Elau dia Sala mu Kolo kia Salu Kiayingi

Lusansu lwa Harley Harris

Kina kia 2 kia ngonde a Setemba, 1950, twazungwa kwa makesa ekolo twakala muna lukutakanu lwa zunga kuna mbanza Kennett, Missouri, Estados Unidos. O mfumu a mbanza watwasa masoladi mu kututanina vana moko ma yimpumbulu. Masoladi makiatama muna nzila ye nkele miau. Kana una vo twakumbulwilwanga kwa yimpumbulu, twamanta muna makalu yo kwenda kuna mbanza Cape Girardeau, Missouri, mu fokola lukutakanu. I kuna yavubilwa vava yakala ye mvu 14. Kansi, yambula yanuzayisa una yayantikila sadila Yave mu kolo kiakina kia mavwanga.

KUNA lubantiku lwa mvu 1930, nkaka zame kumosi yo wan’au nana bawá malongi ma mpangi Rutherford yo kwikila vo basolwele e ludi. Mase mame, Bay ye Mildred Harris, bavubwa muna mvu wa 1935, kuna lukutakanu lwa mvivu lwakala kuna mbanza Washington, D.C. Ekwe kiese bamona mu kala amosi muna “ndong’ayingi,” ina yazayakana muna lukutakanu lwalu!—Lus. 7:9, 14.

Yawutuka muna mvu walanda. Vioka mvu mosi, mase mame bayenda zingila kuna zunga kiandá, kuna Mississippi. Ekolo twazingilanga muna zunga kiaki, ke twakala ye nkengi a zunga ko mu kutukingula. Twatambulanga nkanda miatwikanga ampangi kuna Betele yo kwenda muna tukutakanu. Emama i malau twakala mau mu kala vamosi y’ampangi muna kolo kiakina.

Twazizidila Lubangamu

Ekolo kianwananga e Vit’Anzole ya Nz’Amvimba, Mbangi za Yave bamweswa mpasi zayingi mu kuma kia lembi kuyisia muna mambu ma tuyalu. Twayaluka yo kwenda zingila kuna Mountain Home, Arkansas. Lumbu kimosi, ekolo mono yo s’ame twasilanga umbangi mu ndambu a nzila, yakala dimosi wakutumuna yinkanda-nkanda vana moko ma s’ame yo tuba yo vana tiya. Watuyikila vo tu mazowa wau twalembi nwananga vita. Wau vo kimbuta kia mvu ntanu kaka yakala, yayantika dila. O s’ame tala kaka katalanga lembi vova diambu yavana yakala diadina kayenda.

Kansi, vakala mpe ye wantu ambote ana batuyangalelanga. Lumbu kimosi vava yimpumbulu bazunga ekalu dieto, o mfumu a mbanza wayiza vana bakala. Wabayuvula vo: “Nkia diambu dina vo?” Muntu mosi wavutula vo: “Mbangi za Yave awaya ke bezolanga tanina nsi au ko.” Vana vau, o mfumu wamanta vana ntandu ekalu dieto yo kaza vo: “Omono yanwana e Vit’Antete ya Nz’Amvimba, inwana mpe e Vit’Anzole. Nuyambula wantu awaya benda kwau. Ke bevanganga muntu mbi ko.” E yimpumbulu yamwangana.  Twatoma yangalelanga wantu awaya batusonganga e ngemba.—Mav. 27:3.

Tukutakanu Twatukumika

Lukutakanu lwa mvu wa 1941 lwavangama kuna mbanza St. Louis, Missouri, lwatusadisa kikilu. Divovwanga vo tezo kia 115.000 ma wantu bakala mu lukutakanu lwalu. Wantu 3.903 bavubwa. Yakinu sungamena elongi dia mpangi Rutherford diakala yo ntu a diambu vo “Wan’a Ntinu.” Kwa yeto aleke kavova dio, yeto awonso twatambula nkanda wambote wa se kia bule wakala yo ntu a diambu vo Children (Wana). Lukutakanu lwalu lwankumika mu zizidila dina diabwa muna mvu walanda, vava yayantika tanga sikola. Mono yo wan’a mpangi a s’ame twayingwa kuna sikola wau twalembi kunda e sinsu kia nsi. Twavutukanga kuna sikola lumbu yawonso mu zaya kana vo mfidi a sikola osobele ngindu. Konso mene twayendanga kuna sikola, kansi batuvovesanga vo twavutuka kuna nzo. Kana una vo i wau, yamonanga vo eyayi i mpila tulenda songela kwikizi kieto muna Kintinu kia Nzambi.

