Tukutakanu Tatu twa Mvivu Twasoba Zingu Kiame

LUSANSU LWA GEORGE WARIENCHUCK

NGA wawá kala diambu muna lukutakanu lwa mvivu diafila mu soba e mpila zingu kiaku? Ediadi diavangama kala kwa mono. Itoma sungamenanga tukutakanu tatu twa mvivu twasoba e zingu kiame. Lukutakanu lwantete lwansadisa mu katula e wonga; luna lwezole lwansadisa mu wokesa kiese kiame; luna lwatatu lwansadisa mu wokesa e fu kia kuyivana kuna mvevo. Kansi, una kianuvovese ko e nsobani yavanga, yambula yanuzayisa mana mavangama vitila tukutakanu twatu, i sia vo, mana mabwa muna kileke kiame.

Mu mvu wa 1928 yawutuka. Mono i mwan’ansuka muna wana tatu. Mono ye nsanga zame, Margie ye Olga kuna South Bound Brook, Nova Jersey, Estados Unidos twasansukila. Muna tandu kiakina, tezo kia 2.000 ma wantu bazingilanga muna mbanza yayi. Kana una vo asukami twakala, ngudi eto wazolanga kayila akaka. Vava kakalanga ye nzimbu zafwana, walambanga madia yo kayila esi belo. Una yakala ye kimbuta kia mvu vwa, ngudi eto wakingulwa kwa Mbangi a Yave wavovanga Húngaro, ina vo nding’a kingutukila ya ngudi eto. Ediadi diamfila mu tambulwila e nsangu za Nkand’a Nzambi. I bosi, Bertha ona wakala ye tezo kia mvu 20, wakwamanana longoka Nkand’a Nzambi ye ngudi eto yo kunsadisa mu kituka se selo kia Yave.

Nswaswani ye ngudi ame, wonga wayingi yakalanga wau, yo lembi kuyibunda e vuvu. Muna sakisa mambu, ngudi ame wakala ye fu kia kumveza. Vava yanyuvula ye mansanga muna meso, “Ekuma okumvenzelanga ntangwa zawonso?” wamvutula vo zola ketoma kunzolanga, kansi kazolanga ko vo yayimwena vo nsundidi akaka. Ngudi ame makani mambote kakala mau, kansi wau vo kakala ye fu kia kunsanisina ko, yayimwenanga vo kina mfunu ko.

Lumbu kimosi, nkento mosi ona wampoveselanga kuna ngemba, wandomba vo ngyenda kumosi yo wan’andi kuna sikola ya Kialumingu kuna dibundu diau. Yazaya wo vo Yave keyangalala ko kele vo ngyele, kansi wonga yakala wau wa lembi kendeleka nkento ndioyo wa nkwa ngemba. Muna kuma kiaki, yayendanga kuna dibundu diadi kana una vo nsoni yamonanga. Diau adimosi mpe kuna sikola, wonga wa wantu wamfila mu vanga mana ke makala ngwizani ko ye ntona zame. O mfidi a sikola, ona wakala vo nkwa ntim’ambadi, wavovesanga alongi vo bakomekena wana sikola awonso mu kunda sinsu kia nsi. Omono mpe yakundanga kio. Mu mvu amvimba yavanga wo, i bosi vabwa diambu diasoba e zingu kiame.

Yalongoka una Ndenda Kadila ye Unkabu

Muna mvu wa 1939, buka ki’elongi dia nkanda kiayantika lungana kuna nzo eto. O mpangi Ben Mieszkalski, wakala vo mviti a nzila, wafilanga e buka kiaki. Twanyikilanga vo Big Ben, nkumbu yamfwanukina kikilu. Yamwenanga o lá ye vonga kwandi nze mwelo wa nzo eto. Kana una vo e mpw’andi wonga yavananga kwa wantu, kansi omono kiamonanga wonga ko kadi  nkwa ngemba kakala. Muna kuma kiaki, vava Ben kamvovesa vo yanyikama muna salu kia samuna e nsangu zambote, yatambulwila ye kiese kiawonso. Twakituka s’akundi. Vava yakendalalanga, Ben wampoveselanga nze una mbuta kemokenenanga ye mbunzi andi kuna zola kwawonso. Ediadi diasimbanga kikilu ntim’ame, yo toma kunyangalela.

