1, 2. (a) Aweyi wadi kala e zingu kondwa kwa Nkand’a Nzambi? (b) Adieyi dilenda kutusadisa mu vua nluta mia Diambu dia Nzambi?

AWEYI wadi kala e zingu kiaku kondwa kwa Nkand’a Nzambi? Nanga wadi kondwa luludiku lwadi kusadisa mu baka nzengo za lumbu ke lumbu. Nanga kwadi zaya ludi ko mu kuma kia Nzambi, zingu yovo mu kuma kia kusentu. Kwadi zaya mpe ko dina Yave kavanga kuna nz’ankulu mu kuma kia wantu.

² Tuvutulanga matondo wau vo Yave watuvana Diambu diandi. Wasia nsilu vo e diambu diandi disikila yakwele mvu. Petelo wa ntumwa wayika e mvovo mina muna Yesaya 40:8. Kana una vo e sono kiaki ke kivovelanga Nkand’a Nzambi ko, kilenda sadilwa mu kuma kia nsangu zina muna Nkand’a Nzambi. (Tanga 1 Petelo 1:24, 25.) Tulenda vua nluta miayingi vava tutanganga Nkand’a Nzambi muna nding’eto ya kingutukila. Awana bezolanga Diambu dia Nzambi bazeye ziku kia diambu diadi. Tuka kolo, wantu besianga e ngolo za sekola Nkand’a Nzambi yo kayanesa wo kana una vo besiwanga kitantu ye nkakalakani zankaka. Yave ozolele vo wantu ayingi  “bavuluzwa yo vua zayi wasikila wa ludi.”—1 Timoteo 2:3, 4.

3. Adieyi tubadika mu longi diadi? (Tala fwaniswa kuna lubantiku lwa longi)

³ Mu longi diadi, tubadika una Diambu dia Nzambi disikidilanga (1) vava e ndinga isobanga, (2) vava vebwanga nsobani za tuyalu zisobanga e ndinga ina wantu bafwete vova ye (3) vava besianga nkaku kimana Nkand’a Nzambi walembi sekolwa. O badika mambu mama nkia nluta dikututwasila? Ediadi diwokesa luyangalalu lweto muna Nkand’a Nzambi ye muna Ndiona wasonekesa wo.—Mika 4:2; Roma 15:4.

4. (a) Aweyi e ndinga zisobelanga ekolo e mvu miviokanga? (b) Aweyi tuzayidi wo vo Nzambi ke zolanga kaka ndinga mosi ko? Aweyi omonanga mu kuma kia diambu diadi?

⁴ Ekolo e mvu miviokanga, e ndinga soba zisobanga. E mpila e mvovo mibakulwilwanga o unu ilenda swaswana ye mpila miabakulwilwanga entete. Nanga olenda yindula mvovo mosi wasoba e nsasa muna ndinga ovovanga. I diau mpe diavangama muna ndinga zavovuanga kuna nz’ankulu. E nding’a Kiyebere ye Kingerekia bevovanga o wantu o unu yaswaswana kikilu ye ina yavovuanga vava kiasonekwa Nkand’a Nzambi. Wantu ayingi ke balendi bakula Nkand’a Nzambi ko muna ndinga za nz’ankulu wasonekenwa. Muna kuma kiaki, nsekola bevuanga o mfunu. Akaka beyindulanga vo avo balongokele Kiyibere ye Kingerekia kia nz’ankulu, dikubasadisa mu toma bakula Nkand’a Nzambi. Kansi, e diadi ke dikubasadisa ko nze una beyindulanga. * (Tala e mvovo vana yand’a lukaya.) Tuvutulanga kikilu matondo wau vo Nkand’a Nzambi wasekolwa mu tezo kia 3.000 ma ndinga. I luzolo lwa Yave vo wantu a “zula yawonso, makanda ye ndinga” bavua nluta muna Diambu diandi. (Tanga Lusengomono 14:6.) Kieleka, ediadi dikutufinamesanga yo Nzambi eto anzodi, ona kesianga mpambula ko.—Mavangu 10:34.

5. Ekuma e Nsekola ya Rei Jaime yakadila yamfunu?

⁵ E kolo e ndinga zisobanga, divavanga mpe vo vavaikiswa nsekola zankaka za Nkand’a Nzambi. E nsekola yakala yakiá vava yavaikiswa ilenda kituka yabala kuna kulanda. Kimosi muna nona i Nsekola ya Rei Jaime yavaikiswa muna mvu wa 1611. Eyayi i nsekola yatoma sadilwanga muna nsekola za Kingelezo. E mvovo miasadilwa muna nsekola yayi miasoba nkutu e nding’a Kingelezo. * (Tala e mvovo vana yand’a lukaya.) Kansi, e nsekola yayi mu fulu yakete kaka yasadilanga e nkumbu Yave. Muna fulu yayingi yakala ye nkumbu a Nzambi muna Sono ya Kiyibere yankulu, e nsekola yayi yasadila e mvovo MFUMU muna masono manene. Kuna kwalanda, bayantika mpe sadila e mvovo MFUMU muna masono manene muna tini yankaka ya Sono ya Kingerekia  ya Kikristu. Muna mpila yayi, e Nsekola ya Rei Jaime yasonga vo e nkumbu a Nzambi ifwete kala mpe muna Luwawanu Lwampa.

