1, 2. (a) Ekuma dinina diampasi kwa mase mu longa wan’au mu kala ye lukwikilu muna Yave? Aweyi mase balenda wo vangila? (b) Nkia mambu yá tuvovela mu longi diadi?

SE YE ngudi mosi kuna França bavova vo: “Tukwikilanga muna Yave, kansi ediadi ke disongele ko vo wan’eto mpe bekwikila muna yandi. O lukwikilu ke vua ko dina tulenda sisilwa kwa mase. Lukwikilu lwa wan’eto malembe-malembe lwawokelanga.” Mpangi mosi kuna Austrália wasoneka vo: “O sadisa wana mu kala yo lukwikilu, nanga i diambu disundidi e mpasi olenda wanana diau.” Wakudikila vo: “Nanga olenda mona vo mvutu zasikididi ovene muna kiuvu kayuvuidi o mwan’aku. Kansi kuna kulanda, ovutukila diaka yuvula kiuvu kiau kimosi. E mvutu zina ziyangidikidi mwan’aku o unu, nanga o mbazi ke zau ko zikunyangidika.” Ekolo wana bekitukanga se ambuta, mase mayingi bebakulanga vo bafwete sasila mambu mau mamosi mu mpila yankaka. Bemonanga vo bafwete sadila ndekwa zayingi muna longa wan’au kimana bazola Yave.

 ² Avo u se, nga ukukiyuvulanga ezak’e ntangwa kana vo osinga lenda longa wan’aku bazola Yave yo kwamanana kunsadila kana nkutu vava bekituka ambuta? Ke vena muntu ko olenda wo vanga mu ngolo za yandi kibeni. (Yeremiya 10:23) Kiaki i kuma tufwete bundilanga e vuvu muna lusadisu lwa Yave. Tuludiku twayingi kavana kwa mase. Aweyi olenda sadisila wan’aku? (1) Toma kubazaya. (2) Ubalonga mambu ma Yave mena muna ntim’aku. (3) Sadilanga nona. (4) Lombanga mwand’avelela muna sambu yo kala ye luzindalalu muna wan’aku.

3. Aweyi mase balenda tanginina e mpila ina Yesu kalongelanga alongoki andi?

³ Yesu nkumbu miayingi kayuvulanga alongoki andi mana bakwikilanga. (Matai 16:13-15) Olenda tanginina mbandu andi. Ekolo omokenanga yo wan’aku yovo nusalanga entwadi, ubayuvulanga dina beyindulanga yo yambula vo basonga e ngindu zau. Nga lukatikisu bekalanga lwau? Mpangi mosi una ye mvu 15 ozingilanga kuna Austrália wavova vo: “O se diame nkumbu miayingi kemokenanga yame mu kuma kia lukwikilu lwame yo kunsadisa mu yindula. Okungiuvulanga vo: ‘Adieyi Nkand’a Nzambi uvovanga?’ ‘Nga okwikilanga dina uvovanga?’ ‘Ekuma okwikidilanga dio?’ Se diame ozolanga vo yavana e mvutu mu mvovo mia mono kibeni yo lembi vutukila e mvovo miandi yovo mia mama. Ekolo inungunukanga muna ntela, ivavanga vana mvutu zasikididi.”

4. Ekuma dinina o mfunu mu kala ye luzindalalu yo vana e mvutu za yuvu ya wan’aku? Yika nona.

⁴ Avo wan’aku ke bakwikidi ko vana vau mu diambu dimosi dina muna Nkand’a Nzambi, kala ye luzindalalu. Ubasadisa kimana yau kibeni basolola e mvutu za yuvu yau. Se dimosi wavova vo: “Sianga sungididi muna yuvu ya wan’aku. Kuvezi yo ko yo yindula vo ke ina mfunu ko, kuvovi ko vo tokanesa bekutokanesanga.” Diambote vava o wana bekuyuvulanga e yuvu, kadi o yuvula mpangi a zaya. Kana nkutu Yesu kayuvulanga e yuvu vava kakala nleke. (Tanga Luka 2:46.) Nleke mosi kuna Dinamarca wavova vo: “Vava yavova vo lukatikisu ikalanga lwau kana vo mu dibundu diakieleka twina, mase mame ke bavova diambu ko, kana una vo batokana mu kuma kiame. Basadila o Nkand’a Nzambi mu vana e mvutu za yuvu yame yawonso.”