Ke vavioka kolo ko, luyalu lwa Estados Unidos lwakanikina vo o kunda e sinsu kia nsi ke nsiku ko. Tuka wauna, twayantika diaka kwenda kuna sikola. O nlongi eto muntu ambote kakala, watuyambula vo twalomba kw’akundi eto a sikola e malongi mana mavewa vava twayingwanga. Akundi eto a sikola mpe batuzitisanga.

Isungamenanga mpe lukutakanu lwakala kuna mbanza Cleveland, Ohio, muna mvu wa 1942, vava mpangi Nathan H. Knorr kavova elongi diakala yo ntu a diambu “Luvuvamu—Nga Luzingila?” Elongi diadi diasasila e kapu kia 17 kia Lusengomono, diasonga vo vekala ye kolo kia luvuvamu vava kifokoka Vit’Anzole ya Nz’Amvimba. Ediadi diasonga vo salu kiayingi kisalwa kuna sentu. Muna kubika wantu muna salu kiaki, e Sikola ya Ngiladi yasikidiswa muna mvu wa 1943. Muna kolo kiakina, kiazaya wo ko una sikola yayi isinga sobela zingu kiame. Vava kiafokoka e vita, luvuvamu lwakota, lubangamu mpe lwakuluka. Kansi, vava e vita yayantika kuna Coréia muna mvu wa 1950, e salu kieto kia umbangi kiayantika diaka siwa kitantu, nze una tuyikidi kuna lubantiku.

Yakivana Emvimba Muna Salu

Muna mvu wa 1954, yafokola sikola zandá. Una vavioka ngonde mosi, yayantika salu kia mviti a nzila. Vava yasadila kuna Kennett, Missouri, kuna twazungilwa kwa yimpumbulu muna mvu wa 1950, yabokelwa mu kwenda sadila kuna Betele muna ngonde a Malusu ya mvu wa 1955. Times Square, vana kati kwa mbanza Nova York, mu zunga kia nkutakani eto yakala. Zingu kiaswaswana kikilu muna nsi yau imosi! Yatuntanga sungididi kia esi mbanza Nova York vava yabasonganga finkanda-nkanda fiavovelanga diambu diamfunu yo kubayuvula vo: “Nga wakiyuvula kala kiuvu kiaki?” Ayingi batambulwilanga yinkanda-nkanda.

E kolo yatoma zolanga kuna Betele i sambu kia mene, kiafilanga mpangi Knorr. O mpangi Knorr watoma sasilanga sono ya Nkand’a Nzambi yo songa una tulenda yo sadila muna zingu kieto. Wavoveselanga yeto aleke ampumpa nze una se kevoveselanga mwan’andi. Nkumbu miayingi, watuvananga malongi mu mpila tufwete kadilanga ye wan’amakento yovo wan’amakala. Muna mvu wa 1960, yabak’e nzengo za sompa.

Yazayisa ampangi kuna Betele vo lumbu 30 kaka yasala mu vaika kuna Betele, kansi ke bampana mvutu ko. Vava kiafwana lumbu 30, kana una vo nsoni zayingi yakala zau, yakabuka mu yuvula kana vo batambula e ndomba yavanga ya vaika kuna Betele. Mpangi Robert Wallen watambulwila telefone yo kwiza vana fulu yasadilanga. Wangyuvula kana adieyi iyindulanga mu kuma kia salu kia kimviti a nzila a espesiale yovo kia nkengi a zunga. Yavutula vo: “E mpangi Robert, mvu 24 kaka ngina miau, kiafwana ko muna salu kiaki.”

