Tuka Yayantika ‘Yindula Nsemi Ame’ mvu Luvwa Miviokele Kala

Lusansu lwa Edwin Ridgwell

KINA kia 11 kia ngonde Novemba, ya mvu 1918, muna lumbu kia nkinzi a Armistício, wan’a sikola bakutakeswa mu kembela e lumbu kiafokoka e Vit’Anene, oku sentu yayikilwa vo Vit’Antete ya Nz’Amvimba. Wau vo mvu ntanu kaka yakala miau, kiatoma bakula nsas’a nkinzi wau ko. Kansi, mu kuma kia mana yalongwa kwa mase mame mu kuma kia Nzambi, kiazola kwenda ku nkinzi ko. Yasamba kwa Nzambi, kansi vana vau yayantika dila. Kana una vo i wau, kiayikotesa mu nkinzi ko. Muna lumbu kiaki yayantika ‘yindula nsemi ame.’​—⁠Kim. 12:⁠1.

Ekolo nkinzi wau ka uvangamene ko kuna sikola, esi nzo eto bayaluka yo kwenda zingila lukufi ye mbanza Glasgow, Escócia. Muna kolo kiakina, o s’eto wayenda wá elongi dia nkangu awonso diakala yo ntu a diambu vo: “Ayingi Bezinganga Owau, ke Besinga Fwa ko.” Elongi diadi diasoba zingu kiandi. O tata yo mama bayantika longoka Nkand’a Nzambi. Nkumbu miayingi bamokenanga mu kuma kia Kintinu kia Nzambi ye nsambu kitwasa. Ivutulanga matondo kwa Nzambi, wau vo mase mame bandonga mu zola Nzambi yo kumbund’e vuvu.​—⁠Nga. 22:⁠6.

Yayantika Salu kia Ntangwa ke Ntangwa

Vava yalungisa mvu 15, yalwaka mu ntangwa ya kota sikola zandá, kansi luzolo lwa sala salu kia ntangwa ke ntangwa yakala lwau. Tata wamona vo kiakala mu ntela ko, muna kuma kiaki yayantika sala ku kompani. Kansi, wau vo luzolo lwayingi yakala lwau lwa sadila Yave mu salu kia ntangwa ke ntangwa, yasonekena mpangi J. F. Rutherford, ona wavitang’o ntu muna salu kia samuna nsangu zambote mu nza yawonso muna kolo kiakina. Yanyuvula kana aweyi kabadikila ngindu zame. Mpangi Rutherford, wansonekena vo: “Kele vo se una mu ntela ya sala salu yakaka, mu ntela mpe se una ya kuyivana muna salu kia Mfumu. . . . Ngina ye vuvu vo Mfumu okusambula kele vo osidi ngolo za kunsadila ye kwikizi kiawonso.” Nkanda wau, wasonekwa kina kia 10 kia ngonde a Malusu, 1928, wakasakesa kikilu esi nzo eto awonso. Ke vavioka kolo kiayingi ko, ese yo ngudi eto, ye nsang’ame yo mono kibeni twakota mu salu kia ntangwa ke ntangwa.

Muna mvu wa 1931, muna lukutakanu lwa mvivu lwakala kuna Londres, mpangi Rutherford wabokela awana bazolele kwenda samun’e nsangu zambote mu nsi za kinzenza. Yatambulwila mboka yayi. Muna kuma kiaki, yafilwa kumosi yo Andrew Jack kuna Kaunas, mbanz’a kimfumu ya nsi a Lituânia. Kimbuta kia mvu 18 yakala.

