LUSANSU
Yave Wawa e Sambu Yame
LUMBU kimosi muna fuku, vava yakala ye kimbuta kia mvu kumi, yatala ntetembwa zakezimanga kuna zulu. Ediadi diamfila mu fukama yo samba. Ke kolo ko yalongoka oma ma Yave, kansi yanzayisa una yamonanga ye mambu mawonso mantokanesanga. E sambu kiakina i lubantiku lwa nkangalu ame yo Yave wa Nzambi ona “Owanga e sambu.” (Nku. 65:2) Yambula yanuzayisa e kuma yasambila kwa Nzambi ona yazaya ke kolo ko.
NKINGULA YASOBA E ZINGU KIETO
Kina kia 22 kia ngonde a Desemba ya mvu wa 1929 yawutuka kuna Noville, vata diakete diakala ye ntonga vua zakala lukufi ye Bastogne, Mfinda za Bélgica. Isungamenanga e zingu kia kileke kiame muna mpatu yo mase mame. Mono yo nleke ame Raymond konso lumbu twakamunanga kimvumina muna ngombe zeto ye twasadisanga mase meto muna kutika e mbongo muna konso nsungi ya nkutika. Muna vata diakete twazingilanga, yeto awonso twatoma salaziananga.
O papa ame Emile yo mama ame Alice, akwa vema bakala muna dibundu dia Katolika. Konso kia lumingu bayendanga kuna nzo a nzambi. Kansi, muna tezo kia mvu wa 1939, aviti a nzila batuka kuna Inglaterra baluaka muna vata dieto, bakayila papa e finkanda Consolação (owau fiyikilwanga vo Sikama!). O papa vana vau wabakula vo mana katanga muna nkanda maludi ye wayantika tanga e Bibila. Vava kayambula kwenda muna nzo a nzambi, e mfinangani zeto ana bakala se akundi bakituka se atantu. Bakomekena o papa kakwamanana muna dibundu dia Katolika. Ediadi ntantani zayingi diatwasanga.
Diatoma kunkendelekanga vava se diame kabangikwanga. Ediadi diamfila mu lomba lusadisu lwa Nzambi muna sambu kina ngikidi kuna lubantiku. Vava kitantu kia mfinangani zeto kiafokoka, yatoma yangalala. Ediadi diamfila mu kwikila vo Yave “Owanga e sambu.”
ZINGU KIETO MUNA KOLO KIA VITA
Kina kia 10 kia ngonde a Mayu ya mvu wa 1940, makesa ma Nazi ma Alemanha banuanisa Bélgica. Ediadi diafila nkangu mu tina muna nsi. Oyeto twatinina kuna sude ya França. Muna nzila, nkumbu miayingi twawanana ye vonza vava makesa ma Alemanha banuananga ye makesa ma França.
Vava twavutuka muna vata dieto, twamona vo mavua meto mayiwa. Mbw’eto kaka Bobbie wasala muna vata, yandi watutambula. E diambu diadi diamfila muna kukiyuvula: ‘Ekuma venena e vita ye kipobele?’
Muna kolo kiakina, twatambulanga lukasakeso muna nkingula za mpangi Emile Schrantz, a mviti a nzila ye nkuluntu wa nkwa kwikizi. Watoma sasila muna Bibila ekuma tumwenanga e mpasi ye wavana e mvutu za yuvu yame yankaka mu kuma kia zingu. Yakumika e ngwizani ame yo Yave, yakala ye ziku vo yandi Nzambi a zola.
Kana nkutu muna kolo kia vita, mono ye esi nzo ame twawanananga yo mokena ye Mbangi za Yave. Muna ngonde ya Agositu ya mvu wa 1943, mpangi José-Nicolas Minet wayiza kutukingula muna vata dieto yo fila e longi. Wayuvula vo: “Nani ozolele vubwa?” O mono yo papa twazangula moko. Twavubwa muna finkoko fia vata dieto.
