VAVA yatanganga sikola, ke vavangamanga nsobani zayingi ko. Awana yayantika tanga yau muna mvu wantete yau amosi yatanga yau muna mvu wansuka. Twazayanga e nkumbu za wantu awonso vana vata.

E mbanza Liberty yazungwa yakala ye mavata makete ma avati a nsengo. E mbongo batoma kunanga i masangu. Vava yawutuka, o se dieto ku ntong’a muntu ankaka kasadilanga. Muna kileke, yalongoka diatisa tuku-tuku ye salu yankaka ya mpat’a nsengo.

Vava yawutuka, se diame kimbuta kia mvu 56 kakala, o ngudi ame 35 dia mvu. Kana una vo i wau, o se diame nkuma yo vimpi wambote kakala wau. Wau vo watoma zolanga sala, walonga mpe wan’andi awonso kimana bazolanga sala. Kakala ye nzimbu zayingi ko, kansi twakala ye nzo ya zingila, mvuatu ye madia mafwana. Wazolanga viokesa e ntangwa vamosi yo yeto. Vava se dieto kafwa, kimbuta kia mvu 93 kakala. O ngudi eto wafwa muna kimbuta kia mvu 86. Ke bakala selo ya Yave ko. Kansi mosi muna mpangi ame, osalanga se nkuluntu tuka muna mvu wa 1972.

Ngudi eto munkwikizi a kafu-kafu kakala. Konso kia Lumingu, watunatanga kuna nzo a nzambi ya dibundu dia Batista. Vava yakala ye kimbuta kia mvu 12, yawá mu nkumbu antete e longi dia Nzambi mu ntatu. Muna kuma kiaki, yayuvula kwa ngudi ame vo: “Aweyi Yesu kenena vo yandi i Mwana, yandi mpe i  Se?” Yakinu sungamena e mvutu kampana: “E mwan’ame, e diambu diadi diampimpita. Ke tulendi dio bakula ko.” Kieleka, diampimpita kikilu diakala kwa mono. Kana una vo i wau, vava yakala ye kimbuta kia mvu 14, yavubwa muna finkoko vana ndambu a vata. Bandimuna muna maza nkumbu ntatu, imosi muna nkumbu a Se, yankaka muna nkumbu a Mwana, i bosi muna nkumbu a mwand’avelela.

Ekolo yatanganga sikola, nkundi mosi ona walongoka e nsaka za nuana, wampovesa vo yalongoka e nsaka zazi. Yayantika longoka e nsaka za nuana yo kota muna buka kia mabamba-ngolo kiayikilwanga vo Golden Gloves. Kiatoma zaya nsaka zazi ko. Muna kuma kiaki, nkindu zakete kaka yanuana, yatina kwame. Kuna kwalanda, yabokelwa mu kota muna vu kia masoladi ma Estados Unidos yo twikwa kuna Alemanha. Ekolo yakala kuna Alemanha, o mfumu ame wantwika kuna sikola ya kisoladi kadi wayindula vo mfidi ambote ikala. Bazola vo yasala e salu kia kisoladi muna zingu kiame kiawonso. Kansi, kiazolanga salu kia kisoladi ko. Muna kuma kiaki, vava yafokola e mvu miole yazengelwa, yayambula e salu kia kisoladi muna mvu wa 1956. Ke vavioka kolo kiayingi ko, yakota mu salu kiaswaswana ye salu kia kisoladi.

Vitila yalongoka e ludi, ngindu zabendomoka yakala zau mu kuma kia ndiona ofwete badikilwa vo yakala diakieleka. Yayima e ngindu zazi mu kuma kia mana yatalanga muna filme yo landa e fu ya wantu yazinganga yau. Yayindulanga vo akala ana bamokenanga oma ma Nkand’a Nzambi ke wan’amakala akieleka ko. Kansi, yayantika longoka mambu masoba e zingu kiame. Lumbu kimosi, ekolo yadiatisanga kalu diame diansisi, wan’a ndumba awole baningamesa. E ndumba zazi abunzi a yakala dia mpangi ame ankento. Yau nzole Mbangi za Yave bakala. Entete, bampana kala Eyingidilu ye Despertai! Kansi, yamonanga vo e malongi makala mun’Eyingidilu mampasi mu bakula. Kansi muna nkumbu wau, bambokela kimana ngienda lungana yau muna Longi dia Nkanda dia Nkutakani, lukutakanu lwakete mu longoka Nkand’a Nzambi lwavangamenanga kuna nzo au. Yabavovesa vo i bosi ntoma yindula. Baseva yo kungiuvula vo: “Nga olenda kutusia nsilu vo kwiza kikilu okwiza?” Yabavovesa vo: “Ingeta, inusidi o nsilu.”