Samun’e Nsangu Zambote za Kintinu Muna Nsi za Kinzenza

Muna kolo kiakina, e nsi ya Lituânia mu usukami yakala, wau vo ayingi mu yau avati a nsengo. Muna kuma kiaki, diampasi diakala mu sia  umbangi muna mavata. Diampasi diakala mu solola fulu kia leka. Ka tuvilakananga ko e mpila fulu twalekanga. Kasikil’owu, lumbu kimosi muna fuku, mono yo Andrew twasikama, kadi ke twamona tulu ko. Vava twakwika mwinda, twamona ulolo wa yinsekwa vana mfulu, yatutatikanga mu nitu yawonso. Lumingu lwamvimba, yayendanga konso mene kuna nkoko yo dimuna nitu muna maza yamun’elaka mu kulula mpasi. Kana una vo i wau, twakwamanana samuna nsangu zambote. Kuna kwalanda, e mpasi za solola fulu kia leka zafokoka vava twasila umbangi kwa yakala dimosi yo nkaz’andi ana batambulwila ludi kia Nkand’a Nzambi. Batuvana fulu muna nzo au eyi yakala vo yakete, kansi yavelela. Twamwena dio se luvevoko dia leka vana ntoto, ke mu leka va mfulu yazala ye yinsekwa ko.

Muna kolo kiakina, mfumu za dibundu dia Katolika ye Ortodoxa bayalanga e nsi a Lituânia. Amvwama kaka bakalanga ye Nkand’a Nzambi. Twakala y’ekani dia sila umbangi muna zunga kiawonso yo kaya nkanda mibakulwisanga Nkand’a Nzambi kw’akwa luzolo lwambote. Twavavanga e nzo muna konso mbanza twele. Kuna ndekwa zawonso, entete mu mavata twayendanga sila umbangi, i bosi twasila umbangi muna mbanza mu nswalu-nswalu. Muna mpila yayi, twalenda fokola salu kieto ekolo mfumu za dibundu ke bayantikidi ko sia mavwanga.

Salu Kieto Kiazayakana mu Kuma kia Kitantu Twasiwa

Muna mvu wa 1934, Andrew wabokelwa mu kwenda sadila kuna Vula kuna mbanza Kaunas. John Sempey wakituka se nkundi ame a salu. Mambu mayingi matubwila mana kivilakananga ko. Lumbu kimosi, yayenda kingula mfumu mosi kuna fulu kiandi kia salu. E mfumu yayi wafunga makasi, wabonga nkele yo kumpovesa vo yavaika. Yasamba muna nsi a ntima yo sungamena luludiku lwa Nkand’a Nzambi luvovanga vo: “E mvutwilu a malembe ivilula nsita.” (Nga. 15:⁠1) Yamvovesa vo: “Ngizidi kukingula nze nkundi aku mu kusamunwina nsangu zambote. Ntondele wau vo kumpondele ko.” O mfumu ndioyo wakatula nlembo muna nkele, vana vau yayantika vutuka lunima-lunima yo vaika muna nzo kasadilanga.

Vava yamonana yo John, wanzayisa vo yandi mpe diambu diampasi diambwila. Wanatwa kuna nzo a mapolisia, kadi mambu kavuninwa vo nkanda wa bakila nzimbu (cheque) kayiya wa nkento mosi kamokena yandi. Vava balwaka, John wasatwa muna nitu yawonso, kansi ke basolola nkanda wauna ko. Kuna kwalanda, babaka ndiona wayiya wo.

Mambu mole mama makituka se moko muna mbanza. Muna kuma kiaki, salu kieto kiazayakana kwa wantu ayingi.

Sadila ku Sweki

Salu kia vonza twasalanga, kia kwenda bonga nkanda mieto kuna Letônia. Ayadi a nsi yayi basima salu kieto kia umbangi. Muna ngonde, nkumbu mosi twayendanga kuna Letônia mu fuku, mun’ekumbi dia ntoto. Ezak’e ntangwa, vava kiafokokanga nkanda, twayendanga kuna  Estônia mu bonga nkanda miakaka, mina twasisanga kuna Letônia vava twavutukanga.