Salu kia Nkengi a Zunga

Muna fuku wauna, yawana mvolopi wanene muna suku diame. Muna kati kwa mvolopi wau mwakala ye ndomba zole, imosi ya salu kia kimviti a nzila a espesiale, yakaka ya salu kia  nkengi a zunga. Yasivika kikilu! Yavewa elau diampwena dia sadila mpangi muna salu kia nkengi a zunga kuna sude ya Missouri ye kuna este ya Kansas. Kansi, vitila yavaika kuna Betele, yabokelwa mu kala muna lukutakanu mu kuma kia salu kia nkengi a zunga ye mvivu. Muna mvovo miandi miansuka, mpangi Knorr wavova vo: “O kala nkengi a zunga yovo a mvivu ke disongele ko vo osundidi mpangi za nkutakani e ngangu. Akaka muna yau banusundidi e ngangu. Kansi, e zingu kiau ke kikubavananga nzila ko muna vwa elau dia sala nze nkengi a zunga. Mayingi nulenda longoka kwa yau.”

E mvovo miami mialudi kikilu. Mpangi Fred Molohan yo nkaz’andi kumosi yo mpangi andi Charley, bazingilanga kuna mbanza Parsons, Kansas, mbandu ambote kikilu basonganga. Balongoka e ludi muna mvu mia 1900. Ekwe kiese yakala kiau mu wá mana mababwila una nkutu kiawutukidi ko! Mpangi akaka i John Wristen, wakala vo nunu ye nkwa ngemba, wazingilanga kuna mbanza Joplin, Missouri, wasala salu kia kimviti a nzila mu mvu miayingi. Mpangi zazi zanzolwa batoma zitisanga e mpila ivangamenanga e mambu muna nkubik’a Yave. Batoma kungyangalelanga nze nkengi au a zunga, kana una vo nleke yakala.

Muna mvu wa 1962, yakazala ye Cloris Knoche, mpangi ankento wa nsuki zambwaki wakala vo mviti a nzila. Yakwamanana muna salu kia nkengi a zunga kumosi yo Cloris. O lwakila muna nzo za mpangi diatusadisanga mu toma kubazaya. Twakasakesanga aleke mu kuyivana muna salu kia ntangwa ke ntangwa. Aleke wole muna zunga twakingulanga, Jay Kosinski ye JoAnn Kresyman, batambulwila lukasakeso lwalu. Ekolo twasalanga yau muna salu kia umbangi yo kubazayisa e kiese tumonanga muna kala ye zingu kiavevoka, diabafila mu si’etima muna mambu ma mwanda. JoAnn wakituka se mviti a nzila a espesiale, Jay kuna Betele kesadilanga. Kuna kwalanda, yau awole basompana, owau bena muna salu kia nkengi a zunga se tezo kia mvu 30.

Salu kia Kimisionario

Muna mvu wa 1966, mpangi Knorr watuyuvula kana vo tulenda kwenda sadila mu nsi za kinzenza. Twamvutula vo: “Tuna ye kiese mu salu tusalanga. Kansi, tulenda kweto kwenda sadila konso fulu tuvwilu o mfunu.” Una vavioka lumingu lumosi, twabokelwa mu kwenda kota Sikola ya Ngiladi. Ekwe kiese yamona mu kala diaka kuna Betele ekolo twakala muna sikola, yo monana diaka y’awana yatoma zolanga yo zitisa! Twavanga mpe kikundi ye awana twakala yau muna sikola, ana besadilanga Yave ye kwikizi kiawonso yamu unu.