Yakibanza wau yasia nsilu wau, kansi yamona vo kifwete kulula nsilu ame ko. Muna fuku wauna, yayenda kuna lukutakanu. E diambu diatoma kunsivikisa i wan’akete bakala muna lukutakanu. Zayi wayingi bakala wau wa Nkand’a Nzambi! Kana una vo yakwendanga muna nzo a nzambi yo ngudi ame konso kia Lumingu, kiazaya mayingi ko mu kuma kia Nkand’a Nzambi. Owau, yakala yo luzolo lwa zaya mayingi. Muna kuma kiaki, yatambulwila longoka Nkand’a Nzambi. E diambu diantete yalongoka i dia sia vo Yave i nkumbu a Nzambi wa Mpungu-ngolo. Vitila mvu miayingi, vava yayuvula kwa ngudi ame kana aki nani i Mbangi za Yave, wampovesa vo: “Nkulu mosi besambilanga una ye nkumbu a Yave.” Kansi owau, o meso mame mayantika temoka.

Yanungunuka mu nzaki, kadi yazaya wo vo nsolwele e ludi. Muna ngonde ya Malusu ya mvu wa 1957, vioka ngonde vua kaka tuka yayendela muna lukutakanu lwantete, yavubwa. Kiwuntu kiame kiasoba kikilu. Ngina ye kiese wau yalongoka dina Nkand’a Nzambi uvovanga mu kuma kia yakala diakieleka. Yesu muntu alunga kakala. Yandi wasunda o nkuma muna wantu awonso ova ntoto. Kana una vo i wau, kanuananga ko. Kansi nze una diasakulwa, ‘wakisakidika.’ (Yesaya 53:2, 7) Yalongoka vo alandi akieleka a Yesu ‘bafwete kala akwa ngemba kwa wantu awonso.’—2 Timoteo 2:24.

 Yayantika sala e salu kia kimviti a nzila muna mvu wa 1958. Kansi, ke vavioka kolo kiayingi ko, yayambula kio sala mu fikolo. Ekuma? Ekuma kadi yabaka e nzengo za sompana yo Gloria, mosi muna wan’amakento ana bambokela muna kwenda muna lukutakanu mu nkumbu antete. Kikuyibanzanga ko muna nzengo yabaka. Gloria mote a ndumba kakala, wakinu mote yamu wau. Kuna kwa mono, o Gloria osundidi diamante o mfunu. I toma yangalalanga wau yakazala yandi. Yambula yandi mosi kanuzayisa lusansu lwandi:

“Mpangi 16 yakala zau, akala ye akento. Ngudi eto Selo kiakwikizi kia Yave kakala. Wafwa vava yakala ye kimbuta kia mvu 14. I bosi, o papa wayantika longoka o Nkand’a Nzambi. Wau vo ngudi eto wafwa, o se dieto wavanga nkubika yo mfumu a sikola. Wau vo mpangi ame ankento muna mvu wauna kadi fokola tanga sikola, o papa wanlomba kana vo mono ye mpangi ame tulenda kwenda kuna sikola mu lumbu yaswaswana. Muna mpila yayi, mosi mu yeto wadi kala kuna nzo muna lunga-lunga abunzi eto. Twadi kala yo madia malambwa kala vava o papa ketuka kuna salu. O mfumu a sikola watonda, twakwamanana wo vanga yavana mpangi ame kafokola e sikola. Esi nzo zole batulonganga o Nkand’a Nzambi. Kuna kwalanda, 11 muna yeto twakituka Mbangi za Yave. Yatoma yangalelanga e salu kia umbangi kana una vo i nkwa nsoni. Nkaz’ame, Sam, okunsadisanga mu mvu miami miawonso mu lembi kalanga ye nsoni zayingi.”

