Akristu a Tandu Kiantete ye Nzambi za esi Roma

MUNA nkanda kasonekena Trajano wa nyadi a Roma, Plínio, o Moço, wa nyadi a Bitunia wavova vo: “Nzengo ezi yabaka mu kuma ki’Akristu bayiza fundwanga kwa mono. Yabayuvulanga kana vo Akristu, kele vo batambulwidi, yabayuvulanga diaka mu nkumbu wezole yovo wetatu yo kubavumisa vo tumbu bebaka. Avo bakwamanene kuyibadikila vo Akristu, yavanang’o nswa vo bavondwa.” Muna kuma ki’awana bavakulanga nkalu vo ke Akristu ko, yo siba Kristu, yo sambila teke kia nyadi ye teke ya nzambi yina Plínio kasia vana yanzala, wasoneka vo: “Yavananga nswa vo bavevolwa.”

Akristu a tandu kiantete babangikwanga wau vo ke bazolanga sambila ntinu ko ngatu teke ya ulolo wa nzambi zasambilwanga. Adieyi tuvova mu kuma kia nsambila zakaka muna Luyalu lwa Roma? Nkia nzambi basambilanga? Esi Roma aweyi babadikilanga nzambi zazi? Ekuma Akristu babangikilwanga wau vo ke bakelanga yimenga ko kwa nzambi za esi Roma? E mvutu za yuvu yayi zikutusadisa mu zaya dina tufwete vanga vava tubangikwanga mu kuma kia kwikizi kieto muna Yave.

Ulolo wa Nsambila Muna Luyalu lwa Roma

Nze una esi Roma bavovelanga ndinga zayingi yo swaswana muna fu ya kisi nsi, nzambi za mpila mu mpila mpe basambilanga. Kansi, kana una vo e nsambila ya Kiyuda yanzenza yakala kwa esi Roma, babadikila yo nze religio licita, yovo dibundu dia luyalu yo tanina dio. Nkumbu miole muna lumbu, bakelanga kimenga kia mameme mole ye ngombe mosi muna tempelo a Yerusaleme mu kuma kia Kaisa ye zula kia Roma. Kiakala vo yimenga yayi yakelwanga mu yangidika nzambi mosi yovo zayingi, ke diakala mfunu ko kwa esi Roma. Edi diakala mfunu kwa yau, i dia sia vo, yimenga yayi yasonganga vo Ayuda luyalu lwa Roma basakalelanga.

Mavangu ma mpila mu mpila masafu matoma monekanga muna fulu ya nsambila. E malongi ma nsambila (mitologia) ya esi Kingerekia matoma sayana. Mavangu ma ngombo mpe masayana. E nsambila za esi zula ana batuka kuna Este zasadilanga e mpandu, zalonganga minkwikizi miau elongi dia moyo ulembi fwanga. Babasianga nsilu vo besongwa mona-meso yo mokena ye nzambi mu mpil’esivi. E nsambila zazi zasayana muna zunga kiawonso kia luyalu lwa Roma. E nzambi zatoma sambilwanga muna tandu kiantete, i nzambi za esi Engipito nze Serápis ye Ísis  wa nzambi ankento, Atargatis wa nzambi ankento a Suria watalanga oma ma mbizi ye Mitra wa nzambi a ntangwa y’Aparasi.

O Nkand’a Mavangu usonganga e ntonta banwananga zau Akristu a tandu kiantete mu kuma kia nsambila ya esi zula. Kasikil’owu, o nyadi a Kupero, wa mwisi Roma, ntwadi kakalanga ye ngang’a mpandu a mwisi Yuda. (Mav. 13:​6, 7) Kuna Luseta, o nkangu wayikila Paulu vo Ereme, o Banaba banyikila vo Dezo (Zeus), zina vo nkumbu za nzambi za esi Kingerekia. (Mav. 14:​11-​13) Vava kakala kuna Filipi, Paulu wawanana ye ntaudi ankento wakala vo ngang’a ngombo. (Mav. 16:​16-​18) Kuna Atenai, Paulu wamona vo nkangu ‘vumi wa nzambi bakala wau,’ lutila wantu akaka. Muna mbanza yayi, wamona mpe eziku diasonama vo “Kuna kwa Nzambi Yalembi Zayakana.” (Mav. 17:​22, 23) Esi mbanza Efeso basambilanga nzambi ankento Atemi. (Mav. 19:​1, 23, 24, 34) Kuna sanga kia Melita, nkangu wayikila Paulu vo nzambi, wau vo kamona mpasi ko vava katatikwa kwa mpidi. (Mav. 28:​3-6) Muna fulu yayi, diavavanga vo Akristu bayikeba muna mambu malenda yivisa nsambil’aludi.

