1. Ekuma wantu ayingi o unu ke bebundilanga vuvu ko muna Bibila?

 WANTU ayingi o unu, ke bezayanga diaka ko kana nani balenda bunda e vuvu. Bekatikisanga kana vo balenda kikilu bunda e vuvu kana nkutu kwa wantu ana betoma zitisanga, i sia vo, ayadi akwa ngangu ye akiti. Vana ntandu, ke bebundanga vuvu ko kwa mfumu zau za mabundu. Wau vo e mfumu zazi bevovanga vo Bibila besadilanga, e diadi difilanga o wantu mu yambula bunda e vuvu muna Bibila.

2. Landi Nkunga 119:160, nkia ziku tulenda kala kiau?

² Wau vo tu selo ya Yave, tuna ye ziku vo Yave i “Nzambi a ludi” ye ntangwa zawonso wete dieto kaka kevavanga. (Nku. 31:5; Yes. 48:17) Tuzeye wo vo tulenda bunda e vuvu muna mana tutanganga muna Bibila kadi “e diambu dia [Nzambi] i ludi.” (Tanga Nkunga 119:160.) Tukwikilanga muna mana nkwa ngangu mosi ofimpanga oma ma Bibila kavova. Wasoneka vo: “Mawonso Nzambi kevovanga ma ludi ye lungana kaka melungananga. O nkangu a Nzambi ulenda kwikila muna mvovo miandi kadi bazeye wo vo o Nzambi wafwana bundwa e vuvu.”

3. Nkia mambu tulongoka mu longi diadi?

³ Aweyi tulenda sadisila akaka bakala ye ziku nze kina tuna kiau muna diambu dia Nzambi? Tufimpa kuma tatu ikutufilanga muna bunda e vuvu muna Bibila. Tufimpa mpe e ziku kia sono, ndungan’a ungunza wa Bibila yo nkum’a Bibila wa soba e zingu kia wantu.

4. Ekuma wantu ankaka ke bekwikidilanga mu Bibila ko?

⁴ Yave wa Nzambi wasadila wantu 40 akwa kwikizi muna soneka e Bibila. O unu, ke tuna diaka ye nkanda miankulu ko. Miawonso tuna miau kopi kaka. Muna kuma kiaki, wantu ayingi bekatikisanga kana vo mana tutanganga muna Bibila i mau kikilu makala muna nkanda miankulu. Kansi o yeto tukwikilanga vo i mau kikilu basoneka. Ekuma?

5. Aweyi e kopi za Sono ya Kiyibere yavangilwa? (tala e fwaniswa kia fukwa.)

⁵ Muna tanina e Diambu diandi dia vumunuinua, Yave wazayisa nkangu andi vo bavanga e kopi. Walonga mpe atinu a Isaele vo bavanga kopi ya yau kibeni ya Nsiku yo sola Anelevi kimana balonga e nsiku miami kwa nkangu. (Nsi. 17:18; 31:24-26; Nek. 8:7) Vava Ayuda bavutuka muna kinkole kuna Babele, e buka kia asoneki bakala vo akwa umbangu bayantika vanga kopi zayingi za Sono ya Kiyibere. (Eze. 7:6, mvovo vana yanda.) Wantu awaya, batoma sianga e sungididi kia fimpa e mambu. Kuna kwalanda, bayantika tanga e mvovo ye masono kimana bakala ye ziku vo mawonso matoma sonekwa mu mpila yakia. Kana una vo i wau, wantu alembi lunga bakala, ozevo o vilwa wakete-kete wakota diaka muna kopi za Bibila bavanga. Kansi, wau vo e kopi zazi zasadilwa diaka muna vanga kopi zankaka, o vilwa wau wamoneka. Aweyi diavangamena?

6. Aweyi o vilwa wa kopi za Bibila usololwelwanga?

⁶ Akwa ngangu ayingi a lumbu yeto, besololanga e mpila zambote zamwena o vilwa wavangama muna kopi za Bibila. Muna bong’e nona, yindula vo 100 za wantu baveno e kiyekwa kia soneka e kopi zazi muna moko. Mosi muna yau ovangidi vilwa wakete muna kopi kiandi. I mosi muna mpila yambote ya sololwela o vilwa wau, i tezanesa e kopi kiandi ye kopi yankaka. Diau dimosi mpe o unu, o tezanesa e kopi yayingi ya Bibila, disadisanga akwa ngangu mu bakula kana vo o nsoneki ona wavanga e kopi kia Bibila vilwa kavanga yovo diambu kakatula.

