NGA olenda tanga Nkand’a Nzambi mun nding’a Kiyibere kiankulu? Nanga kulenda ko. Nanga nkutu kwamwene ntete Nkand’a Nzambi mu nding’a Kiyibere ko. Kana una vo i wau, vena yo lusansu lumosi lulenda wokesa luyangalalu lwaku muna Nkand’a Nzambi una wau. I lusansu lwa Elias Hutter ye nsekola zandi zole za Nkand’a Nzambi muna nding’a Kiyibere. Elias Hutter wazinga muna tandu kia 16.

Elias Hutter wawutuka muna mvu wa 1553, kuna Görlitz, mbanza yakete muna mwingilu wa Alemenha ye Polônia ye Republica Czecha. Elias Hutter walongoka ndinga zivovuanga kuna este ya Ásia, kuna Universidade ya Lutheran kuna mbanz’a Jena. Vava kalungisa mvu 24 wasolwa kakala se nlongi a nding’a Kiyibere muna mbanz’a Leipzig. Vava kavundiswa mu salu kia kinlongi, Elias Hutter wavanga sikola ya yandi kibeni kuna Nuremberg. Muna sikol’andi, wantu balongokanga nding’a Kiyibere, Kingerekia, Latim ye Alemão mu mvu nyá kaka. Ke diau ko diavangamanga mu sikola zankaka yovo universidade.

Muna mvu wa 1587, Elias Hutter wavaikisa Luwawanu Lwankulu muna nding’a Kiyibere. O Nkand’a Nzambi wau wayikilwanga vo Derekh ha-Kodesh, e mvovo miami miabongelwa muna Yesaya 35:8, mina ye nsasa vo, “Nzila Yavauka.” E masono mambote kasadila mafila wantu mu vova vo, “mawonso mena muna Nkand’a Nzambi wau mambote kikilu.” Ozevo, nki kiakitula wo se wamfunu? I mpila ina wantu basadilanga wo muna longoka nding’a Kiyibere.

Muna bakula ekuma Nkand’a Nzambi wa Elias Hutter wasadisila wantu, yambula twavovela mambu mole mampasi alongoki banwananga mau ekolo batezanga tanga Nkand’a Nzambi mu nding’a Kiyibere. Diantete, masono mandi maswaswana ye ke matoma zayakana ko. Dianzole, e sono kakoma kuna lubantiku ye kuna mfoko a mvovo, miafilanga atangi mu lembi bakula o mvovo wasina. Kasikil’owu, tala o mvovo wa Kiyibere נפשׁ (utangilwanga vo ne’phesh), una ye nsasa vo, “moyo.” Muna Yezekele 18:4, o mvovo wau uyantikilanga mu sono eki ה (ha), usekolwanga vo “o,” muna vanga o mvovo wamvimba הנפשׁ (han·ne’phesh), yovo “o moyo.” Avo muntu kena ngangu ko, o mvovo הנפשׁ (han·ne’phesh) olenda wo badikila vo waswaswana e mvimba yo mvovo נפשׁ (ne’phesh).

Muna sadisa alongoki andi, Elias Hutter wasadila ndekwa zambote muna nieteka masono ma Kiyibere mu mpila yambote. Wanieteka konso mvovo wasina mu se kia ndombe yangolo. Vo i mvovo kakudikila  kuna lubantiku ye kuna mfoko, wanieteka mio mu se kia ndombe yakuluka. E ndekwa zazi zatoma sadisa alongoki mu zaya o mvovo wasina muna nding’a Kiyibere, ediadi diabaziula o meso mu toma longoka e nding’a Kiyibere. E Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas—Com Referências isadilanga mpe ndekwa zazi muna notas. * E mpila o mvovo utangilwanga wasonama mu se kia ndombe yangolo, e mvovo miakudikilwa kuna lubantiku ye kuna mfoko, miasonama mu se kia ndombe yakuluka. E foto zina ova ntandu zisonganga e sono ina Elias Hutter kasadila muna Yezekele 18:4 muna nsekol’andi ya Nkand’a Nzambi mu nding’a Kiyibere. Foto dianzole disonganga mvovo miasadilwa muna Bíblia com Referências, muna nota za sono kiau kimosi.

Elias Hutter wanieteka mpe Luwawanu Lwampa mu ndinga 12. Nsekola yayi yavaikiswa kuna mbanz’a Nuremberg muna mvu wa 1599, iyikilwanga vo Nuremberg Polyglot. Elias Hutter wazola mpe kudikila nsekola ya Sono ya Kingerekia muna nding’a Kiyibere. Kansi wavova vo kana nkutu vo “nzimbu zayingi kadi futa” muna vaikisa e nsekola ya Kiyibere, e salu kadi sala kia nkatu * kwandi. Muna kuma kiaki, wamona vo diambote yandi kibeni kasekola Luwawanu Lwampa muna nding’a Kiyibere. Elias Hutter wakivana e mvimba muna salu kia sekola, mvu mosi kaka kavanga, wafokola e salu kiaki!

Yamu nkia tezo e nsekola ya Sono ya Kingerekia ya Kikristu ya Elias Hutter yakadila se yambote? Franz Delitzsch, nkwa ngangu za Nkand’a Nzambi muna tandu kia 19 wasoneka vo: “E nsekola ya Elias Hutter muna nding’a Kiyibere isonganga vo otomene zaya e ndinga. Ke Akristu awonso ko bena ye ngangu zazi, nsekola yambote kadi osadidi mvovo miambote ye mina mifwene.”

Elias Hutter kavuama ko muna salu kiandi kia sekola Nkand’a Nzambi, e nsekola zandi ke zatoma sumbwangwa ko. Kansi tu, e nsekola zandi zakinu o mfunu yamu unu kiaki. Kasikil’owu, o Luwawanu Lwampa kasekola mu nding’a Kiyibere, lwafimpululwa yo nietekwa diaka kwa William Robertson muna mvu wa 1661, ye kwa Richard Caddick muna mvu wa 1798. Vava Elias Hutter kasekolanga mu nding’a Kingerekia kiankulu, wasekola o mvovo Kyʹri·os (Mfumu) ye The·osʹ (Nzambi) se “Yave” (יהוה, JHVH) muna fulu ina Sono ya Kingerekia yayikanga e mvovo mina muna Sono ya Kiyibere yovo muna fulu ina kamona vo mvovo The·osʹ Yave wayikanga. E diambu diadi diamfunu kikilu kana una vo nsekola zayingi za Luwawanu Lwampa ke zasadila nkumbu a Nzambi ko. Vo i nsekola ya Elias Hutter yasonga vo e nkumbu a Nzambi ifwete vutulwa muna fulu yandi muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu.

Avo omwene nkumbu a Nzambi, Yave, muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu yovo muna nota za Tradução do Novo Mundo Com Referências, sungamena e salu kia Elias Hutter ye Nsekola zandi za Nkand’a Nzambi mu Nding’a Kiyibere.