KUNA mbanza Wichita yawutukila, kuna zunga kia Kansas, Estados Unidos, kina kia 10 kia ngonde a Desemba ya mvu wa 1936. Mono i mbuta muna wana yá twawutuka. Mase meto, William yo Jean, selo yakwikizi ya Yave bakala. Se dieto selo kia nkutakani kakala, o unu mfidi a buka kia akuluntu. Ngudi eto walongwa e ludi kwa ngudi andi, Emma Wagner. Nkak’eto wantu ayingi kalonga e ludi. Mosi muna yau i Gertrude Steele, ona wasala salu kia kimisionario kuna Porto Rico. * Muna kuma kiaki, mbandu zayingi zambote yakala zau mu tanginina.

Lumbu kimosi muna nkonkela, vava yakala ye kimbuta kia mvu ntanu, mono yo papa twakayanga Eyingidilu ye Consolação (o unu Despertai!) kwa wantu baviokanga muna nzila. Kia Sabala kiakala. Muna kolo kiakina, e nsi eto yakota muna Vit’Anzole ya Nz’amvimba. Kansi, o se dieto kayisia mu mambu ma luyalu ko. Vava dotolo dimosi diakala kuna nkolw’a malavu kamona se diame, wanyikila vo zowa, ovavanga e vakuba mu lembi kwenda kuna vita. O dotolo watungununa papa vana meso yo vova vo: “Ekuma olembi kungwandila, nge zowa dia muntu.” Yayantika zakama mu kuma kia wonga, kansi yasivika kikilu unkabu wa se diame. Wakwamanana kaya yinkanda-nkanda kwa  wantu baviokanga. I bosi, valwaka soladi dimosi. O dotolo wakaza vo: “Vanga konso diambu kwa zowa diadi.” O soladi wabakula vo muntu ndioyo ku nkolwa kakala. Wamvovesa vo: “Wenda manisina e nkolwa kuna nzo aku!” Yau nzole bayenda entwadi. Ivutulanga matondo kwa Yave wau kavana se diame unkabu. Kuna kwalanda, watungisa nzo zole za zengesela e nsuki. E dotolo diadina i kuna kayendanga zengesela e nsuki.

Vava yalungisa kimbuta kia mvu nana, mase mame bateka nzo au kumosi ye nzo za zengesela e nsuki yo sumba e kalu dina bakitula se nzo. I bosi, twayaluka yo kwenda zingila kuna Colorado, lukufi ye Grand Junction, mu sadila kuna kwavavuanga ateleki ayingi o mfunu. Mase mame bakota muna salu kia kimviti a nzila. Salu kia ndambu a lumbu basalanga, kia vata yo twela e bulu. Muna lusadisu lwa Yave yo vema bakala kwau muna salu kia umbangi, baziula nkutakani yampa. Kina kia 20 kia Yuni, 1948, yavubwa kwa se diame muna nkoko kumosi ye akaka ana batambulwila e ludi. Akaka muna yau i Billie Nichols yo nkaz’andi. Kuna kwalanda, bafilwa muna salu kia kinkengi a zunga. I bosi, o mwan’au yo nkaz’andi mpe bayenda muna salu kia kinkengi a zunga.

Akundi ayingi twakala yau mun’awana bayivana muna salu kia Yave, musungula esi nzo a mpangi Steele nze Don ye Earlene, Dave yo Julia ye Si yo Martha. Twazolanga mokena oma ma Nkand’a Nzambi yo yau. E mbandu au yankasakesa kikilu. Bansonga vo avo tusidi Kintinu vana fulu kiantete, zingu kiakiese tukala kiau.

Vava yakala ye kimbuta kia mvu 19, mpangi Bud Hasty ona wakala nkundi a esi nzo eto, wandomba vo twenda muna salu kia kimviti a nzila kuna sude ya Estados Unidos. O nkengi a zunga watulomba vo twenda kuna mbanza Ruston, Louisiana, kuna kwakala yo ulolo wa mpangi ana bayoya muna mwanda. Watuvovesa vo twavanganga tukutakanu konso lumingu kana nkutu vo wantu ankaka ke bezidi ko. Twavava e fulu kia kutakena yo toma kio kubika. Twavanganga tukutakanu twawonso kana una vo ezak’e ntangwa yeto nzole kaka twakalanga. Avo mosi una fila longi, wankaka wavananga e mvutu za yuvu yawonso. Avo longi dina ye nsongesela, yeto nzole twayendanga vana ntenda-nkongolo kondwa kwa nkangu. Kuna kwalanda, mpangi mosi ankento wakala vo se nunu wayantika kwiza mu tukutakanu. I bosi, alongoki ye mpangi zankaka ana bayoya muna mwanda bayantika mpe kwiza mu tukutakanu. Ke vavioka kolo ko, e buka kiakituka se nkutakani.