6. Ekuma tuvutulwilanga matondo wau tuna ye Nsekola ya Nz’ampa?

⁶ Vava e Nsekola ya Rei Jaime yavaikiswa muna nkumbu antete, e mvovo mia Kingelezo miasadilwanga ke miakala mpasi ko mu bakula. Kansi, ekolo e mvu miaviokanga, miayingi muna mvovo miami miakituka se miankulu. O unu, diampasi kikilu mu bakula e mvovo miami. Diau dimosi diavangama muna nsekola zayingi za Nkand’a Nzambi muna ndinga zankaka. Muna kuma kiaki, tuvutulanga kikilu matondo wau tuna ye Nsekola ya Nz’ampa ya Nkand’a Nzambi eyi isadilanga e mvovo mina wantu bevovanga o unu. E nsekola yayi ya mvimba yovo ndambu ivaikisu kala mu vioka 150 ma ndinga. E diadi disongele vo owau wantu ayingi ova nza balenda tanga Nkand’a Nzambi muna nding’au ya kingutukila. Wau vo nsekola yayi isadilanga mvovo mialeboka, ediadi disadisanga kimana diambu dia Nzambi diakota muna ntima mieto. (Nkunga 119:97) Kansi, edi diswaswanesanga e Nsekola ya Nz’ampa i dia sia vo e nsekola yayi yavutula e nkumbu a Nzambi muna fulu yakala muna sono yankulu.

7, 8. (a) Ekuma Ayuda ayingi muna tantu kiantatu ke babakulwilanga diaka Sono ya Kiyibere ko? (b) Nki i nsekola ya Septuaginta Grega?

⁷ E nsobani za tuyalu zivangamanga ova nza, ezak’e ntangwa zisobanga e ndinga ina wantu bafwete vova. Kansi, Yave ozolanga vo wantu bakala ye Nkand’a Nzambi wasekolwa muna ndinga ina bebakulanga. Kasikil’owu, e nkanda 39 miantete mia Nkand’a Nzambi miasonekwa mu kuma kia Ayuda yovo Aneyisaele. Yau i wantu antete ‘bavanua mambu mavauka ma Nzambi.’ (Roma 3:1, 2) Basoneka nkanda miami muna Kiyebere yovo muna Ki-aramiti. Kansi, muna tandu kiantatu, ayuda ayingi ke babakulanga diaka Kiyebere ko. Ekuma? Vava Alesandero Wanene kabaka zunga yayingi ya nza, Kintinu kia Ngerekia kiasayana ova nza. Muna kuma kiaki, e Kingerekia i ndinga yatoma vovuanga muna zunga yayalwanga kwa Ngerekia. Wantu ayingi bayantika vova Kingerekia vana fulu kia vova ndinga zau za kingutukila. (Daniele 8:5-7, 20, 21) I diau mpe diavangama kwa Ayuda ayingi. Muna kuma kiaki, diakituka se diampasi kwa yau mu bakula Nkand’a Nzambi wasonekenua muna nding’a Kiyibere. Aweyi diambu diadi diafokokela?

⁸ Tezo kia 250 ma mvu vitila Yesu kawutuka, e nkanda ntanu miantete mia Nkand’a Nzambi miasekolwa muna Kingerekia. Kuna kwalanda, e nkanda miawonso mia Sono ya Kiyebere miasekolwa mpe muna ndinga yayi. E nsekola yayi yayikilwanga vo Septuaginta Grega. Eyayi i nsekola yantete ya Sono ya Kiyibere.

9. (a) Aweyi e nsekola ya Septuaginta ye nsekola zankaka zasadisila wantu mu tanga Diambu dia Nzambi? (b) Nkia nkanda otoma yangalelanga muna Sono ya Kiyibere?

⁹ E nsekola ya Septuaginta yavana Ayuda ana bavovanga Kingerekia e lau dia tanga Sono ya Kiyibere muna Kingerekia. Nga olenda yindula e kiese bamona wau bawanga yo tanga Diambu dia Nzambi muna nding’au ya kingutukila? Kuna kwalanda, tini  yankaka ya Nkand’a Nzambi yasekolwa mu ndinga zankaka, nze Siríaco, Gótico ye Latim. Wau vo wantu ayingi batanganga yo bakula Diambu dia Nzambi, bayantika dio yangalela. Nze yeto o unu, yau mpe bakala ye sono ina batoma zolanga. (Tanga Nkunga 119:162-165.) Kieleka, e Diambu dia Nzambi diasikila kana nkutu vava tuyalu ye ndinga zisobanga.