7. Aweyi tuzayidi wo vo e nsangu za Bibila ke zasoba ko?

⁷ Awana basonekanga e kopi za Bibila, bavanganga wo ye sungididi kiawonso. Tala e nona kisonganga e ziku kia diambu diadi. O nkanda wamvimba wankulu-nkulu wa Sono ya Kiyibere wafokolwa sekolwa muna mvu wa 1008 yovo 1009 T.K. Uyikilwanga vo Códice de Leningrado. Ke kolo ko vasolokele sono yayingi yankulu ya Bibila ye ngungu zasonekwa 1.000 dia mvu vitila Códice de Leningrado. Wau vo e sono yayi yankulu mu kolo kia 1.000 dia mvu yasekolwa mu ndinga zankaka, akaka bayindulanga vo nswaswani ayingi yadi kala vana vena sono yayi ye Códice de Leningrado. Kansi, ke diau ko diavangama. Akaka muna akwa ngangu vava batezanesa e kopi zazi, bamona vo finswaswani kaka fiavangama muna mvovo. Kansi, e ngindu ye nsangu za Bibila ke zasoba ko.

8. Nkia nswaswani ina vava vena e kopi ya Sono ya Kingerekia ye kopi ya nkanda miankaka miasonekwa mu kolo kiau kimosi?

⁸ Akristu a tandu kiantete mpe bavanga e kopi za Sono ya Kiyibere. Ye sungididi kiawonso babaka e ngungu yo soneka nkanda 27 ma Sono ya Kingerekia mina basadilanga muna tukutakanu ye muna salu kia samuna e nsangu zambote. Nkwa ngangu mosi vava katezanesa e sono ya nsekola zankaka zasonekwa muna kolo kiawu kimosi, wavova vo: “O unu, vena ye kopi zayingi za Sono ya Kingerekia ke mu nkanda miankaka ko  miasekolwa mu kolo kiau kimosi. Kansi e kopi za Sono ya Kingerekia zamvimba zina.” Nkanda umosi wavova vo: “Tulenda kala ye ziku vo, mana tutanganga muna nsekola ya Sono ya Kingerekia ya lumbu yeto, mafwanana ye mana masonekwa kwa asoneki kuna nz’ankulu.”

9. Landila e sono kia Yesaya 40:8, adieyi tulenda vova mu kuma kia nsangu za Bibila?

⁹ Muna tandu yayingi, asekodi ayingi a Bibila ngolo kikilu banga muna sekola ye ziku kiawonso e Bibila tutanganga o unu. b Ke lukatikisu ko vo Yave wayambula vo e diambu diandi diakala diaziku ye diakwamanana yamu lumbu yeto. (Tanga Yesaya 40:8.) Kana una vo i wau, akaka balenda vova vo, kana nkutu vo ke vasoba diambu ko, ediadi ke disongele ko vo e Bibila kwa Nzambi kiavumunuinua. Owau, yambula twatala e ziku isonganga vo e Bibila kwa Nzambi kikilu kiavumunuinua.

10. Landila 2 Petelo 1:21, yika e nona kia ungunza umosi walungana. (Tala e fwaniswa.)

¹⁰ Muna Bibila muna ye ungunza wayingi walungane kala. Wankaka muna ungunza wau, wasakulwa vioka 100 za mvu vitila walungana. O lusansu mpe lusonganga e ziku kia diambu diadi. E diadi ke dikutusivikisanga ko, kadi tuzeye wo vo o ungunza wawonso wa Bibila kwa Yave wasakulwa. (Tanga 2 Petelo 1:21.) Kasikil’owu, yindula ungunza uvovelanga lufwasu lwa mbanz’a Babele kuna nz’a nkulu. Muna tandu kia nana vitila Kristu, Yesaya wa ngunza wavumunuinua mu sakula vo e mbanza Babele yakala vo ya nkuma, fwaswa i fwaswa. Wayika mpe e nkumbu a muntu ona wadi yo fwasa, i sia vo Kurese. Wayika mpe una kadi fwasila e mbanza yayi. (Yes. 44:27–45:2) Yesaya wasakula mpe vo e mbanza Babele ifwaswa e mvimba ye ke mu zingila diaka muntu ko. (Yes. 13:19, 20) I diau mpe kikilu diavangama. E mbanza Babele yafwaswa kwa Amadai Aparasi muna mvu wa 539  vitila tandu kieto. E fulu kina kiakala mbanza Babele kiakituka se mazudika.—Tala e video ina yo ntu a diambu, “Bibila kiasakula lufwasu lwa Babele” muna nkanda, Zinga ye Kiese Yakwele Mvu! muna longi dia 3 diambu dia 5.