Lumbu kimosi, mono yo mpangi Bud twayenda mokena ye mfumu mosi a Dibundu dia Kristu. Wayika sono kimosi kina kiazaya ko. Ediadi diankendeleka kikilu yo kumfila mu toma fimpa mana yakwikilanga. Mu lumingu lwamvimba, yalongokanga yamu dingi-dingi yavana yasololanga e mvutu za yuvu yandi. Ediadi diansadisa mu kumika e ngwizani ame yo Yave. Yakala ye tima dia mokena ye mfumu ankaka a dibundu.

Ke vavioka kolo ko, o nkengi a zunga wampovesa vo ngienda kuna El Dorado, Arkansas, mu sadisa e nkutakani yayina. Ekolo yakala kwakuna, nkumbu miayingi yavutukanga kuna Colorado mu kuyisunzula kwa mfumu za masoladi, ana bakala ye kiyekwa kia sola awana bafwete kota muna salu kia kisoladi. Mu nkangalu mosi yavanga, twayenda kumosi ye aviti a nzila ankaka. Vava twalwaka kuna Texas, twabwila sumbula kiafwasa e kalu diame. Twabokela mpangi mosi ona wayiza kutubaka yo kutunata kuna nzo andi ye kuna lukutakanu. Ampangi bavana luzayisu mu kuma kia sumbula kiatubwila. Kuna zola kwawonso, ampangi batuvana finzimbu. O mpangi wayenda kutubaka wateka e kalu diame mu 25 ma nzimbu za dolar.

Twabaka e kalu diatunata kuna mbanza Wichita. I kuna nkundi eto E. F. McCartney, ona twayikilanga vo Doc. kasadilanga e salu kia  kimviti a nzila. Wan’andi wole bena vo mapasa bakinu akundi ame yamu wau. Bantekela e kalu dia nkulu bakala diau mu 25 ma nzimbu za dolar, betela ye ntalu yatekelwa e kalu diame. Wau i nkumbu antete yamona e ziku vo Yave olenda kumpana kina mvuidi kieleka o mfunu avo nsidi Kintinu vana fulu kiantete muna zingu kiame. Muna nkangalu wau, yazayana yo mpangi ankento Bethel Crane muna lusadisu lwa mpangi McCartneys ye esi nzo andi. O ngudi andi, Ruth, nteleki avema kakala kuna mbanza Wellington, Kansas. Wakwamanana muna salu kia kimviti a nzila yamuna kimbuta kia 90 lwa mvu. Ke vavioka mvu amvimba ko, mono yo Bethel twakazala muna mvu 1958. Vana vau twayantika sala se aviti a nzila kuna mbanza El Dorado.

Wau vo twakala ye tima dia tanginina mbandu ambote ya mpangi ana twasansuka yau, twabaka e nzengo za tambulwila konso mboka tuvewa muna nkubik’a Yave. Twafilwa muna salu kia kimviti a nzila a espesiale kuna mbanza Walnut Ridge, Arkansas. I bosi muna mvu wa 1962, twayangalala kikilu vava twatambula e mboka ya kota e kalasi kia 37 kia Sikola ya Ngiladi. Kiese twamona wau twazaya vo mpangi Don Steele wabokelwa mpe mu kalasi kiaki. Vava twafokola e sikola ya Ngiladi, mono yo Bethel twafilwa kuna mbanza Nairobi, Quênia. Kana una vo twakendalala wau twasisa e mbanza Nova York, twayangalala vava twalwaka kuna yanzala kia ndeki kuna Nairobi yo mona ulolo wa mpangi bayiza kutukayisa.

Ke vavioka kolo kiayingi ko, twakulukilwa zingila yo sila umbangi kuna Quênia. Alongoki eto antete ana batambulwila e ludi i Chris yo Mary Kanaiya. Bakinu muna salu kia ntangwa ke ntangwa kuna Quênia. Muna mvu walanda, twafilwa kuna mbanza Kampala, Unganda. Yeto i misionario zantete zafilwa kuna nsi yayi. Kolo kiakiese kiakala kadi ayingi bazolanga longoka e ludi kia Nkand’a Nzambi. Kuna kwalanda, bakituka mpangi zeto. Kansi, una twakala mvu ntatu ye ndambu kuna África, twavutuka kuna  Estados Unidos kadi o nkaz’ame wayimita. E ntantu twamona vava twasisa África zisundidi zina twamona vava twasisa e mbanza Nova York. Wau vo twatoma zolanga o wantu kuna África, twakala ye vuvu vo tusinga vutuka.

