Sono Yankulu ye Nkand’a Nzambi

VAVA ndinga zabindakeswa kuna Babele, wantu mpila zayingi za sonekena basoka. O nkangu wazingilanga kuna Mesopotamia, nze esi Suméria ye Babele, Cuneiforme basadilanga. O mvovo wau mu ndinga Latin watuka uyikanga sono ina yasonekenwanga muna babu ya tuma twaleboka.

Awana betimanga lekwa yankulu basolola sono ya cuneiforme yayikanga wantu ye tusansu twasonama mu Nkand’a Nzambi. Adieyi tuzeye mu kuma kia sono yayi yankulu? Nkia umbangi isianga mu kuma kia ziku kia Nkand’a Nzambi?

Sono Yazingila Kolo Kiayingi

Akwa ngangu bekwikilanga vo kuna Mesopotamia, entete sono yakala ye sinsu yovo fwaniswa basadilanga ina yasonganga mvovo yovo ngindu. Kasikil’owu, e sinsu kia ntu a ngombe, kiasonganga vo ngombe. Vava o mfunu wa lunda e sono wawokela, e sono ya cuneiforme yayantika sadilwa. O nkanda NIV Archaeological Study Bible usonganga vo “tuka kiakina, e sinsu ke yasunzulanga kaka mvovo ko kansi mpe ye buka kia sono eyi ifwete tangwa nkumbu mosi.” Nanga tezo kia 200 za sinsu yaswaswana eyi yisadisanga kimana e sono ya cuneiforme “yatoma tangwa, kana una vo e mpila ya tanga e sono yayi ye mpila ya soneka yo yampasi.”

Tuka muna lumbu ya Abarayama, nanga mvu 2.000 Vitila Tandu Kieto, e sono ya cuneiforme yatoma nungunuka. Muna 2.000 ma mvu mialanda, tezo kia ndinga 15 zayantika sadila sono yayi. Sono yayingi ya cuneiforme yasololwa, mu babu ya tuma yasonekwa. Muna mvu 150 miviokele, babu yayingi yasololwa kuna mbanza Ure, Uruque (Ereke), Babele, Nimrud, Nipur, Assur, Nineve, Mari, Ebla, Ugarit yo Amarna. O nkanda Archaeology Odyssey uvovanga vo: “Akwa ngangu bevovanga vo tezo kia mazunda mole ma mazunda ma babu ya sono ya cuneiforme yatimwa, tezo kia 25.000 isololwanga konso mvu.”

Akwa ngangu mu nza yawonso, ana belongokanga e sono ya cuneiforme, salu kiampwena bena kiau kia sekola sono yayi. Lufimpu lumosi lusonganga vo “muna babu 10 ya sono ya cuneiforme, kimosi kaka kilendakene kala tangwa mu lumbu yeto.”

E sono ya cuneiforme yasonekwa mu ndinga zole yovo zitatu eyi yasololwa, yasadisa mu bakula nsasa sono yayi. Akwa ngangu babakula vo e babu yayi mambu mamosi mena mo masonekwa mu ndinga zaswaswana za sono ya cuneiforme. Edi diasadisa mu bakula sono yayi i zaya vo e nkumbu, ntu mia mambu, luvila lwa ayadi ye mvovo mia kikembesa nkumbu miayingi miavutukilwa.

Muna mvu mia 1850, akwa ngangu balenda tanga e sono ya cuneiforme ya ndinga Franca ya Oriente Médio yankulu, Acadiano yovo Assírio-Babilônica. O nkanda Enciclopédia Britânica uvovanga vo: “Tuka e ndinga Acadiano yazayakena, e mbumba ya sono yayi yabakulwa, diasadisa mpe muna bakula ndinga zakaka zasonekenwa mu sono ya cuneiforme.” E sono yayi nkia ngwizani ina ye Nkand’a Nzambi?

Kimbangi Kina Betela ye Nkand’a Nzambi

O Nkand’a Nzambi uvovanga vo Yerusaleme yayalwanga kwa ntinu mia esi Kenani yavana yabakwa kwa Davidi muna mvu wa 1070 Vitila  Tandu Kieto. (Yos. 10:1; 2 Sam. 5:​4-9) Akaka akwa ngangu mpaka befidisanga dio. Kansi, muna mvu wa 1887, nkento mosi wa mvati a nsengo kuna Amarna, Engipito, wasolola babu kimosi kia tuma. Vava basekola tezo kia 380 lwa mvovo miakala mo, akwa ngangu bamona e ngwizani vana vena ntinu mia Engipito (Amenotep III yo Aquenáton) ye ntinu mia Kenani. Nkanda nsambanu miakala mo mia ‘Abdi-Heba, wa nyadi a Yerusaleme.

