“Yave i Nkum’ame”

Lusansu lwa Joan Coville

Mu ngonde a Yuli ya mvu a 1925 yawutuka kuna mbanza Huddersfield, Inglaterra. Mono mosi kaka yawutuka, kiakala ye vimpi wambote ko. O s’ame nkumbu miayingi kampovesanga vo: “Kana nkutu tembwa kiankatu kitelele, oyelele.” Dina kavova dialudi.

VAVA yakala nleke, afidi a mabundu luvuvamu basambidinge. Kansi, vava kiayiza e vit’anzole ya nz’amvimba, bayantika samba mu kuma kia nsundidi. Ediadi diantokanesa kikilu yo kuntwasila yuvu yayingi mu ntima. Lumbu kimosi, twakingulwa kwa Annie Ratcliffe, Mbangi a Yave, yandi mosi kaka wakala muna zunga kieto.

Twazaya e Ludi

Annie watusisila o nkanda Salvation (Luvuluzu), wabokela ngudi ame kenda wa elongi dia Nkand’a Nzambi kuna nzo au. * Ngudi ame wampovesa vo twenda. Yamu unu, itoma sungamenanga elongi diadina diantete. Diambu dia lukûlu diavovela, yasivika mu mona vo kiayoya ko mu wa elongi diadina. Diavana e mvutu za yuvu yayingi yakiyuvulanga. Muna lumingu lwalanda, twayenda diaka. Muna lumbu kiakina, ungunza wa Yesu uyikanga e sinsu ya lumbu yambaninu wasasilwa. Vava twatezanesa e mambu mevangamanga mu nza yayi, mono ye ngudi ame twabakula vo, e kiaki i ludi. Tuka lumbu kiakina, twabokelwa mu kwenda kun’Eseka dia Kintinu.

Vava twakala mun’eseka, yazaya dumbelele yasalanga se aviti a nzila. Mosi muna yau, Joyce Barber (owau Ellis), osalanga yo Peter wa nkaz’andi kuna Betele ya Londres. Yabanza vo konso muntu lenda kwandi sala e salu kia kimviti a nzila. Muna kuma kiaki, yayantika sala konso ngonde ola 60 muna salu kia umbangi, kana una vo mu sikola yakala.

Una vavioka ngonde tanu, kina kia 11 kia ngonde a Fevelelo ya mvu wa 1940, mono yo ngudi ame twavubwa muna lukutakanu lwa zunga lwakala kuna mbanza Bradford. O s’ame katusia kitantu ko mu kuma kia dibundu diampa twakota. Kansi, kasidi kituka Mbangi a Yave ko. Vava yavubwa, e salu kia sila umbangi muna konko ya nzila kiayantika. Mono mpe yayantika sala salu kiaki, yanatanga e nkutu ya yinkanda-nkanda ye babu (cartazes) kiasonama e nsangu zambote. Lumbu kimosi, Kiasabala, yasolwa mu sila umbangi va fulu kiaviokelanga wantu ayingi, vana ndambu a nzo ya tekela lekwa. Wau vo wonga wa wantu yamonanga, yabanza vo akundi ame a sikola vana fulu yatelama beviokela.

Muna mvu wa 1940, diavava vo e nkutakani eto yavambulwa mu nkutakani zole. Vava diavangama, aleke awonso a ntel’ame bayenda muna nkutakani yakaka. Muna kuma kiaki, yayenda  mokena yo nkengi amfidi a nkutakani. Wampovesa vo: “Avo akundi a ntel’aku ozolele, wenda kubavavila muna salu kia umbangi.” I diau kikilu yavanga. Ke vavioka kolo ko, yasila Elsie Noble umbangi. Watambulwila e ludi yo kituka se nkundi ame.

Salu kia Kimviti a Nzila ye Nsambu Kiatwasa

Vava yamanisa tanga sikola, yayantika sala salu kia lunga-lunga e nzimbu (contabilista). Kansi, vava yamona e kiese bakala kiau awana basalanga e salu kia ntangwa ke ntangwa, etima diame dia sadila Yave nze mviti a nzila diawokela. Muna ngonde a Mayu ya mvu a 1945, yakala ye kiese mu yantika sala se mviti a nzila a espesiale. Muna lumbu kiantete, mfumbula wanoka ko. Kansi, wau vo kiese kiayingi yakala kiau mu samuna e nsangu, kiayoya ko mu kuma kia mvula. Kieleka, o sala e salu kiaki lumbu yawonso yo nana nitu muna diatilanga mu lungungu lwame (bicicleta) ekolo yasianga umbangi, diansadisa mu kala yo vimpi wambote. Kana una vo tezo kia 42 ma kilo kaka yakala, ediadi ke diansimba ko mu zindalala muna salu kiame kia kimviti a nzila. Se vioka mvu miayingi, imonanga kieleka e ziku vo “Yave i nkum’ame.”​—Nku. 28:7.