Mono yo Gloria twakazala muna ngonde a Fevelelo ya mvu wa 1959. Yeto awole mu salu kia kimviti a nzila twakala. Muna ngonde ya Yuli ya mvu wauna, twasoneka e ndomba ya sadila kuna Betele. Twakala ye tima dia sadila kuna vula diasina dia Mbangi za Yave. Mpangi Simon Kraker wamokena yeto. Watuvovesa vo kuna Betele ke batambulanga akazi ko muna kolo kiakina. Kana una vo twakala yo luzolo lwa sadila kuna Betele, mvu miayingi miavioka muna bokelwa kuna Betele.

Twasoneka kuna vula diasina dia Mbangi za Yave yo lomba kana vo tulenda filwa ku zunga kiavuanga ateleki ayingi o mfunu. Fulu kimosi kaka batuzayisa tulenda kwenda, kuna Pine Bluff, Arkansas. Mu ntangwa yayina, nkutakani zole kaka zakala kuna Pine Bluff. Nkutakani mosi y’ateleki amindele, yankaka y’ateleki andombe. Twafilwa muna nkutakani y’ateleki andombe, ina yakala kaka ye 14 dia ateleki.

Nanga olenda kukiyuvula e kuma Mbangi za Yave bavambulwilwa ateleki andombe ye ateleki amindele. I mu kuma kia sia vo ke twakala ye dina tulenda vanga ko muna lumbu yayina. Nsiku wavewa kwa luyalu vo wantu a makanda maswaswana ke bafwete kala vamosi ko. Vana ntandu, umpumbulu wayingi wakala muna kolo kiakina. Mu fulu yayingi, ampangi wonga bakala wau kadi avo ndombe ye mindele bakutakene vamosi, e Seka dia Kintinu bangulwa diadi bangulwa. E mambu mama mavangamanga kikilu. Avo ateleki andombe bele mu salu kia nzo ke nzo mu zunga kia mindele, balenda siwa muna pelezo. Muna kuma kiaki, muna kwamanana sala e salu kia umbangi, twalemvokelanga e nsiku mia luyalu yo vingila vo mambu masoba.

Ezak’e ntangwa, diampasi kikilu diakalanga mu sala e salu kia umbangi. Nkumbu miayingi, vava twasilanga umbangi muna zunga kiazingilanga e ndombe, twadodelanga e mielo mia nzo za mindele lembi wo kana. Diavavanga vo twabaka e nzengo vana vau: Nga tufwete kunzayisa e nsangu za Nkand’a Nzambi yovo kunlomba e ndoloki yo kwenda mu nzo yankaka? Ezazi i mpasi twanuananga zau muna kolo kiakina.

Wau vo aviti a nzila twakala, nzimbu twavuanga o mfunu muna lungisa e nsatu za lumbu ke lumbu. Yayingi muna salu twasalanga, dólar tatu kaka batufutanga muna lumbu. Gloria salu kia velelesa nzo kasalanga. Yakala yo nswa wa kunsadisa kimana kafokola e salu mu ntangw’ambote. Kuna nzo kasadilanga o Gloria, batuvananga madia muna midi. Gloria yo mono twakayana muna nkokela vitila twavaika. Konso lumingu, Gloria wawomanga e mvuatu mia esi nzo mosi. Omono yasalanga salu kia lunga-lunga mvuma, velelesa zianela ye salu yankaka ya nzo. Twavelelesanga zianela za nzo mosi ya mindele. Ekolo Gloria kavelesanga muna kati, omono yavelelesanga kuna mbazi. Wau vo lumbu kiamvimba twavanganga, kuna mfoko batuvananga madia. O Gloria muna kati kwa nzo kadilanga, kansi kadilanga vamosi ko ye esi nzo. Omono ku mbazi yadilanga, kansi kiatokanenanga dio ko. Madia mama mambote kikilu makalanga. Esi nzo awaya wantu ambote bakala, kansi basambukila e fu kia sia mpambula kia wantu bazinganga yau. Isungamenanga lumbu kimosi twaningama vana fulu  kiatekelwanga mazuti. Vava twasia mazuti muna kalu, yalomba kwa mundele wasadilanga vana fulu kiakina kana vo Gloria olenda kwenda vunda fiakete muna suku dia vundila. Wantungununa kuna makasi yo kumpovesa vo: “E suku diabindama dina.”

