Nki Ndenda Vutula kwa Yave?

LUSANSU LWA RUTH DANNER

Ngudi ame wavovanga ye tusevo vo, e mvu wa 1933, mvu wa sumbula: Hitler wayantika yala, o Papa (mfumu a dibundu dia Katolika) wayikila wo vo Mvu Wavauka. I mvu wau mpe yawutuka.

MASE mame mu mbanza Yutz bazingilanga, kuna Lorraine, zunga kitomene zayakana kuna França, lukufi ye nsi ya Alemanha. Muna mvu wa 1921, ngudi ame, nsambidi a dibundu dia Katolika, wakazala yo se diame wa mwisi Protestante. Mpangi ame ankento Helen, wawutuka muna mvu wa 1922. Mase meto bamvubisa muna dibundu dia Katolika una kakala nsedia.

Lumbu kimosi muna mvu wa 1925, se dieto watambula nkanda A Harpa de Deus. Vava katanga nkanda wau, wakwikila vo osolwele e ludi. Wasonekena asoneki a nkanda wau, ana bakubika vo kakingulwa kwa Bibelforscher, nkumbu yayikilwanga Ambangi za Yave kuna Alemanha. Vana vau, se diame wayantika zayisa mana kalongokanga kw’akaka. Ngudi ame kayangalala ko. Wavova muna ndinga Alemão vo: “Vanga kwaku konso dina zolele. Kansi, kizolele ko vo walongoka ye Bibelforscher.” Kansi, se dieto kavutuka manima ko. Muna mvu wa 1927, wavubwa se Mbangi a Yave.

Nkak’ame ankento wayantika vukumuna ngudi ame vo kavambana yo se diame. Lumbu kimosi mun’esambilu, nlongi walukisa esi dibundu diandi vo “bayikenga mu kuma kia Danner wa ngunza aluvunu.” Vava bavutuka kuna nzo, o nkak’ame ankento wasotolwela s’ame lekwa kia tuma kisiwanga e mvuma, tuka kuna suku diantandu dia nzo eto. E lekwa kiaki kianziti kiabwila vana mavembo mandi, fiakete kaka fiasala nga kiambwila vana ntu. Evangu diadi diafila ngudi ame mu yindula vo: ‘E dibundu difilanga wantu mu vonda akaka ke diambote ko.’ Muna kuma kiaki, wayantika tanga nkanda mivaikisanga Mbangi za Yave. Ke vavioka kolo ko, wakwikila vo osolwele e ludi yo vubwa muna mvu a 1929.

Mase meto bavanga wawonso kimana mono yo mpangi ame ankento twatoma zaya Yave. Batutangilanga tusansu twa Nkand’a Nzambi yo kutuyuvula e kuma wantu beyikwanga muna Nkand’a Nzambi bavangila dina bavanga. Muna kolo kiakina, o se dieto kazolanga kwenda sala mu fuku ko, kana una vo nzengo zazi zatwasa mpasi muna nzo, wau vo ketwakala diaka ye nzimbu zafwana ko. Wazolanga vo kakala ye ntangwa yafwana ya kwenda mu lukutakanu lw’Akristu ye mu salu kia umbangi yo longoka ye wan’andi.

Kolo Kiampasi Kiafinama

Mase mame bakala ye fu kia tambula akengi a zunga ye mpangi zasadilanga kuna Betele ya Suíça ye França, ana batuzayisanga e mpasi  zamonanga mpangi zeto kuna Alemanha, lukufi ye mbanza ina twakala. Luyalu lwa Nazista lwafila Mbangi za Yave mu fulu ya salu yampasi yo kutumuna wana kwa mase bena vo Mbangi za Yave.

Mono yo Helen twalongwa una tulenda zizidila mpasi zatuvingilanga. Mase meto matusadisa mu kotesa sono ya Nkand’a Nzambi mu ntu kimana twasadila yo muna ntangw’ampasi. Batuvovesanga vo: “Avo ke nuzeye dina nufwete vanga ko, nuyindula e sono kia Ngana 3:​5, 6. Avo wonga nwina wau wa tontwa kuna sikola, nuyindula sono kia 1 Korinto 10:13. Avo banuvambwidi yo yeto, nusungamena e sono kia Ngana 18:10.” Yasia e Nkunga 23 ye 91 mu ntu yo kala ye vuvu vo Yave okuntanina ntangwa zawonso.