Yafilwanga nze mviti a nzila a espesiale muna mbanza zina ke zakala Mbangi za Yave ko mu yantika nkutakani zampa. Entete, mvu ntatu yasala kuna Inglaterra, i bosi mvu ntatu diaka kuna Irlanda. Ekolo yasalanga salu kia kimviti a nzila muna mbanza Lisburn kuna Irlanda, yalongoka Nkand’a Nzambi ye yakala dimosi wakala nsadisi a mfumu a dibundu dia Protestante. Vava kalongoka malongi masina ma Nkand’a Nzambi, wayantika mo zayisa kwa esi dibundu diandi. Akaka muna yau bayenda funda kwa mfumu za dibundu ana banyuvula e kuma kalongelanga malongi mama. Wavova vo i mbebe andi ya Kikristu ya zayisa kw’esi dibundu vo malongi mayingi yabalonga maluvunu. Kana una vo esi nzo andi ke bayangalala ko, wayekola zingu kiandi kwa Yave yo kunsadila ye kwikizi kiawonso yamuna lufwa lwandi.

Vava yakala muna mbanza Larne kuna Irlanda, kina vo i fulu kiazole yafilwa mu salu kia kimviti a nzila, tumingu sambanu yasala mono mosi, kadi o nkw’ame a salu wayenda kuna lukutakanu lwakala yo ntu a diambu, Aumento da Teocracia, lwakala kuna Nova York, muna mvu wa 1950. Lumbu yampasi yakala kwa mono, kadi luzolo mpe lwa kwenda kuna lukutakanu lwaluna yakala lwau. Kansi, muna tumingu twatu, mambu mayingi makiese yamona muna salu kia umbangi. Yamokena ye nunu mosi ona watambula umosi muna nkanda mieto se vioka 20 ma mvu. Muna mvu miami, watanga nkanda wau nkumbu miayingi yo sungamena mambu mayingi masonama mo. Wazay’e ludi kumosi yo mwan’andi w’eyakala ye wankento.

Yatanga Sikola ya Ngiladi

Muna mvu wa 1951, yabokelwa kumosi ye aviti a nzila kumi a esi Inglaterra, mu kwenda tanga kalasi kia 17 kia Sikola ya Ngiladi kuna South Lansing, Nova York. Kieleka, yatoma yangalela malongi ma Nkand’a Nzambi twalongwa muna ngonde zazina. Muna ntangwa  yayina, mpangi zamakento ke bavewanga kiyekwa ko muna Sikola ya Salu kia Kimfumu. Kansi, ekolo twakala muna Sikola ya Ngiladi, yeto mpangi zamakento twasolwanga mu sunzula elongi yo samun’e nsangu za salu. Wonga kikilu twakala wau. Vava yasunzula elongi diame diantete, koko kuna yasimbila lukaya yasoneka elongi kwazakama. E nlongi eto, mpangi Maxwell Friend, kuna tusevo wavova vo: “Ka ku lubantiku kaka ko omwenene wonga, nze una umonanga mpovi zawonso zambote, kansi yakuna nsuka, wonga kaka okedi wau.” Ekolo twakala kuna sikola, yeto awonso twatomesa e mpil’eto ya vovela vana meso ma akw’eto. E lumbu nzaki yavioka, twafokola tanga sikola yo filwa muna nsi za kinzenza. Omono yafilwa kuna Tailândia.

“Nsi ya Tusevo”

Yabadikila dio se lukau lwatuka kwa Yave vava yafilwa kumosi yo Astrid Anderson mu salu kia kimisionario kuna Tailândia. Tumingu nsambwadi twakangala mu nzaza muna lwaka. Vava twalwaka muna mbanza Bangkok, twawana mo mazandu manene ye nzila zayingi za makalu. Muna mvu a 1952, tezo kia 150 m’ateleki a nsangu za Kintinu bakala kuna Tailândia.