5. Kana nkutu vo wana lukwikilu bena lwau muna Yave, adieyi mase bafwete vanganga?

⁵ Toma zaya wan’aku. Kuyindula ko vo bekwikilanga muna Yave wau vo bekwendanga muna salu kia umbangi ye muna tukutakanu. Aweyi bemonanga mu kuma kia Yave? Aweyi bebadikilanga o Nkand’a Nzambi? Vavanga zaya kana vo vena ye diambu dikubakakidilanga mu sikila ye kwikizi muna Yave. Vovelanga oma ma Yave lumbu yawonso vava osalanga entwadi yo wan’aku. Sambanga mu kuma kia wan’aku, kiakala vava nukalanga vamosi yovo vava okalanga ngeye mosi.

6. Avo mase bakwamanene longoka oma ma Yave ye Nkand’a Nzambi, aweyi dikubasadisila mu longa wan’au?

⁶ Wantu bazolanga wá malongi ma Yesu kadi Yave kazolanga ye watoma zaya e Diambu dia Nzambi. Wantu awaya bamonanga mpe vo Yesu zola kabazolanga. Muna kuma kiaki, batoma winikinanga mana Yesu kavovanga. (Luka 24:32; Yoane 7:46) Diau dimosi, avo wan’aku bamwene vo Yave ozolanga, ediadi dikubafila mpe mu kunzola. (Tanga Nsiku 6:5-8; Luka 6:45.) Muna kuma kiaki, kwamanana longoka Nkand’a Nzambi ye sungididi kiawonso yo tanganga nkanda mieto. Vavanga zaya mayingi mu kuma kia lekwa ina Yave kasema. (Matai 6:26, 28) Avo ozeye mayingi mu kuma kia Yave, mayingi mpe olonga o wan’aku mu kuma kiandi.—Luka 6:40.

7, 8. Konso ntangwa olongokanga diambu mu kuma kia Yave, adieyi ofwete vanga? Aweyi mase mankaka bevangilanga wo?

⁷ Avo diambu olongokele mu kuma kia Yave, zayisa dio kwa wan’aku. Vanganga wo konso ntangwa nukalanga vamosi, ke vava kaka ko nukubikanga malongi ma lukutakanu yovo vava nukalanga ye nsambila ya esi nzo. I diau bevanganga se yo ngudi mosi kuna Estados Unidos. Belonganga wan’au mambu ma Yave vava bemonanga lekwa kimosi kiambote muna nsema yovo vava bedianga madia mambote. Bavova vo: “Tusungamesanga wan’eto o zola kwa Yave ye una kakubikila e lekwa yawonso katuvana.” Akazi mosi kuna África do Sul, bezolanga vovela oma ma nsema vava bekiyanga muna mpatu yo wan’au wole amakento. Kasikil’owu, balenda yika e mpila yasivi ina e mbongo yakete-kete ikitukilanga se nti ampwena. Mase bavova vo: “Tuzolanga vo wan’eto bazitisanga o moyo ye mpila yasivi yavangilwa lekwa yamoyo.”

⁸ Se dimosi kuna Austrália, wanata mwan’andi una ye tezo kia mvu 10 mu kwenda kingula lundilu dia lekwa ya nz’ankulu (museu). O se wasadila e ntangwa yayi mu sadisa mwan’andi kakumika lukwikilu lwandi yo mona e ziku vo Yave i Mvangi. Wavova vo: “Twamona mbizi zimosi zakalanga muna mbu zayikilwanga vo amonita ye trilobita. Diatusivikisa kikilu mu mona e mpila yasivi zavangilwa e mbizi zazi zambote-mbote. O unu, ke tumonanga diaka mbizi za mpila yayi ko. Muna kuma kiaki, avo lekwa yamoyo nungunuka yanungunuka, ekuma e mbizi zazi zakinu sivikisila o wantu kana una vo se zankulu? Longi diamfunu yalongoka yo mokena dio yo mwan’ame.”

9. Ekuma dinina diambote mu sadilanga nona? Nkia nona kasadila ngudi mosi?

⁹ Yesu nkumbu miayingi kasadilanga e nona. Malongi mamfunu kalonga muna sadila lusansu yovo nona. (Matai 13:34, 35) Vava osadilanga e nona, osadisanga wan’aku mu toma yindula. Ediadi dikubasadisa mu fimpa mana okubalonganga, toma mo  bakula yo sungamena mo. Bekala mpe ye kiese kia longoka. Kasikil’owu, ngudi mosi kuna Japão wazola vo wan’andi balongoka vo e mpila ina Yave kavangila e ngambwil’a ntoto isonganga vo mfunu kikilu kekutuvuanga. Mosi muna wan’andi mvu nana kakala miau, wankaka mvu kumi. Muna kuma kiaki, wasadila nona balenda bakula landila e ntel’au. Wabavana miliki, sukadi ye kafe. I bosi, wavovesa konso mwana vo kamvangila kopo dimosi dia kafe. Wavova vo: “Bavanga kafe kwaku ye sungididi kiawonso. Vava yabayuvula e kuma bavangila o kafe ye sungididi kiawonso, bavutula vo bazola vo kafe kwakala nze kuna izolelanga. Yabasasila vo Nzambi wasangalakesa má ya mpila mu mpila muna ngambwila ye sungididi kiawonso muna wete dieto.” Wana balongokela vo diambu dina ke besinga vilakana ko.