Kuna diak’e sambu, twakalanga mpe ye ntangwa za kiese kumosi ye mpangi zeto. Twatoma yangalelanga mpe e salu kia umbangi. Vava twalwaka kuna Pine Bluff, twazingilanga muna nzo a mpangi ona wakala selo kia nkutakani muna kolo kiakina. O nkaz’andi kakala Mbangi a Yave ko. Muna kuma kiaki, o Gloria wayantika longoka yandi Nkand’a Nzambi. Muna kolo kiakina mpe, yayantika longoka yo mwan’a mpangi ndioyo kumosi yo nkaz’andi. O ngudi yo mwana babaka e nzengo za sadila Yave. Kuna kwalanda, bavubwa.

Akundi ayingi twakala yau muna nkutakani za mindele. Batubokelanga twenda dila kuna nzo zau. Kansi, mu fuku kaka twayendanga kimana twalembi moneka kwa wantu. Muna kolo kiakina, vakala ye buka kimosi kiayikilwanga vo Ku Klux Klan (KKK), eki kianungununanga e vangu dia vambula makanda yo bangika wantu. Isungamenanga lumbu kimosi muna fuku yamona yakala dimosi wafonga vana kalu diandi, wavuata yunga kiampembe kiafuka o ntu, nze kina esi buka kia KKK bavuatanga. Kansi, mavangu mama mambi ke makakidilanga ampangi ko mu kutusonga o zola. Mu mvu mosi muna nsungi a sivu, nzimbu twavuanga o mfunu muna kwenda kuna lukutakanu lwa mvivu. Mpangi mosi watambulwila sumba kalu dieto kimana twavua e nzimbu. Lumbu kimosi, una vavioka ngonde mosi, twayoya kikilu twakala vava twatuka muna salu kia sila umbangi mu nzo ye nzo muna nsungi a mini miangolo. Wantu ayingi twalongoka yau Nkand’a Nzambi. Vava twalwaka kuna nzo, twawanana ye diambu dina ke twayindulanga. Twamona e kalu dina twateka vana mwelo a nzo eto. Twawana nkanda vana ntandu a kalu wasonama vo: “Inuvutulwidi kalu dieno nze lukau. Mono mpangi eno.”

Vena ye vangu diankaka diazola diasimba kikilu o ntim’ame. Muna mvu wa 1962, yabokelwa ngienda kota Sikola ya Salu kia Kintinu kuna South Lansing, Nova York. E sikola yayi ngonde amvimba yavanganga, yalonganga akuluntu a nkutakani, akengi a zunga ye mvivu. Muna kolo kiakina, kiakala ye nzimbu zayingi ko wau vo kiasalanga ko. Kansi, kompani dimosi dia telefone kuna Pine Bluff diambokela mu zaya kana vo yafwana mu sadila mu kompani diadina. Avo bantambulwidi, mono yadi kala i ndombe antete muna kompani diadina. Bampovesa vo bazolele kumpana e salu. Adieyi mfwete vanga? Kiakala ye nzimbu za tike ko mu kwenda kuna Nova York. Yabakama kwa ngindu za tambulwila e salu kiaki yo lembi kwenda kuna sikola. Vava yazola soneka nkanda kuna Betele, vabwa diambu dimosi dina kisinga vilakana ko.