E nkumbu antete twamona Eyingidilu mu ndinga Thai, twavova vo: ‘Nga tulenda kweto vova ndinga yayi?’ Diampasi kikilu diakala muna tumbula mvovo una ufwene. Kasikil’owu, avo e mvovo khaù uvovelo mu nding’angolo, ukala ye nsasa vo “loso.” Kansi, avo mu ndinga yakuluka, e mvovo wau ukalanga ye nsasa vo “nsangu.” Muna kuma kiaki, vava twasilanga umbangi, vana fulu kia vovesa muntu vo “nsangu zambote itwasidi,” batuwilanga vo “loso” itwasidi. Kansi, una twateka bwilwa mambu mayingi ma tusevo, malembe malembe twayantika toma vova ndinga yayi.

Esi Tailândia wantu ambote kikilu. E Tailândia iyikilwanga vo Nsi a Tusevo. E fulu kiantete twafilwa i mbanza Khorat (owau iyikilwanga vo Nakhon Ratchasima) kuna twasadila mvu miole. I bosi, twafilwa kuna mbanza Chiang Mai. E nkangu a esi Tailândia mu dibundu dia Budismu besambilanga, ke batomene zaya Nkand’a Nzambi ko. Kuna mbanza Khorat, yalongoka Nkand’a Nzambi ye mfumu mosi a salu. Twamokena mu kuma kia Abarayama. Vava kawa e nkumbu a Abarayama, wanikuna ntu ye kiese kiawonso. Ke kolo ko, yabakula vo Abarayama yakaka kayindulanga. Mfumu a salu ndioyo Abraham Lincoln kayindulanga, ona wakala nyadi a Estados Unidos.

Diakiese diakala dia longa Nkand’a Nzambi kwa esi Tailândia akwa luzolo lwambote, kansi yau mpe batulonga una tulenda kadila ye kiese ye zingu kiavevoka. Dina batulonga diamfunu kikilu, kadi kuna mbanza antete twafilwa, kuna Khorat, ke mwakala ye mini ko (electricidade) ngatu maza ma kubikwa mu nzo. Muna fulu yayi, twazaya yo ‘longok’owu . . . wa wokelela, y’owu wa kondwa.’ Nze Paulu wa ntumwa, twabakula e nsasa ya ‘vangila mawonso muna ndion’okutukumikanga.’​—Fili. 4:12, 13.

Nkundi Ampa ye Salu Kiampa

Muna mvu wa 1945, yakingula e mbanza Londres. Vava yakala muna mbanza yayi, yayenda kingula Museu Britânico kumosi y’aviti a nzila akaka ye mpangi besadilanga kuna Betele. Mosi muna yau, Allan Coville, ona wakota kalasi kia 11 kia Ngiladi. Wafilwa kuna França, i bosi kuna Bélgica. * I bosi, ekolo yasalanga se misionario kuna Tailândia, wandomba vo twasompana, yatambulwila.

Lukazalu lweto kuna mbanza Bruxelas, Bélgica lwavangamena, kina kia 9 kia ngonde ya Yuli, 1955. Yakala ye luzolo lwa kwenda kembelela lumbu yantete ya longo lweto (Lua-de-mel) kuna Paris. Muna kuma kiaki, Allan wakubika vo twenda kuna lukutakanu lwakala muna mbanza yayi. Kansi, vava twalwaka, vana vau Allan wavewa kiyekwa kia sekola malongi ma mpovi za lukutakanu. Lumbu yawonso, mene-mene kavaikanga muna nzo, yo vutuka kaka mu fuku muna nzo twalwakila. Kana una vo ku Paris twaviokesela lumbu yantete ya longo lweto, o Allan kwandá kaka yamwenanga, kun’evovelo. Kansi, kiese yakala kiau mu mona  nkaz’ame wasadilwanga mu sadisa mpangi zandi zamakala ye zamakento. Ka vakala ye lukatikisu ko vo, avo tusidi Yave va fulu kiantete muna longo lweto, tukala ye kiese.

O sompa kwamfila mu zunga kiampa kia sila umbangi, Bélgica. Edi kaka yazaya mu kuma kia Bélgica, vo vita zayingi zanwanwa mu nsi yayi, kansi ke kolo ko yabakula vo esi Bélgica ayingi azodi a luvuvamu. E salu kiame kiavavanga mpe vo yalongoka ndinga Kifalansa, eyi ivovwanga kuna sude ya nsi yayi.