11. Aweyi ungunza wa Daniele 2:41-43, ulunganenanga o unu?

¹¹ O ungunza wa Bibila ke walungana kaka kuna nz’a nkulu ko, omu lumbu yeto tumonanga mpe ungunza wayingi ulungananga. Kasikil’owu, yindula ungunza wa Daniele uvovelanga luyalu lwa ngolo lwa Anglo-Americana. (Tanga Daniele 2:41-43.) O ungunza wau wavova ye ziku kia wonso una wadi kala o luyalu lwa Anglo-Americana, e “ndambu yangolo” nze sengwa e “ndambu yaleboka” nze tûma. O unu, tumonanga vo ediadi dia ludi. E Reino Unido ye América, ngolo zayingi bakala zau nze sengwa, basunda e vita zole za nz’a mvimba ye bekwamanananga kala ye vu kia makesa mayingi mangolo. Kansi, o nkum’au uyoyeswanga kwa nkangu una usokanga nkubika ke zifilwanga kwa tuyalu ko muna telamena ayadi kimana banuanina luvevoko yo swa au. Nkwa ngangu mosi otalanga mambu ma mbumba omu nz’a mvimba wavova vo: “O unu, Estados Unidos i nsi isundidi vana luvevoko kwa nkangu i yau mpe isundidi vambana muna mambu ma tuyalu.” Kuna Reino Unido ina vo i ndambu yankaka ya luyalu lwangolo, i wau mpe o mambu mevangamenanga. Okwakuna mpe batoma vambana bena, ke bazeye ko kana nkia mpila ngwizani balenda kala yau ye União Europeia. Mu kuma kia mpambani zazi o luyalu lwa ngolo lwa Anglo-Americana ke lulendanga baka nzengo za sikididi ko.

12. O ungunza wa Bibila nkia ziku ukutuvananga?

¹² O ungunza wayingi wa Bibila walungana kala, ukutuvananga e vuvu vo e nsilu miawonso mia Nzambi mia kusentu, lungana milungana. Tulenda mona nze una kamona ntozi a nkunga ona wasamba vo: “Mpuluz’aku ilakukilanga o moyo, kadi muna diambu diaku i nsidi e vuvu.” (Nku. 119:81) Muna Bibila, Yave okutusianga nsilu wakutuvana “e vuvu ye zingu kiasikila kuna sentu.” (Yer. 29:11) E vuvu kieto, ke kina mu ngolo o wantu bevanganga ko, kansi muna nsilu mia Yave. Muna kuma kiaki, tuzolele kumika e vuvu kieto muna Diambu dia Nzambi yo longokanga o ungunza wa Bibila.

13. Landila e sono kia Nkunga 119:66, 138, nkia diambu dilenda kutufila mu bunda e vuvu muna Bibila?

¹³ E Diambu diankaka dilenda kutufila muna bunda e vuvu muna Bibila, i badika muna nluta bevuanga awana belandanga malongi ma Bibila. (Nkunga 119:66, 138.) Kasikil’owu, akazi ana bakala ye kani diavonda o longo, owau bayikakiana diaka ye bena ye longo lwa kiese. O wan’au mpe, besansukilanga muna nzo ina vo mase betoma kubazolanga yo kubatanina.—Efe. 5:22-29.