10, 11. (a) Nkia nona olenda sadila mu songa kwa wan’aku vo vena yo Mvangi? (Tala fwaniswa kuna lubantiku lwa longi.) (b) Nkia nona osadilanga?

¹⁰ Nkia nona olenda sadila mu songa wan’aku vo vena yo Mvangi? Nulenda vanga mbolo muna landa nkand’a luludiku. Sasila e kuma dinina diamfunu mu landa mana masikidiswa muna nkanda. I bosi, vana mwan’aku dilala yovo bundu kiankaka yo kunyuvula: “Nga ozeye wo vo e dilala diadi divuidi nkand’a luludiku?” I bosi, zenga dilala vana kati yo kumvana e nging’a dilala. Unsasila vo e nginga yayi ina nze nkand’a luludiku. Muna ye mambu mesonganga e mpila ya vangila e dilala. Kansi, o vanga e dilala disundidi e mpasi ke mu vanga mbolo ko. Olenda kunyuvula: “Vena yo muntu wasoneka nkand’a luludiku mu vanga e mbolo. Ozevo, nani wavanga e nging’a dilala?” Avo wan’aku se ambuta, olenda kubasasila vo tuludiku twawonso muna vanga o nti a dilala una muna DNA yo wuta malala mankaka. Olenda mpe kubasonga fwaniswa ye nona ina muna finkanda A Origem da Vida—Cinco Perguntas Que Merecem Resposta, lukaya lwa 10 yakuna 20.

¹¹ Mase mayingi betanganga malongi ma Despertai! yo wan’au mena yo ntu a diambu: “Teve um Projectos?” Avo wana bakinu yindende, mase balenda sasila malongi mama mu mvovo mialeboka. Kasikil’owu, akazi mosi kuna Dinamarca batezanesa e ndeki ye nuni. Bavova vo: “E ndeki ina nze nuni. Kansi, nga e ndeki ilenda lozela maki yo teta ndeki zankaka? Nga e nuni fulu kiasikididi kia ningamena bevuanga o mfunu? Nkia nswaswani ina vana vena zú dia ndeki ye nkunga miyimbilanga e nuni? Ozevo,  nani osundidi ngangu, ona wanga e ndeki yovo Ona wavanga e nuni?” Vava omokenanga yo wan’aku yo kubayuvula e yuvu, okubasadisanga mu sadila e ngangu zau yo kumika lukwikilu lwau muna Yave.—Ngana 2:10-12.

12. Aweyi olenda sadila nona mu longa wan’aku vo mawonso mena muna Nkand’a Nzambi maludi?

¹² Olenda sadila nona mu longa wan’aku vo mawonso masonama muna Nkand’a Nzambi maludi. Kasikil’owu, olenda tanga e sono kia Yobi 26:7. (Tanga.) Kuzayisa kaka wan’aku ko vo e mambu mena mu sono kiaki, kwa Yave matukidi. Kansi, ubasadisa basadila e ngindu zau. Olenda vova vo wantu muna lumbu ya Yobi nanga ke bakwikilanga ko vo e nza ke yamanikwa va ntandu a lekwa ko. Edi bazaya vo konso lekwa nze somba yovo tadi, kifwete tensama va ntandu a lekwa. Muna ntangwa yayina, ke vakala muntu ko olenda songa e ziku vo e nza ke yatensama va ntandu a lekwa ko wau vo ke vakala ye telescópio ko ngatu ndeki zitombanga kuna zulu. E diambu tulongokele i diadi, kana una vo Nkand’a Nzambi se kolo wasonekwa, mawonso mena mo maludi kadi kwa Yave matuka.—Nekemiya 9:6.

13, 14. Aweyi mase balenda longela wan’au mu lemvokela nkanikinu mia Nkand’a Nzambi?

¹³ Diamfunu mpe mu longanga wan’aku vo avo balemvokele nkanikinu mia Nkand’a Nzambi, kiese kiayingi bekala kiau. (Tanga Nkunga 1:1-3.) Kasikil’owu, olenda vovesa wan’aku bayindula vo ku sanga kimosi bekwenda zingila. Bafwete sola wantu kimana benda yau entwadi. I bosi, ubayuvula vo: “Nkia mpil’a wantu nusola avo nuzolele vo awonso bakala ye ngwizani ambote?” I bosi, olenda tanga e sono kia Ngalatia 5:19-23 mu zaya e mpil’a wantu ana Yave kazolele vo bazinga muna nz’ampa.