Muna mvu 1940, luyalu lwa Nazista kuna Alemanha lwabaka e zunga kia Alsace-​Lorraine yo kotesa kio kuna sambu dia Alemanha. Luyalu lwakomekena e mbuta zawonso bakota mu kimvuka kia Nazi. Wau vo se dieto kazola ko, makesa ma Gestapo bamvumisa vo mu pelezo kesiwa. Vava ngudi eto kazola ko tunga mvwatu mia masoladi, makesa ma Gestapo mayantika mpe kumvumisa.

E sikola yakituka se fulu kia ntonta kwa mono. Lumbu yawonso, una ola yakota muna kalasi ke yafwene ko, wan’a sikola bafwete vova sambu kia “Heil Hitler,” mu sambila Hitler yo yimbila nkunga wa nsi yo zangula koko kwalunene. Vana fulu kia kumpovesa vo kifwete sambila Hitler ko, mase mame mansadisa mu zaya sadila ntona zame. Muna kuma kiaki, yabak’e nzengo za lembi vova sambu kia Hitler. Alongi bangwanda yo kumvumisa vo yingwa iyingwa mu sikola. Vava yakala ye kimbuta kia mvu nsambwadi, yatelameswa vana vakala alongi 12. Bayantika kunkomekena vo yavova sambu kia Hitler. Kansi muna lusadisu lwa Yave, yasimbinina kwikizi kiame.

Nlongi mosi wayantika kumpovesa mvovo mia malengo kimana yasoba ngindu. Wampovesa vo i nlongoki ambote, vo zola ketoma kunzolanga ye keyangalala ko kele vo bankatwidi mu sikola. I bosi wavova vo: “Kutomi zangula koko ko. Zangula kaka fiakete. Kuvovi ‘Heil Hitler’ ko. Nikuna kaka e befo yaku mu vunisa.”

Vava yavovesa ngudi ame dina diavova nlongi ame, wansungamesa lusansu lwa Nkand’a Nzambi mu kuma ki’aleke atatu Ayibere vava bayenda vana teke kiadongeleka ntinu a Babele. Wangyuvula: “Adieyi batumwa mu vanga?” Yavutula vo: “Kunda e teke.” “Kele vo muna kolo kiakina batumwa vo bakunda e teke, oyau bayenzama nze yau bekanga nsinga mia nsampatu zau, nga diambote badi vanga? Zaya ngeye mosi yo vanga dina omwene vo diambote.” Nze Saderake, Misake ye Abedengo, yabak’e nzengo za sambila kaka Yave.​—⁠Dan. 3:​1, 13-18.

Alongi nkumbu miayingi bankatulanga mu kalasi yo kumvumisa vo vambula bekumvambula ye mase mame. Wonga yakala wau, kansi mase mame bankasakesa. Vava yavaikanga muna nzo yo kwenda ku sikola, ngudi ame wasambanga yame kumosi yo lomba kwa Yave vo kantanina. Yazaya wo vo okunkumika mu kala kuna sambu dia ludi. (2 Kor. 4:⁠7) Se diame wampovesa vo avo lubangamu lusakidi, kifwete mona wonga ko wa vutuka ku nzo. Wavova vo: “Oyeto zola tutoma kuzolanga. U mwan’eto kaka okala. Edi disundidi o mfunu, i ngwizani aku yo Yave.” E mvovo miami miasiamisa etima diame dia sikila ye kwikizi.​—⁠Yobi 27:⁠5.

Makesa ma Gestapo nkumbu miayingi bayizanga kuna nzo eto mu vava nkanda mivaikisanga Mbangi za Yave yo yuvula mase mame. Banatanga ngudi ame mu ola zayingi yo kwenda vaikisa se dieto yo mpangi ame ankento kuna fulu yau ya salu. Kiazayanga ko kana vo iwana ngudi eto kuna nzo vava yatukanga ku sikola. Ezak’e ntangwa, esi belo bampovesanga vo: “Ngudi eno oneto kwa makesa.” Yaswamanga muna nzo yo kiyuvula: ‘Nga mpasi kemweswa? Nga ikumona diaka?’