Lumbu kimosi, polisia dimosi wavoveswa oma ma salu kieto yo kutuvovesa vo twakulumuka mun’ekumbi yo nata nkanda kwa mfumu ndiona wantuma. Mono yo John twasamba kwa Yave mu lomba lusadisu. Vava twalwaka, polisia kavovesa mfumu andi ko kana nkia lekwa twakala yau, edi kaka kavova: “Wantu awaya lekwa bena yau mu kusonga.” Yamvovesa vo nkanda twakala miau emi milenda sadisa wan’a sikola mu bakula e nsas’a mambu mambi mevangamanga mu nza. E mfumu ndioyo watuyambula twenda kweto. Lembi vangwa diambu, twayenda kaya e nkanda mieto.

Vava mavwanga m’ayadi masaka kuna Estados Bálticos, Ambangi za Yave basiwa kikilu kitantu. E salu kieto kia umbangi kiasimwa mpe kuna Lituânia. Andrew yo John bavaikiswa muna nsi mu ngolo. Vava kiafinama Vit’Anzole ya Nz’Amvimba, esi Grã-Bretanha awonso balukiswa vo bayaluka. Kuna nkenda zawonso, mono mpe yayaluka.

Malau ye Nsambu za Sadila Kuna Irlanda do Norte

Mase mame bayenda zingila kuna Irlanda do Norte. Muna mvu wa 1937, mono mpe yayenda zingila kuna. E nkanda mieto miasimwa mpe kuna Irlanda do Norte mu kuma kia wonga wa vita. Kansi, twakwamanana sia umbangi kana nkutu muna ntangw’a vita. Vava kiafokoka Vit’Anzole ya Nz’Amvimba, twayantika sala salu kieto kia umbangi lembi simwa diaka kw’ayadi. Mpangi Harold King, mviti a nzila wazikuka, ona wasala salu kia kimisionario kuna China, i wavitang’o ntu mu sikidisa malongi ma nkangu awonso mavovwanga vana yanzala. Wampovesa vo: “Kina Kiasabala mono ivova elongi.” I bosi, wantala yo vova vo: “Kina Kiasabala kikwiza, ngeye olonga.” Yayantika zakama.

Yakinu sungamena elongi diame diantete. Wantu ayingi bawá dio. Yavova elongi diadi ekolo yakala yatelama va fulu kiazangama,  kondwa sadilwa izangulanga ndinga. Vava yafokola elongi, muntu mosi wamfinama, wansimba mu koko yo kunzayisa nkumbu andi vo Bill Smith. Wavova vo buka kia wantu kamona i kuma waningama mu zaya kana nkia diambu diavangamanga. O Bill wasilwa kala umbangi kwa se diame kansi bavilaziana vava tata yo ngudi ame ansansi bayenda sala salu kia kimviti a nzila kuna Dublin. Yayantika longoka yandi o Nkand’a Nzambi. Kuna kwalanda, evwa dia wantu, yitu ya Bill bakituka se Mbangi za Yave.

Lumbu kimosi, vava yasilanga umbangi mu zunga kimosi kia mbanza Belfast, yamokena yo nkento mosi wa mwisi Rússia ona wateka zingila kuna Lituânia. Vava yansonga miaka nkanda mieto, wasong’o nlembo mu nkanda mosi yo vova vo: “O nkanda wau ngina wau. Se diame diambuta wampana wo, una vo nlongi kuna universidade ya Kaunas.” Nkanda kayika i nkanda Criação, mu ndinga Polonês. Mambu mayingi kasoneka muna makaya ma nkanda wau. Wasivika vava kawa vo mono yavana nkanda wau kwa se diandi diambuta kuna mbanza Kaunas.​—⁠Kim. 11:⁠1.

Vava John Sempey kawa vo ku Irlanda do Norte ikwenda, wandomba vo yakingula Nellie wa mbunzi andi ankento ona wayangalelanga ludi kia Nkand’a Nzambi. Mono yo nsang’ame Connie twayantika longoka yandi Nkand’a Nzambi. Nellie wanungunuka mu nzaki yo yekola zingu kiandi kwa Yave. Kuna kwalanda, twazolana yo sompana.