Muna ngonde a Desemba ya mvu wa 1944, makesa ma Alemanha bavava kutumuna este ya Europa muna vita Yanzole ya Nz’amvimba. E vita yayina, iyikilwanga vo vita ya Bulge. Lukufi twazingilanga ye fulu kianuaninuanga e vita yayi. Muna kuma kiaki, ngonde amvimba twaswamina muna seka dia nsi a ntoto muna nzo eto. Lumbu kimosi, vava yavaika ku mbazi muna dikila bulu, bomba yabwa muna vata dieto, yayoka e nludi a nzo eto. Kesa dimosi dia América wakala lukufi wakaza oku vo: “Bukama vana ntoto!” Yatikuna yo bukama vana kakala ye watula e mpw’andi ku ntu ame muna kuntanina.
LUNUNGUNUKU LWAME MUNA KIMWANDA
Kuna mfoko a vita, twavanganga mawonso muna kwenda muna tukutakanu muna nkutakani a Liège, yakala kuna node tezo kia 90 lwa kilometa. Kuna kwalanda twaziula e buka kia kete muna Bastogne. Yayatika sadila muna kompani dia luyalu dia vakulwisa e mpaku. Yakala ye lau dia longoka nsiku. I bosi, yayatika sadila muna biro dia luyalu. Muna mvu wa 1951, twakubika lukutakanu lumosi lwakete lwa zunga kuna Bastogne. Tezo kia nkama wantu twakala muna lukutakanu lolo kumosi yo mpangi akento Elly Reuter ona wasalanga se mviti a nzila yo vema kwawonso. Kilometa 50 kakangalela muna mvelo mu kwiza mu lukutakanu
lwalu. Ke vavioka kolo ko twayantika zolana ye twabanda kimakangu. Muna kolo kiakina, Elly wavewa e mboka ya kwenda kota Sikola ya Ngiladi kuna Estados Unidos. Wasonekena ampangi kuna vula dia sina muna kubasasila e kuma katambulwila e mboka yayina ko. Mpangi Knorr ona wavitanga o ntu vana vena nkangu a Yave, wamvana e mvutu kuna ngemba zawonso vo nanga kuna sentu olenda kota Sikola ya Ngiladi yo nkaz’andi. Twakazala muna ngonde a Fevelelo ya mvu wa 1953.Muna mvu wauna kaka, o mono yo Elly twayenda kuna lukutakanu lwakala yo ntu a diambu vo, Kintwadi kia Nz’ampa, olu lwavangamena vana yanzala kia Yankee, Nova York. Ekolo twakala muna lukutakanu lwalu twawanana yo mpangi mosi wampana e lau dia sadila muna kompani diandi ye walomba vo twayaluka kuna Estados Unidos. Vava twasia e diambu diadi muna sambu yeto kwa Yave, o mono yo Elly twabaka e nzengo zalembi tambulwila e lau diadina ye twavutuka kuna Bélgica yo yikama e buka kiakete kia ateleki kumi muna mbanz’a Bastogne. Muna mvu walanda, mwan’eto Serge wawutuka. Diakenda kikilu vo vioka ngonde nsambwadi Serge wayela yo fwa. Twasonga e ntantu zeto kwa Yave muna sambu, e vuvu kia lufuluku kiatufiaulwisa.
SALU KIA NTANGWA KE NTANGWA
Muna ngonde a Okutoba ya mvu wa 1961, yabaka e salu kia ndambu a lumbu eki kiadi kunsadisa mu sala se mviti a nzila. Muna lumbu kiakina, ampangi kuna vula dia Bélgica bambokela muna telefone. Bangiuvula kana vo ndenda yantika sala se selo kia zunga (owau oyikilwanga vo nkengi a zunga). Yayuvula vo: “Nga ke diambote ko twateka sala ntete se aviti a nzila i bosi tutambulwila kiyekwa kiaki?” Ampangi batambulwila e ndomb’ame. Vava twasala se aviti a nzila mu ngonde nana, twayantika sala e salu kia nkengi a zunga muna ngonde ya Setemba ya mvu wa 1962.