Nsambila ya Esi Roma

Ekolo luyalu lwau lwasayananga mu zunga yakaka, esi Roma bayantika sambila nzambi zakaka zina bawananga mu fulu yayi, kadi babanzanga vo zau zimosi kwandi ye nzambi basambilanga, nkumbu kaka ye mpwa zaswaswananga. Vana fulu kia sukisa nsambila zanzenza, esi Roma batambulwila zo yo yantika zo sambila. Muna mpila yayi, nze una zula kia Roma kiakitukila se zula kia makanda mayingi, o nkangu wayantika mpe sambila nzambi zayingi. Ke diavavanga ko vo esi Roma awonso basambila kaka nzambi mosi. O nkangu wakala yo nswa wa sambila nzambi za mpila mu mpila.

E nzambi yatoma sambilwanga kwa esi Roma i Júpiter, wayikilwanga vo Optimus Maximus, i sia vo, ndiona osundidi nzambi zakaka. O wantu bakwikilanga vo nzambi yayi yau yakalanga muna tembwa, muna mvula, muna nsemo ye muna miandazi. Juno, wa nsanga ye nsadisi a Júpiter, wabadikilwanga vo nzambi a ngonde. Diakwikilwanga vo yandi watalanga mambu mawonso ma zingu ki’akento. Minerva, wa mwan’andi ankento, yandi  wakala i nzambi ankento a salu ya moko ye vita.

Esi Roma nzambi zayingi bakwikilanga. Lares yo Penates babadikilwanga vo nzambi za makanda. Vesta, nzambi ankento a mbangazi. Jano, nzambi a lubantiku lwa mambu mawonso, wakala ye ndose zole. Konso umbangu wakala ye nzambi andi. Esi Roma bakala ye nzambi muna konso fu yovo ngindu. Kasikil’owu, Pax i nzambi a luvuvamu, Salus i nzambi ankento watalanga mambu ma vimpi. Pudicitia, nzambi ankento a lusakalalu yo velela. Fides, nzambi ankento a kwikizi, Virtus, nzambi a unkabu, Voluptas, nzambi ankento a kiese. Diakwikilwanga vo konso dina diavanganga esi Roma, bafwete teka yuvula kwa nzambi zau. Muna kuma kiaki, muna kala ye ziku vo dina bevanga disikila, bafwete samba kwa nzambi au, kunkelela yimenga yo vanga nkinzi.

Muna zaya luzolo lwa nzambi zau, diavavanga vo basadila e mpandu. Imosi muna mpila bavangilanga wo i fimpa e ndia mia bulu yina bakelanga yimenga. Bakwikilanga vo e mpila yakalanga e ndia miami yau yasonganga kana vo e nzambi zau zitondele e salu besala yovo ke zitondele kio ko.

Kuna mfoko a tandu kiezole, esi Roma bayantika kwikila vo e nzambi basambilanga zau zimosi kwandi ye nzambi za esi Kingerekia. Bakwikilanga vo Júpiter yandi amosi yo Zeus, Juno yandi amosi yo Hera. Esi Roma batambulwila teke ya nzambi za esi Kingerekia. Teke yayi ke yavangwanga ko mu vuvika nzambi zau, ezi zakala yo vilwa ye lutovoko nze wantu. Kasikil’owu, Zeus wasongwanga nze muntu olekanga akento mu ngolo yovo wan’akete, ye muntu ovukananga ye wantu afwa. Mavangu masafu mavanganga nzambi zazi, oma masanisinwanga muna fulu ya nsaka, mafilanga minkwikizi mu yindula vo yau mpe balenda kwau kuyivana muna mavangu mama.

Vakala ye akwa ngangu ana ke bakwikilanga ko mana masongwanga muna teke yayi. Akaka babadikilanga mo nze mambu maluvunu. Nanga diau diafila Pontio Pilatu mu yuvula vo “E ludi nki?” (Yoa. 18:​38) E kiuvu kiaki kiasonga e “ngindu bakala zau akwa ngangu, za sia vo, ke dilendakana ko dia zaya e ludi muna konso diambu.”

Ntinu Miasambilwanga

Muna luyalu lwa Augusto (tuka muna mvu a 27 V.T.K. yamuna mvu a 14 T.K.) i kiayantika sambilwa atinu. Muna zunga ya Este yavovanga ndinga Kingerekia, ayingi bayangalelanga Augusto, ona wafokola vita yo twasa kiese yo luvuvamu. O nkangu wazolanga vo bataninwa kwa ntinu ndiona bemonanga. Bavavanga luyalu luna lufokola e mpambula za nsambila, yo nungununa zola kwa nsi ye kintwadi ova nza muna wisa kia “mvuluzi.” Muna kuma kiaki, o ntinu wayantika badikilwa nze nzambi.