¹⁴ Muna mpila yayi, olenda longa wan’aku mambu mole mamfunu. Diantete, Yave okutulonganga una tulenda kadila ye zingu kiakiese owau yo zingila mu luvuvamu ye akaka. Diazole, Yave okutulonganga dina tufwete vanga muna zingila muna nz’ampa. (Yesaya 54:13; Yoane 17:3) Olenda mpe songa wan’aku una Nkand’a Nzambi usadisilanga mpangi zeto. Kasikil’owu, vava lusansu lumosi muna nkanda mieto, nze longi divaikiwanga muna Eyingidilu dina yo ntu a diambu: “Nkand’a Nzambi Zingu kia Wantu Usobanga.” Yovo yuvula mpangi mosi muna nkutakani eno kanuzayisa una Nkand’a Nzambi wansadisila mu vanga e nsobani kimana kayangidika Yave.—Ayibere 4:12.

15. Adieyi dilenda kusadisa mu longa wan’aku?

¹⁵ Sobanga e ndekwa kimana wan’aku bayangalelanga mana okubalonganga. Yindula e ndekwa za mpila mu mpila olenda sadila mu kubasadisa mu kala ye kiese kia longoka oma ma Yave yo kumfinama. Kwamanana wo vanga vava bekitukanga se ambuta. Se dimosi wavova vo: “Kuyoyi ko, tezanga ndekwa zampa mu longa wana kana nkutu mambu mana bazeye kala.”

16. Vava olonganga wana, ekuma ofwete kadila ye luzindalalu? Aweyi mase mankaka besongelanga luzindalalu?

¹⁶ Muna lusadisu lwa mwand’avelela a  Yave, wan’aku balenda kala ye lukwikilu lwasikila. (Ngalatia 5:22, 23) Kansi, ntangwa divava kwa wana mu kala ye lukwikilu lwasikila. Muna kuma kiaki, kala ye luzindalalu muna wan’aku yo kwamanana kubalonga. Se dimosi kuna Japão una yo wana wole, wavova vo: “Mono yo nkaz’ame twatoma sianga sungididi muna wan’eto. Vava bakala wan’akete, yalongokanga yau mu miniti 15 lumbu yawonso, katula kaka e lumbu ina twakalanga ye lukutakanu. E miniti 15 ke miakala miayingi ko kwa yeto ngatu kwa yau.” Nkengi mosi a zunga wasoneka vo: “Vava yakala nleke, yuvu yayingi yakala yau yo katikisa mambu mayingi mana kialendanga vova ko. Kuna kwalanda, e yuvu yayi yavaninwa e mvutu muna tukutakanu, muna nsambila ya esi nzo yovo muna longi dia mono kibeni. Ekiaki i kuma mase bafwete kwamanena longa wan’au.”

17. Ekuma dinina o mfunu kwa mase mu kumikanga lukwikilu lwa yau kibeni? Aweyi akazi mosi kuna Bermudas basadisila wan’au mu kala ye lukwikilu muna Yave?

¹⁷ Dialudi, wan’aku balenda longoka mayingi vava bemonanga vo ngeye lukwikilu lwasikila una lwau muna Yave. Wan’aku beyantika tala mana ovanganga. Muna kuma kiaki, kwamanana kumika lukwikilu lwaku. Yambula vo wan’aku bamona vo Yave wakieleka kikilu kwa ngeye. Kasikil’owu, Vava akazi mosi kuna Bermudas betokananga mu kuma kia diambu dimosi, besambanga kumosi yo wan’au yo lomba kwa Yave vo kabavana luludiku. Bekasakesanga mpe wan’au mu sambanga yau mosi. “Tuvovesanga mpe mwan’eto ona wambuta vo: ‘Bunda e vuvu kiaku kiawonso muna Yave, uyivana muna salu kia Kintinu yo lembi tokananga kwayingi.’ Vava kemonanga e nluta ditwasanga, obakulanga vo Yave okutusadisanga. Ediadi dikumikanga lukwikilu lwandi muna Nzambi ye muna Nkand’a Nzambi.”

18. Adieyi mase ke bafwete vilakana ko?

¹⁸ Mase, ke nuvilakani ko vo ke nulendi komekena wan’eno ko mu kala ye lukwikilu. E salu kieno kia kuna yo yitila maza, kansi Yave kaka olenda kolesa e mbongo. (1 Korinto 3:6) Muna kuma kiaki, nuvanganga mawonso nulenda mu longa wan’eno mambu ma Yave yo lomba mwand’andi avelela muna sambu kimana wabasadisa bakala ye lukwikilu. Nukala ye ziku vo Yave osambula e ngolo nuvanganga.—Efeso 6:4.