Vava twalungisa mvu miole muna Salu kia kikengi a zunga, twabokelwa mu kwenda sadila kuna Betele a Bruxelas. Twayantika sala kuna Betele muna ngonde ya Okutoba ya mvu wa 1964. E kiyekwa kiaki kiampa kiatutwasila nsambu zayingi. Vava mpangi Knorr kakingula e vula dieto muna mvu wa 1965, yasivika kikilu kadi ke vavioka kolo ko yatumbikwa se selo kia vula. Kuna kwalanda mono yo Elly twabokelwa mu kota e kalasi kia 41 kia Sikola ya Ngiladi. Dina katuvovesa mpangi Knorr vioka mvu 13 dialungana. Kuna mfoko a sikola, twavutuka kuna Betele dia Bélgica.
YATANINA NSW’ETO WA NSAMBILA
Mu mvu miayingi, yasadila zayi wame muna tanina luvevoko lweto lwa nsambila ku Europa ye fulu yankaka. (Fili. 1:7) Ediadi diamvana e lau dia mokena ye ayadi muna vioka nsi 55 zina zakala vo salu kieto kiasimwa. Vana fulu kia vovela o zayi wame muna nsiku mia luyalu, yakisunzulanga se “muntu a Nzambi.” Ntangwa zawonso yalombanga luludiku lwa Yave muna sambu yo sungamena vo “o ntim’a ntinu [yovo mfundisi] una nze nkukula za maza vana koko kwa Yave. Ovilulanga zo konso kuna kazolele.”—Nga. 21:1.
Diambu dimosi kivilakananga ko i moko yakala kiau yo Mvuala mosi a Nzo ya Kinzonzi ya Europa. Nkumbu miayingi yalombanga muna wanana yandi, i bosi watambulwila. Wavova vo: “Miniti tanu kaka ivene, kikudikila kana miniti mosi ko.” Yayenzeka o ntu yo samba. O Mvuala a Nzo ya Kinzonzi kuna makasi mawonso wangiuvula e kuma yayenzekela o ntu. Yavumbula o ntu yo vova vo: “Matondo mvutwidi kwa Nzambi kadi ongeye u mosi muna selo yandi.” Wayuvula vo: “Adieyi ozolele vova?” Yansonga Roma 13:4. Wau vo musi dibundu dia Protestante kakala, e sono kiaki kiasimba o ntim’andi. Nkia nluta diatwasa? Wampana miniti 30 ye twakala ye moko kiambote. Kuna mfoko wavova nkutu vo otoma yangalelanga e salu kieto.
Tuka mvu miayingi, o nkangu a Yave, mfundu miayingi benatanga kuna mbazi a nkanu kuna Europa mu kuma kia nzengo zeto za lembi kuyisia mu mambu ma mbumba, mbebe ya se yovo ngudi ya sansa wana, futa mpaku ye mambu mankaka. Ikalanga ye lau dia mona una Yave kekutusadisilanga yo kutuvana e ndungidi. Mbangi za Yave, se vioka 140 ma mfundu balungidi kala kuna Mbanzi a Nkanu Italanga Oma ma Zitu wa Wantu Muna Nsi za Europa.
SALU KIA KINTINU KIAWOKELA KUNA CUBA
Muna mvu mia 1990 twasala kumosi yo mpangi Philip Brumley ona watuka kuna vula dia sina yo mpangi Valter Farneti watuka kuna Itália muna vava o nswa wa luvevoko lwa nsambila mu kuma kia mpangi zeto kuna Cuba kadi e salu kieto kiasiwa o nkaku. Yasoneka nkanda kwa nkunzi a Cuba kuna Bélgica. I bosi, wasola nsadi mosi kimana kavana e mvutu za ndomb’eto. Muna tukutakanu twantete, twawizana fiakete muna mambu mafila ayadi mu sia nkaku muna salu kieto.
Vava twalomba luludiku lwa Yave muna sambu, twalomba nswa kimana twatwika 5.000 ma Bibila kuna Cuba. E Bibila zalwaka ye zakayaneswa kwa ampangi. Muna kuma kiaki, twabakula vo Yave wasambulanga e ngolo twavanganga. I bosi, twalomba diaka nswa kimana twatwika 27.500 za Bibila ye twavewa diaka o nswa. Kiese kiayingi yakala kiau muna sadisa e mpangi zeto kuna Cuba kimana konso muntu kakala ye Bibila kia yandi kibeni.