Muna mvu wa 1941, Ben walomba esi nzo eto awonso mu kwenda entwadi mun’ekalu diandi, kuna lukutakanu lwa mvivu lwakala kuna Saint Louis, Missouri. Ekwe kiese yakala kiau! Tuka yawutukila, kiateka vanga nkangalu wa 80 lwa kilometa ko, owau nkangalu wa 1.500 za kilometa tuvanga. Kansi, diambu diabwa kuna Saint Louis. Mfumu za mabundu bakanikina minkwikizi miau mu lembi tambula Mbangi za Yave muna nzo zau. Ayingi bavanga wo. Esi nzo ana balombwa vo batutambula bavumiswa mpe. Kana una vo i wau, batoma kutulunga-lunga. Ana batutambula bavova vo, ke balendi yambula diambu ko diabafila mu lembi lungisa e nsilu basia wa vana fulu kia lwakila kw’ampangi. Kieleka, unkabu wau wansivikisa kikilu.

E nsanga zame bavubwa muna lukutakanu lwalu. Muna lumbu kiakina, mpangi Rutherford, watuka kuna Betele ya Brooklyn, wavov’elongi dia lukasakeso yo lomba kw’aleke awonso ana bazolele vanga luzolo lwa Nzambi mu telama. Tezo kia 15.000 m’aleke batelama. Omono mpe yatelama. I bosi, walomba ayingi muna yeto ana bazolele kuyivana muna salu kia umbangi bavova: “Elo.” Awonso basika makonzo. Ediadi diankasakesa kikilu.

Vava lukutakanu lwafokoka, twayenda kingula mpangi mosi kuna Virgínia Ocidental. Watuvovesa vo lumbu kimosi vava kakala muna salu kia umbangi, wawandwa kwa buka kia wantu ye kumfusulwisa e nsoni. Ediadi diampana wonga. Mpangi wavova vo: “Kana una vo i wau, kwenda nkwenda muna salu kia umbangi.” Vava twasisa mpangi ndioyo, yakimwena nze Davidi. Yabak’e nzengo za songa unkabu wame kwa Ngoleyate, i sia vo, kwa mfidi a sikola yatangilanga.

Vava yalwaka kuna sikola, yayenda vana vakala mfidi a sikola. Watoma kuntungununa. Yalomba lusadisu kwa Yave muna sambu. I bosi, yavova vo: “Ku lukutakanu lwa mvivu lwa Mbangi za Yave yatukidi. Tuka o unu, kikunda diaka sinsu kia nsi ko.” Wabutama mu kolo kiandá. Watelama van’esonekeno diandi yo kwiza vana yakala. E ndose andi yabwaka mu kuma kia makasi. Wakaza vo: “Avo kuzolele yingwa ku sikola ko, kunda sinsu kia nsi.” Muna nkumbu wau, kiatambulwila ko, e kiese yamona kisidi nkutu kio mona ko.

Vana vau, yazola kwenda zayisa Ben e diambu diadi. Vava yamona mun’Eseka dia Kintinu, yamvovesa vo: “Banyingidi kuna sikola! Kadi kizolele kunda sinsu kia nsi ko.” Ben wansimba van’evembo, waseva yo kumpovesa vo: “Ka lukatikisu ko vo Yave zola kikilu kekuzolanga.” (Nsi. 31:⁠6) E mvovo miami miankasakesa kikilu. Yavubwa kina kia 15 kia ngonde a Yuni, 1942.

Yalongoka una Ndenda Kadila ye Kiese

Vava Vit’Anzole ya Nz’Amvimba yafokoka, zingu kia wantu kiayantika o toma. Wantu awonso bayantika o sumba lekwa yampa. Salu kiambote yakala kiau yo yantika sumba lekwa ina kialendanga sumba ko. Akaka muna akundi ame basumba motorizada, akaka bayantika tomesa e nzo zau. I bosi yasumba kalu diampa. Ke kolo ko, e luzolo lwa kala ye mavwa mayingi lwayantika katula etima diame muna salu kia Yave. Yazaya wo vo mu nzila yambi yakikotesanga. Dia matondo vo, muna lukutakanu lwa mvivu lwavangama kuna mbanza Nova York, muna mvu wa 1950 lwansadisa mu singika e diambu diadi.

 Muna lukutakanu lwalu, ampovi bakasakesa nkangu mu kuyivana mu salu kia umbangi. Mosi mun’ampovi wavova vo: “Nuyambula mazitu makondwa o mfunu yo kuyivana muna salu.” Yamona nze kwa mono kavovanga. Yamona mpe e mpangi bafokola e sikola ya Ngiladi yo yindula vo: ‘Avo mpangi zazi bena mu ntel’ame, bayambula mavwa mau mu kwenda sadila Yave mu nsi za kinzenza, omono mpe ndenda vanga diau adimosi mu nsi ame.’ Kuna mfoko a lukutakanu lwalu, yabak’e nzengo za yantika e salu kia kimviti a nzila.