Mpangi mosi ankento a nkutakani eto, una vo nkaz’andi kakala Mbangi a Yave ko, wadodela kielo kia nzo eto muna mene yo kumpana mvolopi wazala ye nzimbu. Mpangi ndioyo ye aleke ankaka basikamanga mu mene-mene mu kwenda sakula e mpatu za mavusu. Basala e salu kiaki kimana bafutwa e nzimbu yo kunsadisa ngienda kuna Nova York. Wampovesa vo: “Dodokolo, wenda kuna sikola, toma longoka. I bosi vutuka kimana watulonga.” Yayuvula kwa mfumu a  kompani kana vo ndenda yantika sala avo vaviokele tumingu tanu. Wavova vo: “Ve.” Kansi, kiatokana ko. Yatatidila e nzengo zame. Ivutulanga matondo wau yalembi kota muna salu kiakina!

Owau, Gloria ozolele zayisa mambu mana kesungamenanga vava twakala kuna Pine Bluff. “Yatoma yangalelanga e zunga kiakina. Muna ngonde, yalongokanga e Bibila ye tezo kia 15 yovo 20 ma wantu. Muna kuma kiaki, twasilanga umbangi mu nzo ye nzo muna mene, i bosi twayendanga longoka yo wantu, ezak’e ntangwa yamuna ola ya 23. E salu kia umbangi kiese kiayingi kiatutwasilanga. Kiazola katuka ku zunga kiakina ko. Muna vova e ludi, kiazola yambula salu kiaki ko yo kwenda muna salu kia kinkengi a zunga. Kansi, o Yave ngindu zankaka kakala zau.” Dialudi kikilu.

Ekolo twakala muna salu kia kimviti a nzila a ngonde ke ngonde kuna Pine Bluff, twasoneka e ndomba ya salu kia kimviti a nzila a espesiale. Twakala ye vuvu vo filwa tufilwa muna salu kia kimviti a nzila a espesiale. Ekuma? E kuma kadi o nkengi a mvivu wazola vo twenda sadisa nkutakani mosi kuna mbanza Texas. Wazola vo twenda sala nze aviti a nzila a espesiale kuna mbanza yayi. Oyeto mpe twayangalela e ngindu zazi. Muna kuma kiaki, twavingilanga e mvutu kansi ke twatambulanga nkanda ko. E mfoko kaka batutwikila nkanda. Twafilwa muna salu kia kinkengi a zunga! Twatambula nkanda wau muna ngonde ya Yanuali ya mvu wa 1965. O mpangi Leon Weaver, owau nkengi a vula dia Estados Unidos, muna kolo kiakina mpe kafilwa muna salu kia kinkengi a zunga.

Wonga yakala wau wa kwenda muna salu kia kinkengi a zunga. Vitila mvu mosi, o nkengi a mvivu, mpangi James A. Thompson, yandi wakala ye kiyekwa kia kumfimpa kana vo yafwana. Kuna ngemba zawonso wanzayisa mana mfwete singika yo kunsonga mana mevavuanga mu kala nkengi ambote a zunga. Ke kolo ko vava yayantika e salu kia kinkengi a zunga, yabakula vo e longi kampana diamfunu kikilu. Vava yakituka nkengi a zunga, mpangi Thompson i nkengi antete a mvivu yasala yandi. Mayingi yalongoka kwa mpangi ndioyu akwikizi.

Muna lumbu yayina, akengi a zunga ke balongwanga ndekwa zayingi ko. Muna lumingu lwantete, yayenda kumosi yo nkengi a zunga mu tala e ndekwa kasadilanga vava kakingulanga nkutakani. Muna lumingu lwalanda, oyandi wayenda yame mu nkutakani yankaka mu kuntala ekolo yakingulanga e nkutakani. I bosi, wanzayisanga mana mfwete singika yo kumpana luludiku. Kuna mfoko, yayenda kingula e nkutakani mono mosi. Isungamenanga dina yavovesa Gloria: “Nga diambote kavangidi mu kunsisa mono mosi kaka?” Kuna kwalanda, yabakula diambu dimosi diamfunu. Yabakula vo vena ye mpangi zayingi balenda kutusadisa, kansi kele vo tubayambwidi vo batusadisa. Yakinu sungamena lusadisu yatambula kwa mpangi zazikuka nze J. R. Brown ona wakala nkengi a zunga muna kolo kiakina ye kwa mpangi Fred Rusk ona wasadilanga kuna Betele.

