E MVOVO miami miasoneka Solomo wa ntinu angangu misonganga dina o wantu bevavanga. Wau vo e zingu kia wantu kiankufi kikilu ye ke balendi tina lufwa ko, tuka kolo wantu bekalanga yo luzolo lwa zinga yakwele mvu. Se vioka mafunda ye mafunda ma mvu, bevavanga e nlongo milenda kubasadisa mu zinga yakwele mvu.

Yindula e nona kia Gilgamés wa ntinu a Suméria. Tusansu twayingi tuzingulwanga mu kuma kia zingu kiandi. Lumosi muna tusansu twatu lwasonama muna nkanda Epopeia de Gilgamés, lusonganga vo Gilgamés wavanga nkangalu wa vonza ye kani dia zaya una kalenda tinina lufwa. Kansi, e kani diandi ke dialungana ko.

Muna tandu kiayá, e nganga za mawuku kuna China bateza vanga e nlongo bayikilanga vo “titi kia moyo” mina bakwikilanga vo milenda lambula e zingu kia wantu. Basoka nlongo miavangilwa muna mercúrio ye matadi meyikilwanga vo arsénico. Divovuanga vo e nlongo miami miau miavonda atinu ayingi kuna China. Muna kolo kia mvu wa 500 yakuna mvu wa 1500 wa tandu kieto, nganga zayingi za mawuku kuna Europa bazelomonanga o wolo yo nuika wo kwa wantu kadi bayindulanga vo wau vo wolo ke ulendi fwasuka ko, ulenda lambula e zingu kia wantu.

O unu, akwa ngangu ayingi belongokanga e lekwa yamoyo bevavanga zaya e kuma wantu benuninanga. Nze awana bavavanga e “titi kia moyo,” e ngolo bevanganga akwa ngangu awaya zisonganga vo wantu bakinu vava e nlongo milenda kubasadisa mu lembi nuna ngatu fwa. E ngolo bevanganga nkia nluta zitwasanga?

Akwa ngangu ana belongokanga e nitu a muntu bevovanga vo vena ye vioka kuma 300 tununinanga yo fwa. Mu mvu miaviokele, akwa ngangu balenda vanga e nlongo milenda sadisa e célula za wantu ye bulu mu zinga mvu miayingi. Muna kuma kiaki, amvuama bavana nzimbu zayingi kwa akwa ngangu kimana bavava zaya e kuma tufwilanga. E ngolo zazi nkia nluta zatwasa?

Ngolo za Lambula e Zingu kia Wantu. Akaka muna akwa ngangu bekwikilanga vo wantu benunanga mu kuma kia dina dibwilanga e telômeros, zina vo ndambu za nsuka za cromossomos. E telômeros  zazi zitaninanga e nsangu zina muna célula za nitu zeto vava zivambananga. Konso ntangwa e célula zivambananga, e telômeros zikufamanga. Kuna kulanda, e célula ziyambulanga vambana, i bosi tuyantikanga o nuna.

Muna mvu wa 2009, Elizabeth Blackburn ona wasunda e Prêmio Nobel ye akwandi basolola e nlongo misadisanga e telômeros kimana zalembi kufama mu nzaki. Ediadi disadisanga e célula kimana zalembi fwa mu nzaki. Kansi, e nsangu basoneka zisonganga vo e telômeros “ke zilambulanga zingu kia wantu ko.”

O vangulula e célula i mpila yankaka ya vavila lambulwila e zingu kia wantu. Vava e célula za nitu ziyambulanga vanguluka, zitwikanga e nsangu zaluvunu kwa célula zikakidilanga yimbevo. Muna kuma kiaki, e nitu iyantikanga vimba, lunza kwayingi yo bakama yimbevo. Ke kolo ko, akwa ngangu kuna França bavangulwidi e célula bakatula muna nitu za anunu, akaka muna yau bakala ye kimbuta kia vioka mvu 100. Jean-Marc Lemaître una vo i mfidi a buka, wavova vo e salu basala kiasonga vo “célula zilenda yambula nuna.”

Ke akwa ngangu awonso ko bekwikilanga vo e nlongo mikakidilanga kinunu milenda lambula e zingu kia wantu lutila e mvu mina wantu bezinganga o unu. Dialudi vo e mvu mia zingu kia wantu miawokela tuka muna tandu kia 19. Kansi, ediadi divangamanga mu kuma kia luveleleso, nzengo zibakwanga muna kakidila yimbevo isambukilanga ye nlongo miankaka miwukanga yimbevo ya mpila mu mpila. Akwa ngangu ankaka ana belongokanga oma ma nitu a muntu bekwikilanga vo e mvu mia zingu kia wantu mialwaka mu tezo kina twazengelwa.

Se vioka 3.500 ma mvu, Mose wa nsoneki a Nkand’a Nzambi wavova vo: “E lumbu ya mvu mieto lusambwadi lua mvu, ovo muna ngolo se lunana lua mvu, efuka diau se mfuntu ye mpasi; ke kolo ko, diviokele, oyeto tuvempokele.” (Nkunga 90:10) Kana una vo wantu bevanganga mawonso muna lambula e zingu kia muntu, e mvu mia zingu kieto miakinu kaka nze una Mose kavova.

Kuna diak’e sambu, e bulu yankaka ilenda zinga vioka 200 za mvu, e nti miankaka milenda zinga mazunda ma mvu. Vava tutezanesanga e mvu mia zingu kieto ye mvu mia vangwa yankaka yamoyo, nanga tukukiyuvulanga: ‘Nga e zingu kia 70 yovo 80 lwa mvu kiau kikilu i zingu emvimba?’