14. Yika e nona kisonganga vo osadila e nkanikinu mia Bibila dilenda soba e zingu kia muntu.

¹⁴ Ayingi muna awana babadikilwanga vo yimpumbulu, bakituka wantu ambote vava bayantika sadila malongi ma Bibila muna zingu kiau. Kasikil’owu, badika e nona kia muntu mosi wakala vo kimpumbulu una ye nkumbu Jack. c Yandi i kimpumbulu watoma bangikanga o wantu ye wakala mpe muna buka kia yimpumbulu ana bazengelwa o nkanu a lufwa. Kansi lumbu kimosi, Jack walanda e longi dia Bibila. E ngemba zina ampangi basonga ekolo bafilanga e longi  kwa nkwandi, diasimba kikilu o ntim’andi yo yantika longoka e Bibila. Ekolo kasadilanga mana kalongokanga muna Bibila, wasoba e zingu kiandi yo kituka muntu ambote. Kuna kwalanda, Jack wakituka se nteleki, i bosi, wavubwa. Wayantika samuna e nsangu za Kintinu kia Nzambi kuna vema kwawonso ye wasadisa wantu 4 ana bakala yandi muna pelezo mu zaya e ludi. Vava e lumbu kia lufwa lwandi kiafwana Jack wakituka muntu ambote. Mosi muna kimpovela kiandi wavova vo: “O ndioyu ke yandi ko i Jack yazaya vioka 20 ma mvu. Malongi ma Mbangi za Yave masoba e zingu kia Jack.” Kana una vo Jack wavondwa, e mbandu andi isonganga vo tulenda bunda e vuvu muna nkuma a Diambu dia Nzambi wa soba e zingu kia wantu yo kituka wantu ambote. —Yes. 11:6-9.

15. Osadila e malongi ma Bibila aweyi meswaswanesenanga o nkangu a Nzambi o unu? (Tala e foto)

¹⁵ O nkangu a Yave mu kintwadi wina kadi usadilanga e nkanikinu mia Bibila. (Yoa. 13:35; 1 Kor. 1:10) O luvuvamu ye nkitwadi kieto kitoma monekanga avo kitezaneso ye mpambani za akwa mbumba, kisi nsi ye mpambani za makanda zina omu nza. Toko dimosi dina ye nkumbu a Jean, wasivika kikilu vava kamona e nkintwadi kia Mbangi za Yave. Oyandi ku nsi ya África kakolela, vava kamona e vita za makanda wakota muna salu kia kisoladi, i bosi watina kuna nsi yankaka. Kuna nsi yayina wazaya Mbangi za Yave. Jean wavova vo: Yalongoka vo asambidi akieleka ke bekuyisianga mu mambu ma mbumba ko, ngatu vambana kansi bezolanga muntu yo nkwandi. Wakudikila vo yasadilanga e zingu kiame muna nuanina e nsi ame, kansi vava yalongoka e ludi kia Bibila yayekola e zingu kiame kwa Yave. Owau Jean wasoba kikilu, vana fulu kia nuana ye makanda maswaswana, osamunanga e ludi kia Diambu dia Nzambi kwa wantu a makanda mawonso kewanananga yau. Kieleka wau vo e malongi ma Bibila mesobanga e zingu kia wantu a mplila  zawonso, ediadi difwete kutufila muna bunda e vuvu muna Diambu dia Nzambi.

16. Ekuma dinina dia mfunu muna kumikanga e vuvu kieto muna Diambu dia Nzambi?

¹⁶ Wau vo e mambu ma mbi mu wokela kaka mena omu nza yayi, e vuvu kieto muna ludi ntotwa kitontwa. Wantu balenda kutufila mu katikisa e ludi kia Bibila ye kana vo Yave osadilanga Ntaudi akwikizi muna lunga-lunga o nkangu andi o unu. Kansi avo tukala ye ziku vo e Diambu dia Nzambi ntangwa zawonso dialudi kaka dikalanga, dikutusadisa mu zizidila e ntonta zilenda yoyesa o lukwikilu lweto. Tukala mpe twakubama muna ‘lunda mîna mia Yave ntangwa zawonso, yakuna mbaninu.’ (Nku. 119:112) Ke ‘tumweswa nsoni ko’ muna zayisa e ludi kwa wantu yo kubakasakesa bazingila e ngwizani ye ludi kiaki. (Nku. 119:46) Tukala twakubama muna zizidila e mambu masundidi e mpasi kumosi yo lubangamu, i sia vo, tuzizidila mawonso kuna luzindalalu ye “kiese.”—Kol. 1:11; Nku. 119:143, 157.

17. E sono kieto kia mvu nkia diambu kikutusungamensa?

¹⁷ Tuvutulanga matondo kwa Yave wau katutunta muna ludi. E ludi kiaki kikutuvananga e kani dia sikila muna zingu, luludiku lwa kiá mu nza yayi izele ye mambu ma mbi, kikutuvananga mpe e vuvu vo o mambu kuna ntwala toma metoma muna Kintinu kia Nzambi. Muna kuma kiaki, yambula e sono kieto kia mvu wa 2023 kiatusadisa mu kala ye ziku vo e Diambu dia Nzambi i Ludi.—Nku. 119:160.