Nkumbu miayingi yakingula e Cuba muna vana lusadisu kimana e salu kieto kiazayakana muna nsiku mia luyalu. Ekolo yatalanga e diambu diadi, yavanga kikundi ye mfumu zayingi za luyalu.
YASADISA MPANGI ZETO KUNA RUANDA
Muna mvu wa 1994, vioka 1.000.000 ya wantu bavondwa muna lubukumuku lwa kanda dia Tutsi kuna
Ruanda. Diankenda kikilu vo akaka muna mpangi zeto bafwa. Ke vavioka kolo ko buka kimosi kia mpangi balombwa vo bakubika e salu kia vana lusadisu kwa nkangu kuna nsi a Ruanda.Vava buka kieto kialwaka kuna Kigali, mbanza kimfumu kia nsi, twamona vo e yaka ya vula dia nsekola ye yaka ya lundilu dia nkanda yamana tobolwa ye mpunza. Twawa nsangu zayingi za mpangi zeto ana bavondelwa muna mbele. Kansi twawa mpe nsangu za mpangi ana basonga e nzola ya Kikristu muna mavangu. Kasikil’owu, twawanana yo mpangi mosi a kanda dia Tutsi ona waswekelwa muna wulu mu lumbu 28 kwa esi nzo mosi a Mbangi za Yave esi kanda dia Hutu. Muna lukutakanu lumosi muna mbanza Kigali, twavana lufiaulwisu lwa mwanda kwa vioka 900 za mpangi zeto.
I bosi, twasauka kuna Zaire (owau República Democrática do Congo) muna vava ulolo wa Mbangi za Yave esi Ruanda bakala muna fulu ya mintayila mia vita muna Mbaz’a Goma. Diampasi diakala muna kubasolola, muna diadi twalomba kwa Yave vo katusadisa muna kubasolola. I bosi, twamona muntu mosi wayizanga vana twakala ye twanyuvula kana vo o zeye muntu una vo Mbangi a Yave. Yandi wavutula vo: “Ingeta, o mono i Mbangi a Yave. Ndenda kununata kuna fulu kina avani a lusadisu.” Vava twamana mokena ye buka kia avani a lusadisu, twakutakana ye tezo kia 1.600 za mintayila mia vita muna kubafiaulwisa yo kubakumika muna kimwanda. Twabatangila mpe o nkanda watuka kwa Selo Yambuta. Ampangi batoma yangalala vava bawa e mvovo emi: “Ntangwa zawonso tukunuyikanga muna sambu yeto. Tuzeye wo vo Yave ke singa kunubembola ko.” E mvovo miami mia Selo Yambuta, mialungana kikilu. O unu, vioka 30.000 ma Mbangi za Yave besadilanga Yave ye kiese kiawonso kuna Ruanda.
NGINA YE KANI DIAKWAMANANA YE KWIKIZI
Kuna nima zinga kumosi mu mvu 58, o Elly wa nkaz’ame wafwa muna mvu wa 2011. Vava yazayisa kwa Yave e ntantu zina yamonanga, wamfiaulwisa. Yavua mpe lufiaulwisu muna samunanga e nsangu zambote kwa mfinangani zame.
Kana una vo tezo kia 90 lwa mvu se ngina, yakinu samuna e nsangu zambote konso lumingu. Yakinu vana mpe lusadisu muna Departamento Legal kwaku vula dia Bélgica muna longa kwa akaka mana nzeye yo vungula mpangi za matoko ye ndumba besadilanga kwaku Betele.
Mvu 84 miviokele kala tuka yalombela e sambu kiame kiantete kwa Yave. Lwaluna i lubantiku lwa nkangalu ame wambote wamfinamesa kwa Yave. Ivutulanga matondo wau vo Yave owanga e sambu yame muna zingu kiame kiawonso.—Nku. 66:19. b