Muna kolo kiakina, yayantika kimakangu ye Evelyn Mondak, wa mpangi ankento avema muna nkutakani eto. Ngudi a Evelyn, ona wasansa wana sambanu, nkwa unkabu kakala. Wazolanga kwenda sila umbangi vana ndambu a dibundu dia Katolika Romana. Kana una vo mfidi a dibundu nkumbu miayingi kamvovesanga vo kayambula sila umbangi vana fulu kiakina, kansi kayambula ko. Nze ngudi andi, Evelyn mpe kamonanga wonga wa wantu ko.​—⁠Nga. 29:⁠25.

Muna mvu wa 1951, mono ye Evelyn twakazala, twayambula salu twasalanga yo yantika salu kia kimviti a nzila. Nkengi a zunga watukasakesa mu kwenda sila umbangi kuna Amagansett, vata dimosi van’ekumu dia mbu a Atlântico, tezo kia 160 ma kilometa ye mbanza Nova York. Vava nkutakani yatuzayisa vo ke bakubika nzo ko mu kuma kieto, twayantika vava ekalu tulenda kitula se nzo (casa reboque), kansi ke twakala ye nzimbu zafwana ko. I bosi, twasolola ekalu dimosi diafwa. E mfumu ekalu diadi, 900 za dólare kalombanga, betela ye nzimbu twakala zau, zina twatambula se lukau vava twakazala. Twasumba ekalu diadi, twakubika dio yo kwenda kuna zunga kieto kiampa. Kansi, vava twalwaka ke twakala ye nzimbu ko, twayantika tokana kana aweyi tuzingila muna salu kia kimviti a nzila.

Evelyn wabak’e salu kia velelesa nzo, omono salu kia velelesa nzo ya lambila madia ma esi Itália. Mfumu a nzo yayi wampovesa vo: “Konso madia masuvidi, natina o nkaz’aku.” Vava yavutukanga kuna nzo muna mene, e nzo yazalanga ye nsunga za pizza ye massa. Wau vo madia mama ma tiya-tiya makalanga, matoma kutusadisanga kikilu musungula muna nsungi a sivu, kadi kiozi kiayingi kiakalanga muna nzo eto. Vana ntandu, ezak’e ntangwa ampangi muna nkutakani batusisilanga mbizi ampwena vana mwelo a nzo. Muna mvu twasadila kuna Amagansett kumosi ye mpangi zazi zanzolwa, twalongoka vo o yangalela ina tuna yau, kiese kiayingi ditwasanga. Kolo kiakiese kiakala.

Twakasakeswa mu Kuyivana Kuna Mvevo

Muna ngonde a Yuli, 1953, twamona missionario zayingi ana basadilanga muna nsi zakaka bayiza mu lukutakanu lwa nsi zayingi kuna mbanza Nova York. Mambu mayingi ma lukasakeso batuzayisa. E kiese kiau kia tusambukila. Vana ntandu, vava mpovi mosi muna lukutakanu kavova vo vena ye nsi zayingi zina vo e nsangu zambote ke zalweke ko, twazaya dina tufwete vanga, i sia vo, kuyivana mu wokesa e salu kieto kia umbangi. Muna lukutakanu lwalu, twalomba e ndomba ya salu kia kimisionario. Muna mvu wau, twabokelwa mu kwenda kota kalasi kia 23 kia Sikola ya Ngiladi, kiayantika muna ngonde a Fevelelo, 1954. Ekwe elau twakala diau!

Kiese kiayingi twakala kiau vava twazaya vo ku Brasil tufilwa. Una ke twayantikidi nkangalu wau ko wa lumbu 14 muna nzaza, mpangi mosi kuna Betele wampovesa vo: “Ongeye yo nkaz’aku nzila mosi nukwenda ye mpangi vwa  z’akento kuna Brasil. Toma kubalunga-lunga.” Se yindula kiese bakala kiau ansau (marinheiro) vava bamona vo ndumba kumi yakota zau muna nzaza. Kansi, ke diakala diampasi ko kwa mpangi z’akento mu zizidila ntonta zazi. Kana una vo i wau, o ntim’ame wavuvama kaka vava twalwaka kuna Brasil.