E zulunalu Biblical Archaeology Review ivovanga vo: “E babu ya Armarna iyikilanga Yerusaleme vo mbanza, ke nsi ko. Iyikilanga mpe e fulu kia ‘Abdi-Heba vo nyadi ona wakala ye nzo ye masoladi 50 ma Engipito mavewa kiyekwa muna Yerusaleme. Ediadi disonganga vo e Yerusaleme nsi akete yakala yayalwanga kwa atinu.” E zulunalu yayi yavova diaka vo: “Nze una usonganga e nkanda mia Amarna, e mbanza yayi yamfunu kikilu yakala vana vena mbanza zakaka za tandu kiakina.”

Nkumbu Zasonama mu Sono ya Asuri ye Babele

Esi Asuri ye Babele mu babu ya tuma, cilindro, prisma ye mu teke basonekanga lusansu lwau. Muna kuma kiaki, vava akwa ngangu balenda tanga sono ya ndinga Acadiano, bamona vo wantu beyikwanga mu sono yayi, basonama mpe muna Nkand’a Nzambi.

O nkanda The Bible in the British Museum uvovanga vo: “Muna mvovo kavova kwa esi Sociedade de Arqueologia Bíblica, Samuel Birch wayika vo muna sono ya cuneiforme, wawan’e nkumbu z’atinu a esi Ayibere nze Omere, Akabi, Yeu, Azareya . . . , Menakeme, Pekake, Osea, Kizekeya yo Manase ye nkumbu z’atinu a Asuri nze Tingelate-pilese . . . [III], Sagone, Sankerebe, Esar-Hadom yo Assurbanipal, . . . kumosi y’atinu a Suria Benadadi, Kazaele yo Resine.”

O nkanda The Bible and Radiocarbon Dating watezanesa lusansu lwa Isaele ye Yuda lwasonama mu Nkand’a Nzambi ye sono yankulu ya cuneiforme. Nkia nluta diatwasa? “Tezo kia 15 yovo 16 dia atinu a Yuda ye Isaele beyikwanga mu nkanda mia zula yakaka ya tandu kiakina, e nkumbu zau ye tandu bazinga betela zina ye zina ziyikwanga mu nkanda Ntinu muna Nkand’a Nzambi. Ke vena ntinu mosi ko okondele, awonso beyikwanga mu nkanda miami, basonama mpe mu nkanda Ntinu.”

Sono ya cuneiforme yasololwa muna mvu wa 1879, iyikilwanga vo Nkand’a Kurese, isonganga vo vava kabaka Babele muna mvu wa 539 Vitila Tandu Kieto, o Kurese wasikidisa vo abakami bavutuka muna nsi zau. Akaka mun’awana bavutuka i Ayuda. (Eze. 1:​1-4) Akwa ngangu ayingi a tandu kia 19 bakatikisanga e ziku kia nsiku wau wasonama muna Nkand’a Nzambi. Kansi, muna sono ya cuneiforme eyi yasonama vava Aparasi bakala se luyalu lwangolo lwa nz’amvimba, muna yo Nkand’a Kurese, usonganga e ziku kia lusansu lwalu lwa Nkand’a Nzambi.

Muna mvu wa 1883, tezo kia 700 za nkanda mia sono ya cuneiforme miasololwa kuna Nipur, lukufi ye Babele. Muna 2.500 za nkumbu zasonama mo, tezo kia 70, nkumbu z’Ayuda. Edwin Yamauchi, wa nsoneki a lusansu wavova vo, “wantu awaya nanga basalanga nze mbangi, afutisi a mpaku ye asadi a lumbu lwa kintinu.” E ziku kisonganga vo vakala y’Ayuda ana basala basalang’e salu yayi lukufi ye Babele muna kolo kiakina kiamfunu kikilu. Betela dina yo ungunza wa Nkand’a Nzambi wasonga vo vava e “nsadiswa” ya Aneyisaele bevaika muna kinkole kuna Asuri ye Babele yo vutuka kuna Yuda, ayingi muna yau ke bevutuka ko.​—⁠Yes. 10:​21, 22.

Muna kolo kia 1.000 dia mvu miantete, e sono ya cuneiforme kumosi yasadilwanga ye sono yakaka isadilanga alfabeto. Kansi, esi Asuri ye esi Babele bayambula sadila cuneiforme yo yantika sadila sono ya Alfabeto.

Nkama za mazunda ma babu ilundilwanga muna museu ke yibakwilu ko. E sono yabakulwa kala kw’akwa ngangu isonganga e ziku vo Nkand’a Nzambi wafwana kikilu bundw’e vuvu. Ka lukatikisu ko vo, vava e sono ina ke yilongokelo ko ibakulwa, valenda soloka diaka kimbangi kiakaka kisong’e ziku kia Nkand’a Nzambi.

[Avwe a Foto lukaya lwa 21]

Photograph taken by courtesy of the British Museum