna zulu. (Lus. 2:7) Vo i awana bena ye vuvu kiazingila ova ntoto, e “Nzil’a Vauka” ikubafila kuna mfoko a funda dia mvu vava yeto awonso tukituka se wantu alunga. Ozevo, avo ngeye mu nzila yayi okangalelanga, kuvutuki manina ko. Kuyambula mpe kangalela mu nzila yayi ko yavana o lwaka kuna mfoko, i sia vo, muna nz’ampa. Ozevo, “nkangalu ambote!”