Mono yo Cloris twafilwa kuna Equador kuna sude ya América kumosi ye Dennis ye Edwina Crist, Ana Rodríguez yo Delia Sánchez. Mpangi Crist yo nkaz’andi bayenda kuna mbanza Quito. Nze yeto, Ana yo Delia bafilwa mpe kuna Cuenca, mbanza yatatu muna mbanza zisundidi o nene kuna Equador. E zunga twavewa kia mvivu miole. E nkutakani yantete ya Cuenca mu nzo ina twakala yayantikila. Vava e nkutakani yayantika, yeto yá kaka twakala kumosi ye nzole a wantu. Twakiyuvulanga kana aweyi tusadila e salu kia umbangi.

 Wau vo mabundu mayingi makala muna mbanza Cuenca, muna lumbu ya nkinzi, e mbanza yazalanga y’esi mabundu. Kansi, esi Cuenca yuvu yayingi bayuvulanga. Kasikil’owu, nkumbu antete yawanana ye Mario Polo, ona wavaika vana fulu kiantete muna nkula akwa mvelo wavangama kuna Cuenca, wansivikisa vava kangyuvula vo: “Nani i nkembi ankento on’oyikwanga muna nkand’a Lusengomono?”

Lumbu kiakaka, Mario wayiza kuna nzo eto muna fuku wau vo diambu diantokanesanga. Mfumu mosi a dibundu wamvana e nkanda miayikanga mambu maluvunu mu kuma kia Mbangi za Yave. Yamvovesa vo ndiona ovuninu e mambu kafwete yambulwa vo kayitanina. Muna lumbu kialanda, Mario wabokela mfumu a dibundu ye mono kuna nzo andi mu kwenda vunisa luvunu lwalu. Muna moko twakala kiau, yalomba vo twavovela elongi dia Nzambi mu ntatu (Trindade). Vava mfumu a dibundu katanga e sono kia Yoane 1:1, Mario wayik’e nswaswani vana vena “Nzambi” ye “nzambi” muna Kingerekia. Wasasila mpe sono yakaka ya Nkand’a Nzambi yayikwa muna nkanda miamina. O mfumu a dibundu wavaika lembi sasila etuku di’elongi dia Nzambi mu ntatu. Ediadi diakwikidisa Mario yo nkaz’andi vo yeto ludi tulonganga. Kuna kwalanda, bakituka alongi ambote a Nkand’a Nzambi. Diakiese mu mona vo o unu tezo kia 33 ma nkutakani zina muna mbanza Cuenca. Muna zunga kiawonso muna ye tezo kia 63 ma nkutakani. Kieleka, e salu mu wokela kikilu kina.

Yamona una e Salu Kiawokelela Kuna Vula

Muna mvu wa 1970, yabokelwa kumosi ye Al Schullo mu kwenda sadila kuna vula muna mbanza Guayaquil. Yeto awole twalunga-lunganga e salu kiasalwanga kuna vula. Mpangi Joe Sekerak wasalanga ndambu a lumbu mu kubika nkanda miafilwanga muna nkutakani 46 zakala muna nsi yawonso. Mu kolo kiayingi, Cloris wasalanga muna salu kia umbangi nze misionario, ekolo mono yasadilanga kuna Betele. Walongoka Nkand’a Nzambi yo wantu 55 yamuna luvubu. Nkumbu miayingi, alongoki andi tatu yovo atanu bavubwanga muna lukutakanu lumosi.

Kasikil’owu, Cloris walongokanga yo nkento mosi, nkumbu andi Lucresia, ona wasiwanga kitantu kwa nkaz’andi. Kana una vo i wau, Lucresia wavubwa yo yantika sala se mviti a nzila ngonde ke ngonde. Walonga mpe wan’andi e nzila za Yave. Owau, wan’andi awole se akuluntu, mosi se mviti a nzila espesiale, mwan’andi ankento osalanga se mviti a nzila ngonde ke ngonde. Ntekelo andi ankento wasompwa kwa mpangi ambote, owau se aviti a nzila espesiale. Esi nzo awaya basadisa wantu ayingi mu zay’e ludi.