Mono yo Nellie mvu 56 twasala kumosi mu salu kia Yave yo kala y’elau dia sadisa vioka nkama wantu mu zay’e ludi kia Nkand’a Nzambi. Twayindula vo yeto awole moyo tukala vava kikwiza Armangedo yo kota kumosi muna nz’ampa ya Yave. Kansi muna mvu wa 1998, Nellie wafwa. Ediadi i diambu disundidi mpasi diambwila muna zingu kiame.

Yavutuka Kuna Estados Bálticos

Mvu mosi wavioka vava Nellie kafwa, yavewa elau diampwena. Yabokelwa mu kwenda kingula Vula dia Estônia, kuna mbanza Tallinn. Nkanda yafidiswa kwa mpangi kuna Estônia wavova vo: “Muna mpangi kumi bafilwa kuna Estados Bálticos muna mvu wa 1920 yakuna 1930, ngeye kaka wakinu o moyo.” Basoneka vo lusansu lwa salu bakubikanga lwa nsi ya Estônia, Letônia ye Lituânia, i bosi bayuvula vo: “Nga olenda kwiza?”

Elau diampwena kikilu diakala kwa mono dia zayisa mambu twawanana mau, mono ye akw’ame, muna mvu miamina. Kuna Letônia yasonga kwa mpangi e nzo yakala se vula ye fulu kina twaswekelanga nkanda mieto, kina mapolisia ke balenda solola ko. Kuna Lituânia, twayenda kuna mbanza Šiauliai, kuna yasadila salu kia kimviti a nzila. Vava twakala ku lukutakanu muna mbanza yayi, mpangi mosi wampovesa: “Se vioka mvu miayingi, mono yo ngudi ame twasumba e nzo mu mbanza. Vava twakombanga yo, yasolola nkanda O Plano Divino das Eras ye A Harpa de Deus. Vava yatanga mio, yabakula vo nsolwele e ludi. Nanga ngeye wasisa nkanda miami muna nzo yayi se vioka mvu miayingi.”

Yayenda mpe kuna lukutakanu lwa zunga kuna mbanza ina yasadilanga salu kia kimviti a nzila. Se vioka mvu 65, twayenda kala mu lukutakanu mu mbanza yayi. Muna kolo kiakina, 35 ma wantu twakala. Diakiese diakala mu mona vioka 1.500 za wantu bakala mu lukutakanu. Kieleka, Yave wasambula kikilu e salu mu mbanza yayi.

‘O Yave Kangyambula Ko’

Ke kolo ko, yamwene nsambu zina kiavingilanga ko. Mpangi mosi ankento nkumbu andi Bee watambulwila vo kakala nkaz’ame. Twasompana muna ngonde ya Novemba, 2006.

Ndenda vovesa konso nleke oyuvulanga dina kafwete vanga muna zingu vo, diangangu dia sadila mvovo emi miavumunwinwa: ‘Yindula Nsemi aku muna lumbu yaku ya kileke.’ Owau ikalanga ye kiese kia vova nze una wavova ntozi a nkunga vo: “E Nzambi, okundonganga tuka kuna kileke kiame; yamu wau nsamunwini masivi maku. Kanele muna ununu wa mvu, e Nzambi, kungyambula ko; yavana nsamwina koko kwaku kwa mbandu ilanda, yo ukesa waku kw’awonso bekwiza.”​—⁠Nku. 71:​17, 18.

[Nenga kia Nsi kina muna lukaya lwa 25]

(Muna zaya una mena o mambu, tala muna nkanda)

Salu kia vonza kia kwenda bonga nkanda kuna Letônia

ESTÔNIA

TALLINN

Golfo de Riga

LETÔNIA

RIGA

LITUÂNIA

VILNIUS

Kaunas

[Foto ina muna lukaya lwa 26]

Yayantika sala se mviti a nzila ye kimbuta kia mvu 15 kuna Escócia

[Foto ina muna lukaya lwa 26]

Kumosi yo Nellie muna lumbu kia lukazalu lweto, muna 1942