Twanatwa mu Ngolo

Kina kia 28 kia ngonde Yanuali, 1943, twasikameswa kwa makesa ma Gestapo muna ola tatu ye miniti makumatatu ya fuku. Bavova vo kele vo mase mame ye mpangi ame ankento batondele kota muna kimvuka kia Nazi, ke benatwa ko. Ola tatu twavewa twakubika lekwa yeto. Ngudi eto wateka kutukubika mu kuma kia diambu  diadi, kadi twayikubikila e funda yeto ina twasia mvwatu ye Nkand’a Nzambi. Muna kuma kiaki, twasadila ntangwa yayi mu samba yo kasakesa muntu yo nkw’andi. O s’eto watusungamesa vo ‘kavena lekwa ko kilenda kutuvambula muna zola kwa Nzambi.’​—⁠Roma 8:​35-39.

Makesa ma Gestapo bavutuka diaka. Kisinga vilakana ko mpangi ankento Anglade una vo se nkulu, vava katukanina ye mansanga muna meso. Makesa ma Gestapo batunata vana fulu kia bakila ekumbi dia ntoto kuna mbanza Metz. Una twakangala lumbu tatu mun’ekumbi dia ntoto, twalwaka kuna Kochlowice, kwakala campo ya Auschwitz kuna nsi ya Polônia. Vioka ngonde zole, twafilwa kuna Gliwice, fulu kiasadisilwanga wantu e salu yampasi. Luyalu lwa Nazista lwatuvovesa vo, kele vo tusonekene mu nkanda vo tuyambwidi lukwikilu lweto, bekutuvevola yo vutula lekwa yeto. Wau vo se dieto yo ngudi eto ke batambulwila ko, bavoveswa kwa masoladi vo: “Ke nuvutuka diaka ko kuna nwatuka.”

Muna ngonde a Yuni, twafilwa kuna Swietochlowice. Vava twakala kwakuna, yabakama kimbevo kia ntu. Yamu wau yakinu mona mpasi zazi. Yayantika vaika mputa mu nlembo, muna kuma kiaki, dotolo wavuza zala yame lembi kumpana nlongo mikululanga nlunzi (anestesia). Kansi vakala mpe ye diambu diambote. E salu yavewa kia nata e nsangu kw’ayingidi a pelezo, nkumbu miayingi kiamfilanga ku nzo ivangilwanga e mbolo. Vava yalwakanga, nkento mosi wampananga má kia dia.

Ke twasiwanga va mosi ko ye abakami akaka. Muna ngonde ya Oktoba, 1943, twafilwa kuna campo ya Ząbkowice. Va mfulu zakundikwa twalekanga kumosi ye 60 ma wantu, akala, akento yo wana. Makesa ma Hitler masikidisa vo twavewanga madia mawola.

Kana una vo mpasi zayingi twamweswanga, ke twadimbula vuvu ko. Twatanga mun’Eyingidilu vo salu kiayingi kia umbangi kisalwa vava vita ifokoka. Muna kuma kiaki, twazaya e kuma twamwenanga mpasi, ye ke kolo ko zifokoka.

Vava twawa vo makesa ma mbeni mu finama mena, twazaya wo vo luyalu lwa Nazista ke lusunda ko. Kuna lubantiku lwa mvu wa 1945, makesa ma Hitler matina vana fulu twakala. Kina kia 19 kia ngonde a Fevelelo, twavoveswa vo twenda nkangalu wa tezo kia 240 ma kilometa mu malu. Una twakangala tumingu yá, twalwaka muna mbanza Steinfels kuna Alemanha, kuna ayingidi basadisilanga abakami e salu kiampasi kia tima matadi mantalu. Ayingi babanza vo vondwa tuvondwa. Kansi muna lumbu  kiakina, makesa ma mbeni malwaka, makesa ma Hitler matina, e lubangamu lwamanisa.

Yalungisa Ekani Diame

Kina kia 5 kia ngonde ya Mayu, 1945, una vavioka mvu miole ye ndambu, twalwaka kuna nzo, muna mbanza Yutz. E mvwatu mieto miazala ye mvindu ye nianzi. Ke twasobanga mvwatu ko tuka muna ngonde ya Fevelelo. Muna kuma kiaki, twayoka mvwatu miawonso miankulu twakala miau. Isungamenanga vava ngudi eto katuvovesa vo: “Ekiaki i lumbu kisundidi kiese muna zingu kieno. Ka tusidi ye lekwa ko. E mvwatu nkutu tuvwete ke mieto ko. Kansi, yeto ayá tuvutukidi lembi kulula kwikizi kieto. Ke twayoya ko.”