Vava yazay’e Kimputu, yasolwa mu kala se nkengi a zunga kuna Rio Grande do Sul, ku sude ya Brasil. O nkengi a zunga ona yavinga, mpumpa kakala, watuvovesa vo: “Diasivi mu mona yakala yo nkento bafidilu kwaku. Kadi e zunga kiaki kiampasi.” E nkutakani mu fulu yandá zakala, muna lwaka mu zaka nkutakani mu makalu manene kaka twayendelanga. Avo tusumbidi madia ma mfidi ekalu, watutulanga kuna ntwala. Nze akwa mvalu, va ntandu a funda twavwandanga yo simba e nsinga mia kangilwanga funda. Kele vo ekalu ditekamene, twatoma simbininanga e nsinga kimana twalembi sotoka. Kansi, twavilakananga e mabibi ma nkangalu, vava twamona e kiese bakalanga kiau ampangi batuvingilanga.

Muna nzo z’ampangi twalwakilanga. Kana una vo asukami bakala, ediadi ke diabasimbanga ko mu kutukayila. Muna zunga kimosi, mpangi zawonso mu nzo za tekela mbizi basadilanga. Mu kuma kia usukami, nkumbu mosi kaka badianga muna lumbu. Kele vo lumbu kiamvimba ke basadidi ko, ke bafutwanga ko. Kana una vo i wau, vava twabakingulanga, lumbu yole bakatulanga lembi kwenda ku salu kimana bayikama e salu ya nkutakani. Yave babundang’e vuvu. E mpangi zazi, diambu diamfunu batulonga dina ke tusinga vilakana ko, dia vanga mawonso tulenda muna yikama Kintinu kia Nzambi. Muna zinga kumosi ye mpangi zazi, mayingi twalongoka mana ke tulendi longoka ko kuna sikola. Vava iyindulanga mpangi zazi, e meso mame mevaikisanga mansanga mu kuma kia kiese.

Muna mvu wa 1976, twavutuka kuna Estados Unidos mu kwenda lunga-lunga ngudi ame wayelanga. Diampasi diakala mu sisa Brasil, kansi kiese kiayingi tuna kiau kia mona una lutangu lw’ateleki ye nkutakani luwokelelanga muna nsi yayi. Vava ampangi kuna Brasil bekutusonekenanga, tusungamenanga ekolo kia kiese twakala kiau.

Tumonanene Diaka ye Mpangi Zanzolwa

Ekolo twalunga-lunganga ngudi ame, salu kia kimviti a nzila twasalanga. Twatambulwila e salu kia velelesa e nzo. Muna mvu wa 1980, ngudi ame wafwa ye kwikizi muna Yave. I bosi, yabokelwa mu kala nkengi a zunga kuna Estados Unidos. Muna mvu wa 1990, mono yo nkaz’ame twakingula nkutakani mosi kuna Connecticut, kuna twawanana ye nkundi mosi. Mosi mun’akuluntu a nkutakani yayi i Ben, ona wansadisa mu kala yo unkabu wa kuyisia kun’e sambu dia Yave, se vioka 50 ma mvu. Se yindula kiese twamona vava twabimbana!

Tuka muna mvu wa 1996, mono yo Evelyn, mu salu kia kimviti a nzila a espesiale twina muna nkutakani ya ndinga Kimputu kuna Elizabeth, Nova Jersey. Owau kina diaka yo vimpi wambote ko, kansi muna lusadisu lwa nkaz’ame, yakinu sala salu kia umbangi vava nkalanga yo nkuma. Evelyn mpe olunga-lunganga mpangi mosi ankento una vo se nunu. Nkumbu andi Bertha, ndiona wasadisa ngudi ame mu kituka selo kia Yave se vioka 70 lwa mvu. Tukalanga ye kiese mun’elau tuna diau dia kumvutula matondo muna mawonso kavanga mu sadisa esi nzo eto mu zay’e ludi.

Ivutulanga matondo muna tukutakanu twansadisa mu sikila muna nsambil’aludi, mu vevola zingu kiame yo wokesa salu kiame kia umbangi. Kieleka, tukutakanu twatu twasoba kikilu zingu kiame.

[Foto ina muna lukaya lwa 23]

Ngudi a Evelyn (kuna lumonso) yo ngudi ame

[Foto ina muna lukaya lwa 23]

Nkundi ame Ben

[Foto ina muna lukaya lwa 24]

Kuna Brasil

[Foto ina muna lukaya lwa 25]

Kumosi yo Evelyn o unu