Twayenda kuna Colorado kuna kwazingilanga mase mame. Ke vavioka kolo ko, mwan’eto antete, Kimberly, wawutuka. Una vavioka tezo kia ngonde 17, twawuta diaka mwana wankaka, Stephany. Kiyekwa kiaki kiampa kia sansa wana kiamfunu kikilu kiakala kwa yeto. Twavanganga mawonso mu longa e ludi kwa dumbelele yeto yole. Twazola vo twatanginina e mbandu ambote twamona kwa mpangi zankaka. Twazaya wo vo e mbandu ambote ilenda sadisa wana, kansi ediadi ke disongele ko vo kuna sentu bekwamanana sadila Yave. Diankenda vo aleke ame, mosi wa yakala, wankaka wa nkento babembola e ludi. Tuna ye vuvu vo kuna sentu besinga tanginina diaka e mbandu ambote ina basongwa.

Kiese kikilu twakala kiau kia sansa wan’eto ye twazolanga sala entwadi. Wau vo lukufi twazingila ye Aspen, Colorado, twalongoka o siensia kimana ezak’e ntangwa twasakananga yo wan’eto. E diadi diatuvananga e lau dia mokena yau. Twayendanga mpe kangala muna mfinda yo kala ye ntangwa ya mokena ekolo twayotelanga vana ndambu a tiya. Kana una vo wan’akete bakala, batuyuvulanga e yuvu nze: “Adieyi isinga vanga vava ikituka se mbuta?” yovo “Nkia mpil’a yakala mfwete kazala yandi?” Twavanganga mawonso mu longa wan’eto mu zola Yave. Twabakasakesanga mu kuyisila e kani dia kota muna salu kia ntangwa ke ntangwa yo sompana yo muntu una ye kani dimosi yo yau. Twavavanga mpe kubasadisa kimana babakula o mfunu wa lembi sompa mu nzaki. Nkumbu miayingi twabavovesanga vo: “Nuvingila yavana nulungisa tezo kia mvu 23 i bosi nusompa.”

Twatangininanga e mbandu a mase meto yo sia ngolo za lembi kondwa muna tukutakanu yo vaikanga entwadi muna salu kia umbangi. Twabokelanga ampangi ana bakala muna salu kia ntangwa ke ntwangwa kimana beza leka kuna nzo eto. Nkumbu miayingi, twamokenanga yau mu kuma kia salu kia kimisionario yo kubazayisa e kiese twakala kiau muna salu kiaki. Twakala ye vuvu vo vekala ye lumbu tusinga kwenda yeto ayá kuna África. O wan’eto tima diadi bakala diau.

Ke twaviokesanga lumingu ko lembi kala ye longi dia esi nzo. Twavanganga e nsongesela za mambu malenda bwa kuna sikola. O wana bayisianga vana fulu kia nteleki yo vana e mvutu muna yuvu twabayuvulanga. Mayingi balongokanga muna nsongesela zazi kana una vo ku tusevo. Ediadi diabasadisa mu lembi kala yo wonga wa sila umbangi. Kansi, ekolo banungunukanga e ntela, ezak’e ntangwa bayidimanga mu kuma kia longi dia esi nzo. Lumbu kimosi, yafunga makasi yo kubavovesa vo konso muntu kenda kuna suku diandi, ke tukala ye longi dia  esi nzo ko. Bakendalala kikilu yo yantika dila yo vova vo longi dia esi nzo bazolele. Twayantika bakula vo e ngolo twavanganga zabasadisanga mu yangalela longoka oma ma Yave. Ekolo mvu miaviokanga, bayantika songa luzolo lwa longoka, ke bakalanga diaka ye wonga ko mu kutuzayisa mana bayindulanga. Ezak’e ntwanga twakendalalanga vava bavovanga vo ke batondele ko diambu kingandi balongokele muna Nkand’a Nzambi. Kansi, twazayanga mana bayindulanga muna ntima. Vava twatoma kubasasilanga, batambulwilanga landa e nsiku mia Yave.

E mvu mina twasansanga o wana nzaki miavioka. Muna lusadisu ye luludiku lwa nkubik’a Nzambi, twavanga mana tulenda mu kubasadisa kimana bazola Yave. Twayangalala kikilu vava yau awole bakota muna salu kia kimviti a nzila vava bafokola e sikola yo longoka salu ilenda kubasadisa mu kukilunga-lunga. Bayaluka yo kwenda kuna mbanza Cleveland, Tennessee, kumosi ye mpangi zankaka z’akento mu sadila kuna kwavavuanga ateleki ayingi. Kana una vo viangi twamonanga, twakala ye kiese wau vo basadilanga e zingu kiau muna salu kia ntangwa ke ntangwa. Mono yo nkaz’ame Bethel twavutuka muna salu kia kimviti a nzila. Kuna kwalanda, twakala ye lau dia sala e salu kia kinkengi a zunga ansadisi ye kia kubika tukutakanu twa mvivu.