Una yavutulwisa nitu mu ngonde tatu, yavutuka kuna sikola, kondwa wonga wa yingwa diaka. Owau tulenda kutakana ye mpangi zeto za mwanda yo samuna nsangu zambote lembi siwa nkaku. Kina kia 28 kia ngonde Agositu, 1947, vava yakala ye kimbuta kia mvu 13, yalungisa nsilu yasila Yave, wa kiyekola kwa yandi. Se diame wamvuba muna Nkoko a Mosela. Vana vau yazola kota mu salu kia kimviti a nzila, kansi o s’ame wampovesa vo yateka longoka salu. Muna kuma kiaki, yalongoka e salu kia tunga nlele. Muna mvu wa 1951, ye kimbuta kia mvu 17, yasolwa se mviti a nzila yo kwenda sadila kuna Thionville, lukufi ye mbanza twazingilanga.

Muna mvu wau, yayenda kuna lukutakanu lwakala kuna mbanza Paris yo lomba vo yafilwa mu salu kia miosinario. Kiakala mu ntela ya sala salu kiaki ko. Kansi, mpangi Nathan Knorr wampovesa vo, olunda ndomb’ame “yavana ilwaka muna ntela.” Muna ngonde ya Yuni, 1952, yatambula mboka ya kwenda kota kalasi kia 21 kia Sikola ya Ngiladi kuna South Lansing, Nova York, Estados Unidos.

Sikola ya Ngiladi ye Mvu Mialanda

Diampasi diakala kwa mono. O vova vana meso ma ndonga mu nding’ame ya kingutukila diampasi yamwenanga dio. Owau mfwete vovela mu Kingelezo. Kansi, muna zola kwawonso, alongi bansadisa. Mpangi mosi wampana e nkumbu mu kuma kia fu kia kinsevela-nsevela yakalanga kiau, kadi nsoni yamonanga.

Lukutukanu lwa mfoko a kalasi kieto lwakala kina kia 19 kia ngonde a Yuli, 1953, kuna Yankee Stadium, Nova York. Yafilwa kuna Paris kumosi yo Ida Candusso. O sila umbangi kwa esi Paris, wonga diampananga, kansi yalenda longoka Nkand’a Nzambi ye wantu ayingi alembama. Muna mvu wa 1956, Ida wasompa yo filwa ku África. Omono yasala kuna Paris.

Muna mvu wa 1960, yasompana ye mpangi wasadilanga ku Betele, twayenda mu salu kia mviti a nzila a espesiale kuna Chaumont ye Vichy. Una vavioka mvu ntanu, yasambukila kimbevo kia ntulu (tuberculose) yo yambula salu kia mviti a nzila. Yakendalala kikilu wau vo tuka kileke kiame yakala y’etima dia sala salu kia ntangwa ke ntangwa muna zingu kiame kiawonso. Vioka kolo, nkaz’ame wangyambula yo sompa nkento akaka. Mpangi zame za mwanda, akala ye akento, bansadisa muna mvu miami miampasi. Yave wakinu nata ezitu diame.​—⁠Nku. 68:⁠19.

Owau mu mbanza Louviers izingilanga, kuna Normandia, lukufi ye vula dia França. Kana una vo mu mpasi za mayela, ngina ye kiese kia mona una Yave kekunsadisilanga muna zingu kiame. Mana yalongwa kwa mase mame mekunsadisanga mu kala ye nyindu asikila yamu unu. Yalongwa kwa mase mame vo Yave Muntu akieleka kikilu ona ndenda zola, vovana yandi, ona owanga yo vana mvutu za sambu yame. Muna kuma kiaki, “nki mvutula kwa Yave, muna mvevo andi wawonso kwa mono?”​—⁠Nku. 116:⁠12.

[Foto ina muna lukaya lwa 5]

Ye máscara ame vava yakala ye mvu sambanu

[Foto ina muna lukaya lwa 5]

Mu salu kia umbangi kuna Luxemburgo kumosi ye misionario ye aviti a nzila vava yakala ye mvu 16

[Foto ina muna lukaya lwa 5]

Kumosi y’ese yo ngudi eto kuna lukutakanu lwa mvivu muna mvu wa 1953

[Foto ina muna lukay lwa 6]

“Ngina ye kiese mu mona una Yave kekunsadisilanga muna zingu kiame”