Muna mvu wa 1955, tezo kia 4.500 za ateleki bakala kuna Bélgica. Allan yo mono tezo kia mvu 50 twasadila kuna Betele ye mu salu kia kingula nkutakani. Muna mvu miole miantete ye ndambu, mu lungungu twakangalelanga, kana una vo twatombokanga yo kulumuka miongo, nokwa e mvula yo bayilwa mini miangolo. Muna mvu miami miawonso, mu tezo kia 2.000 ma nzo za mpangi twaleka. Nkumbu miayingi, yamonanga mpangi zamakala ye zamakento ana ke bakala yo vimpi wambote ko, kansi basadilanga Yave ye nkum’au wawonso. E mbandu au yansadisa mu lembi yambula salu kiame. Kuna mfoko a konso lumingu twakingulanga nkutakani, twatoma kasakeswanga kikilu. (Roma 1:11, 12) Allan wakala kikilu se nkundi ambote kwa mono. Dina diasonama muna Kimpovi 4:9, 10 dialudi: “O nwole usuvidi mosi, . . . kadi ovo mosi obwidi, owaka otombola nkw’andi.”

Nsambu za Sadila Muna ‘Nkum’a Yave’

Muna mvu miayingi, mono yo Allan kiese kiayingi twamona mu sadisa akaka mu sadila Yave. Kasikil’owu, muna mvu a 1983, twakingula e nkutakani ya ndinga Kifalansa kuna Antuérpia, twalwakila mu nzo ina yatambula mpe Benjamin Bandiwila, mpangi w’etoko watuka ku Zaire (owau República Democrática do Congo). Benjamin wayenda kuna Bélgica mu tanga sikola zandá. Watuvovesa vo: “Eketo ikunumwenanga muna mpila zingu luna kiau, nwayivana emvimba muna salu kia Yave.” Allan wamvutula vo: “Otomene vova vo eketo okutumwenanga, kansi wakinu kuyivana muna mambu ma nza. Nga kumwene ko vo mvovo miaku ke mina betela ko ye mpila zingu kiaku?” E mvovo miami miafila Benjamin mu toma fimpa zingu kiandi. Vava kavutuka kuna Zaire, wayantika sala se mviti a nzila, owau se mosi muna Afidi a Vula.

Muna mvu wa 1999, yatetwa mu katula evumbu yakala diau muna vumu. Tuka wauna, tezo kia 30 ma kilo kaka ipezanga. Kieleka, yakituka kikilu nze ‘kinzu kia tuma.’ Kana una vo i wau, ivutulanga matondo wau vo Yave okumpananga “ulolo wa nkuma.” Tuka yatetelwa, Yave okunsadisanga mu kwenda yo Allan mu salu kia kingula nkutakani. (2 Kor. 4:7) I bosi, muna ngonde ya Malusu ya mvu wa 2004, Allan wafwa ekolo kakala waleka. Itoma kendalalanga kikilu mu kuma kia lufwa lwandi, kansi o zaya vo una muna nyindu a Yave, dikumfiaulwisanga.

O unu, ngina ye kimbuta kia 83 lwa mvu, isungamenanga e 63 ma mvu yasala salu kia ntangwa ke ntangwa. Yakinu sala salu kia umbangi y’etima diawonso, longoka Nkand’a Nzambi yo wantu yo sadila elau dia samun’ekani dia Yave. Ezak’e ntangwa, ikiyuvulanga: ‘Aweyi wadi kala zingu kiame kele vo kiayantika ko sala e salu kia kimviti a nzila muna mvu a 1945?’ Muna ntangwa yayina, diamonekanga vo diampasi mu vanga wo, wau vo kiakala ye vimpi wambote ko. Kansi owau, kiese kiayingi ikalanga kiau wau vo yayantika e salu kia kimviti a nzila muna kileke kiame. Mana yamona muna zingu kiame mekunkwikidisanga vo avo tusidi Yave va fulu kiantete, oyandi okala se nkum’eto.

[Mvovo Vana Yand’a lukaya]

[Foto ina muna lukaya lwa 18]

Kumosi yo Astrid Anderson (kuna koko kwalunene) wa nkundi ame a salu kia kimisionario

[Foto ina muna lukaya lwa 18]

Kumosi yo nkaz’ame muna salu kia kingula nkutakani muna mvu wa 1956

[Foto ina muna lukaya lwa 20]

Yo Allan muna mvu wa 2000