 E fu kia sia mpambula mu kuma kia se kia nitu kiasayana kiakala muna kolo kiakina. Lumbu kimosi, esi buka kia KKK batelamena luyalu mu mbanza mosi ekolo twakingulanga e nkutakani za zunga kia Tennessee. Isungamenanga lumbu kiankaka vava twaningama va nzo mosi ya tekela madia mu vunda fiakete ekolo twakala mu salu. Vava yazola kwenda mu suku dia vundila, yakala dimosi wakala ye masono muna nitu wandanda. Kansi, mpangi mosi wa mundele wakala yo ntela wandá lutila yeto nzole, wakota mpe muna suku. Wangiuvula vo: “E mpangi Herd, una kiambote?” O muntu ndioyu watina vana vau lembi sadila e suku dia vundila. Tuka kolo, yabakula vo e kuma kiantete wantu besilanga e mpambula ke mu kuma kia se kia nitu ko, kansi mu kuma kia sumu twasambukila yeto awonso. Yalongoka mpe vo mpangi eto, kakala mundele yovo ndombe, mpangi eto kaka ye olenda fwa mu kuma kieto avo divuilu o mfunu.

Mvu 12 twakala muna salu kia kinkengi a zunga, mvu 21 muna salu kia kinkengi a mvivu. Kolo kiakiese kikilu kiakala, kiazala ye nona yayingi ya lukasakeso. Kansi, vakala ye nsambu zankaka zatuvingilanga. Muna ngonde ya Agositu ya mvu wa 1997, e diambu twalakukilwanga moyo dialungana. Twabokelwa twenda sadila kuna Betele ya Estados Unidos. Mvu 38 miavioka tuka twasonekena e ndomba yantete. Muna ngonde yalanda, twayantika sadila kuna Betele. Edi yabanza vo ampangi ana bavitanga o ntu bambokela ngienda sadila kuna Betele mu fikolo kaka, kansi ke diau ko diavangama.

E salu kiantete yavewa kuna Betele i sadila kuna Departamento de Serviço. Mayingi yalongoka. Ampangi za departamento yayi batambulanga yuvu yampasi yayuvulanga buka ya akuluntu ye akengi a zunga muna nsi yawonso. Ivutulanga matondo muna luzindalalu lwau ye lusadisu bampana ampangi bandonganga. Avo bandombele ngienda sadila diaka kuna departamento yayi, mambu mayingi diaka ilongoka kwa mpangi zazi.

Mono yo Gloria tutoma yangalelanga e salu kia Betele. Tuzolanga sikama mu mene-mene. E fu kiaki kikutusadisanga muna salu kia Betele. Una vavioka mvu mosi, yayantika sadila muna Buka kia Selo Yambuta. Muna mvu wa 1999, yatumbikwa se mosi muna Buka kia Selo Yambuta. Mayingi ilongokanga muna kiyekwa kiaki. Kansi, e diambu disundidi o mfunu yalongoka i dia sia vo Yesu Kristu i ntu a nkutakani ya Kikristu, ke muntu ko.

Vava iyindulanga mawonso ma zingu kiame, ezak’e ntangwa ikuyimwenanga nze Amose wa ngunza. Yave wasia e sungididi kwa mvungudi ndioyo wasalanga salu kiasakalala kia mvati a nsanda, bundu ina vo asukami kaka badianga yo. Kansi, Nzambi wasola Amose mu kala ngunza. Wansambula kikilu muna salu kiaki. (Amose 7:14, 15) Diau dimosi mpe, Yave wasia e sungididi kwa mono, mwan’a mvati a nsengo kuna vata dia Liberty, Indiana. Yave okunsambulanga kikilu. E nsambu itambulanga kilendi zo tanga ko zawonso, kadi zayingi kikilu. (Ngana 10:22) Muna kileke, e zingu kiame kia usukami kiakala, kansi owau yavuama kikilu lutila nkutu una yayindulanga!