Muna mvu wa 1980, tezo kia 5.000 m’ateleki twakala kuna Equador. E nzo ina twasadilanga ke yafwananga diaka ko wau vo ndonga twakala. Mpangi mosi watuvana e fulu kiampwena kia 32 ma hectare lukufi ye mbanza Guayaquil. Muna mvu wa 1984 twayantika tunga vula diampa y’Eseka dia Lukutakanu vana fulu kiaki, edi diasunzulwa muna mvu wa 1987.

Ndonga Bayivana Kuna Mvevo mu Nungununa e Salu

Se vioka mvu miayingi, tukasakeswanga mu mona ateleki ayingi kumosi y’aviti a nzila betukanga mu nsi zakaka yo kwiza kuna Equador mu van’e moko muna zunga ivavanga ateleki ayingi a Kintinu. Mosi muna mpangi isungamenanga i Andy Kidd, ona wakala nlongi a sikola kuna Canadá. Wayiza ku Equador muna mvu wa 1985 mu kimbuta kia mvu 70. Wasala ye kwikizi kiawonso yavana kafwa muna mvu wa 2008 ye kimbuta kia mvu 93. E lumbu kiantete yanzaya, yandi mosi kaka wakala nkuluntu mu nkutakani mosi yakete. Kana una vo katoma zaya vova ndinga Espanhol ko, wavova elongi dia nkangu awonso, i bosi wafila elongi di’Eyingidilu. Yandi mpe wakala mfidi a Sikola ya Salu kia Kimfumu yo fila malongi mayingi ma Lukutakanu lwa Salu. Owau, nkutakani zole zina muna zunga kiakina, tezo kia 200 z’ateleki ye akuluntu ayingi.

Mpangi akaka, Ernesto Diaz, watuka kuna Estados Unidos kumosi y’esi nzo andi, edi kavova vava kalungisa mvu nana kuna Equador: “O wan’eto yau atatu batomene longoka e ndinga yo kituka s’alongi ambote a Nkand’a Nzambi muna ndinga Espanhol. Wau vo i se, yalungisa  dina yamwenanga vo ke dilendakana ko mu tandu kiaki, i sia vo, kala mviti a nzila, sala muna salu kia ntangwa ke ntangwa kumosi y’esi nzo ame. Yeto awonso tulongokanga Nkand’a Nzambi ye wantu 25. Ediadi diatwasa kintwadi muna nzo eto. Vana ntandu, e ngwizani eto yo Yave yawokela kikilu.” Kieleka, tutoma yangalelanga mpangi zazi z’akala ye z’akento.

E salu kuna vula kiawokela kikilu muna mvu wa 1994, e nzo zakudikilwa diaka. Muna mvu wa 2005, twavioka lutangu lwa 50.000 m’ateleki. Ediadi diavavanga vo e vula diakudikilwa diaka. Twatunga Eseka diampwena dia tukutakanu, masuku ma leka ye masonekeno ma sekolwela nkanda. E nzo zazi zampa zasunzulwa muna ngonde a Oktoba ya mvu wa 2009.

Vava yayingwa kuna sikola muna mvu wa 1942, tezo kia 60.000 ma Mbangi za Yave zakala kuna Estados Unidos. Owau se vioka 1.000.000. Vava twalwaka kuna Equador muna mvu wa 1966, tezo kia 1.400 m’ateleki twakala. Owau se vioka 68.000 m’ateleki. Ayingi diaka besinga kulama wau vo tezo kia 120.000 ma wantu belongokanga Nkand’a Nzambi, ye vioka 232.000 ma wantu bakala muna Luyindulu lwa lufwa lwa Kristu muna mvu wa 2009. Kieleka, Yave osambulanga kikilu nkangu andi mu mpila ina ke twayindulanga ko. Ekwe kiese kia zingila mu kolo ye mu nsi ina vo e salu mu wokela kaka kina! *

[Mvovo Vana Yand’a lukaya]

[Mafoto zina muna lukaya lwa 5]

Lukutakanu vana yanzala (1981) kumosi y’Eseka dia Lukutakanu dia Guayaquil (2009) va fulu kiau kimosi