Kana una vo, Augusto kazolanga ko vo wantu banyikila vo nzambi vava kakal’o moyo, wasiandama vo o nkangu wasambila nzambi a Roma, wayikilwanga vo Roma Dea. Vava kafwa, Augusto wakitulwa se nzambi. E kwikizi kiakala yo nkangu muna nsambila ye muna zunga yau kiavila, yo yantika sia sungididi muna luyalu ye kw’atinu au. E nsambila ya ntinu eyi yasayana muna zunga yawonso, yakituka se mpila ya songela zitu yo vumi kwa Luyalu.

Domiciano, ona wayala tuka muna mvu a 81 yakuna mvu a 96 wa Tandu Kieto, yandi i nyadi antete a Roma wavava vo kasambilwa nze nzambi. Muna lumbu yandi, esi Roma baswaswanesanga Akristu ye Ayuda. Konso nsambila ina babadikilanga vo yampa, ke bazolanga yo ko. Muna luyalu lwa Domiciano, nanga i ntangwa ina Yoane wa ntumwa kafilwa muna kinkole kuna sanga kia Patemo, mu kuma kia sila “umbangi wa Yesu.”​—⁠Lus. 1:⁠9.

O nkand’a Lusengomono wasonekwa vava Yoane kakala muna kinkole. Mu nkanda wau,  wayika Antipa, Nkristu ona wavondwa kuna Pengamo, mbanza ina o ntinu katoma sambilwanga. (Lus. 2:​12, 13) Tuka wauna, luyalu nanga lwayantika vovesa Akristu vo bayivana muna nsambila yasikidiswa kwa Luyalu. Diakala dialudi yovo ve, tuka muna mvu a 112 wa Tandu Kieto, nze una usonganga nkanda wafilwa kwa Trajano, uyikilu kuna lubantiku, Plínio wavovesa Akristu muna Bitunia vo bayantika sambila o ntinu.

Trajano wayangalela nzengo zabaka Plínio mu kuma ki’awana bayiza fundwanga kwa yandi yo tuma vo Akristu ana ke bazolanga sambila nzambi za Roma ko bavondwa. Kansi, Trajano wasoneka vo: “Kele vo muntu bafundidi Nkristu, yo vova vo kazolele diaka kala Nkristu ko yo sambila nzambi zeto, kafwete lolokwa wau vo ovilukidi o ntima.”

Esi Roma ke batumanga wantu ko vo basambila kaka nzambi mosi. E nzambi za esi Roma ke diau ko balombanga, ozevo, ekuma e Nzambi yasambilanga Akristu kafwete wo lombela? Kuna kwa yau, o sambila nzambi za zunga diadi songa vo muntu Luyalu kezitisanga. Muna kuma kiaki, o lembi sambila nzambi zazi diabadikilwanga vo ukolami. Nze una Plínio kayiza bakula, ke balenda vukumuna Akristu ko muna nsambila zau. Kuna kw’Akristu, evangu diadi, diadi songa vo ke bena ye kwikizi ko muna Yave. Akristu ayingi batambulwila vondwa ke mu sambila ntinu ko.

Lusansu lwalu nkia mfunu lwina kwa yeto o unu? Muna nsi zayingi, o nkangu ulombwanga vo bakunda sinsu ya nsi. Wau vo tu Akristu, tuzitisanga ayadi. (Roma 13:⁠1) Kansi, vava divavanga vo wantu bakunda sinsu kia nsi, tulanda dina Yave wa Nzambi kakanikina vo twasambila kaka yandi yo lemvokela nkanikinu wa Diambu diandi wa ‘tina e nsambil’a teke’ yo ‘kuyikenga muna teke.’ (1 Kor. 10:14; 1 Yoa. 5:21; Nak. 1:⁠2) Yesu wavova vo: “O Yave wa Nzambi aku, i’fwete kunda, yandi kaka i’fwete sadila.” (Luka 4:⁠8) Muna kuma kiaki, yambula twasikila ye kwikizi muna Nzambi ona tusambilanga.

[Mvovo mia Sina muna lukaya lwa 5]

Akristu akieleka Yave kaka besambilanga

[Mafoto zina muna lukaya lwa 3]

Akristu a tandu kiantete ke bazola sambila ntinu ko ngatu nzambi za teke

Ntinu Domiciano

Zeus

[Avwe a Foto]

Emperor Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Foto ina muna lukaya lwa 4]

Akristu kuna Efeso ke bazola sambila nzambi ankento Atemi ko.​—⁠Mav. 19:​23-41