10. Muna lumbu ya John Wycliffe, ekuma diakadila diampasi kwa wantu ayingi mu tanga Nkand’a Nzambi?

¹⁰ Tuka kolo, ayadi ayingi bavavanga sima wantu kimana balembi tanga Nkand’a Nzambi. Kansi, vakala mpe ye wantu bavuminanga Nzambi ana bavanga mawonso kimana Nkand’a Nzambi walwaka vana moko ma wantu awonso. Mosi muna yau i John Wycliffe, wazingilanga kuna Inglaterra muna tandu kia 14. Wazola vo wantu awonso bakala ye lau dia tanga Nkand’a Nzambi. Muna kolo kiakina, diampasi diakala kwa wantu ayingi kuna Inglaterra mu tanga nsangu za Nkand’a Nzambi muna nding’au ya kingutukila. E Bibila ntalu yayingi yafwanga ye mu moko yasonekenuanga. Muna kuma kiaki, wantu akete kaka balendanga sumba Bibila. Vana ntandu, wantu ayingi muna kolo kiakina ke bazayanga tanga ko. Wantu ayingi bayendanga muna nzo za nzambi bawanga Nkand’a Nzambi watangwanga muna nding’a Latim, kansi ke babakulanga ko kadi mvovo miampasi miakala mo. Adieyi Yave kavanga kimana wantu bakala ye Nkand’a Nzambi muna ndinga zau za kingutukila?—Ngana 2:1-5.

11. E nsekola ya Wycliffe nkia nluta yatwasa?

¹¹ Muna mvu wa 1382, John Wycliffe ye akaka basekola Nkand’a Nzambi muna Kingelezo. E nsekola ya Wycliffe yatoma yangalelwanga kwa buka kimosi kiayikilwanga vo Lolardos. O wantu awaya batoma zolanga Nkand’a Nzambi. Bakangalanga kia malu mu mavata mayingi ma Inglaterra mu longa wantu Nkand’a Nzambi. Esi buka kiaki batangilanga o wantu Nkand’a Nzambi yo kubavana tini ya Bibila basonekanga muna moko. E salu kiau kiasayanesa diaka e nsangu za Nkand’a Nzambi.

12. Aweyi mfumu za mabundu babadikilanga Wycliffe ye nsekol’andi?

 ¹² E mfumu za mabundu ke bazolanga Wycliffe ko, ngatu nsekol’andi ye alandi andi. Babangikanga e buka kiayikilwanga vo Lolardos yo fwasa e nsekola za Bibila kia Wycliffe. Kana nkutu vava Wycliffe kafwa, e mfumu za mabundu banyikila vo mbeni a Dibundu. Batimununa e visi yandi, bayoka yo vana tiya yo veta ntoto ampolo muna nkoko a Swift. Kansi, vakala ye wantu ayingi bazolanga tanga yo bakula Diambu dia Nzambi. E mfumu za mabundu ke balenda kubasima ko. Muna mvu mialanda, wantu ayingi kuna Europa ye nsi zankaka bayantika sekola yo nieteka Nkand’a Nzambi muna ndinga zina wantu babakulanga.

13. Nkia ziku tuna kiau mu kuma kia Diambu dia Nzambi? Aweyi dikumikinanga lukwikilu lweto?

¹³ Nkand’a Nzambi wavumunwinwa kwa Nzambi. Kansi, ediadi ke disongele ko vo Nzambi wavumunwina e nsekola Septuaginta, Wycliffe, Rei Jaime yovo nsekola zankaka. Kana una vo i wau, vava tuyindulanga e ngolo bavanga mu vaikisa e nsekola zazi, disonganga e ziku vo Diambu dia Nzambi disikila yakwele mvu nze una Yave kasia o nsilu. Ediadi dikumikanga lukwikilu lweto vo e nsilu miawonso mia Yave milungana.—Yosua 23:14.

14. Aweyi e Diambu dia Nzambi diwokeselanga o zola kweto muna yandi?

¹⁴ O zaya vo Yave watanina e Diambu diandi, dikumikanga kikilu lukwikilu lweto yo wokesa o zola kweto muna yandi. * (Tala e mvovo vana yand’a lukaya.) Ekuma o Yave katuvanina Diambu diandi yo sia nsilu vo otanina dio? E kuma kadi zola kekutuzolanga ye una ye kani dia kutulonga una tulenda vuila e nluta. (Tanga Yesaya 48:17, 18.) Ediadi dikutufilanga mu kunzola yo kunlemvokela.—1 Yoane 4:19; 5:3.

15. Nkia yuvu tubakila e mvutu muna longi dilanda?

¹⁵ Wau vo tutoma zolanga Diambu dia Nzambi, aweyi tulenda vuila nluta vava tutanganga Nkand’a Nzambi? Aweyi tulenda sadisila awana tuwanananga yau muna salu kia umbangi mu yangalela Nkand’a Nzambi? Awana belonganga muna nkutakani aweyi balenda songela vo mawonso belonganga mu Nkand’a Nzambi metukanga? Tubaka e mvutu za yuvu yayi muna longi dilanda.