Vitila wan’eto benda sadila kuna Tennessee, bayenda mu nkangalu kuna Londres, Inglaterra yo kingula e vula dia nsi yayi. Muna nkangalu wauna, o Stephany wakala ye kimbuta kia mvu 19 wazayana yo toko dimosi diasadilanga kuna Betele, nkumbu andi Paul Norton. Vava bavanga nkangalu wankaka, Kimberly wawanana yo Brian Llewellyn ona wakala nkundi a salu a Paul. Vava Stephany kalungisa mvu 23, wakazala yo Paul. Muna mvu walanda, vava Kimberly kalungisa kimbuta kia mvu 25, wakazala yo Brian. Muna kuma kiaki, bavingila kikilu yavana balungisa mvu 23 i bosi basompa. Twayangalala wau batoma sola ampangi ana basompana yau.

Wan’eto bekutuzayisanga vo e mbandu eto kumosi ye mbandu a nkaka zau ikubasadisanga mu kwamanana ‘vava ntete Kintinu kia Nzambi,’ kana nkutu vava benuananga ye mpasi za kondwa e nzimbu. (Matai 6:33) Muna ngonde ya Abidi ya mvu wa 1998, Paul yo Stephany bakota e kalasi kia 105 kia sikola ya Ngiladi yo filwa kuna Malaui, África. Muna kolo kiau kimosi, Brian yo Kimberly babokelwa mu kwenda sadila kuna Betele ya Londres. Kuna kwalanda, bafilwa kuna Betele ya Malaui. Twayangalala kikilu wau vo wan’eto babak’e nzengo za sadila zingu kiau mu mpila yambote.

Muna ngonde ya Yanuali ya mvu wa 2001, yatambula mboka muna telefone nze una ngikidi kuna lubantiku. Mpangi Marais, wa mfidi a Salu kia Nsekola, wanzayisa e nkubika bavanganga ampangi mu sadisa asekodi mu nza yawonso mu toma bakula e mvovo mia Kingelezo besekolanga. Kana una vo kimbuta kia mvu 64 yakala, ampangi bazola vo yalongwa kimana yakala mosi mun’awana belonga asekodi. Mono yo Bethel twasamba mu kuma kia diambu diadi yo zayisa dio kwa ngudi zeto mu wá e ngindu zau. Kana una vo se anunu ye ke bekala yeto diaka vamosi ko, yau awole bazola vo twenda. Yabokela kuna vula yo kubazayisa vo tuna ye kiese kia tambulwila kiyekwa kiaki kiamfunu.

I bosi, o ngudi ame wasoloka ye kimbevo kia câncer. Yamvovesa vo kikwenda diaka ko kimana yasadisa nsang’ame Linda mu kunlunga-lunga. Kansi o mama kazola ko. Wavova vo: “Avo kwele ko, kendalala kikilu ikendalala.” Diau dimosi mpe kavova o Linda. Tuvutulanga kikilu matondo muna ntim’amvevo basonga. Tuvutulanga mpe matondo muna lusadisa lwa mpangi za zunga kiakina. Lumbu kimosi kaka kiavioka vava twalwaka kuna Patterson, fulu kivangamenanga  sikola, Linda watubokela muna telefone yo kutuzayisa vo Mama ofwidi. Nze una katukasakesa twavanga, twazindalala muna kiyekwa kiampa twatambula.

Twayangalala vava twawá vo ku Malaui tufilwa, kuna kwasadilanga wan’eto ye akazi au. Ekwe kiese twamona kia kala diaka vamosi! I bosi, twayenda longa ampangi kuna Zimbabue ye kuna Zâmbia. Una twalonga ampangi e ndekwa za sekola mu mvu ntatu ye ndambu, twavutuka kuna Malaui mu soneka lusansu lwa mpangi ana babangikwanga wau balembi kuyisia muna mambu ma tuyalu. *

Muna mvu wa 2005, twakendalala diaka vava twasisa África. Twavutuka kuna Basalt, Colorado, kuna tusadilanga e salu kia kimviti a nzila yamu wau. Muna mvu wa 2006, Brian yo Kimberly bayiza zingila vana ndambu a nzo eto mu sansa wan’au wole amakento, Mackenzie yo Elizabeth. Paul yo Stephany bakinu kuna Malaui. O Paul mosi muna Afidi a Vula. Owau se tezo kia mvu 80 se ngina. Kiese kiayingi ikalanga kiau mu mona aleke ana yasalanga yau betambulanga malau ma salu mana yakala mau. Muna sadisa o wana ye atekelo eto, tusianga e ngolo za tanginina ampangi ana batusonga mbandu ambote. Ediadi kiese ye nsambu dikututwasilanga.