Ngina ye Kiese kia Sadila Yave, Kana Nkutu mu Mpasi

Lusansu lwa Maatje de Jonge-van den Heuvel

K IMBUTA kia mvu 98 se ngina. Muna mvu 70 mia zingu kiame, ikalanga ye kiese kia sadila Yave, kana una vo e ntonta za lukwikilu ke zikondwanga ko. Vava kianwananga Vit’Anzole ya Nz’Amvimba, yanatwa ku fulu kia salu yangolo. Muna kuma kia lukendalalu, yabaka nzengo zina yayibanzila muna lumbu yalanda. Una vavioka mvu miayingi, yabwilwa diaka mpasi zakaka. Kana una vo i wau, ivutulanga matondo kwa Yave mun’elau kampana dia kunsadila, kana nkutu mu mpasi.

Muna ngonde ya Oktoba, 1940, e zingu kiame kiasoba. Kuna Hilversum yazingilanga, mbanza yakete ina tezo kia 24 ma kilometa ye sude ya Amsterdã, Holanda. Muna tandu kiakina, e nsi mu wisa kia luyalu lwa Nazi yakala. Mvu ntanu kala miavioka tuka yakazalela yo Jaap de Jonge, yakala dianzodi. Twakala ye dumbelele kia mvu ntatu, nkumbu andi Willy. Lukufi twazingilanga ye yakala dimosi yo nkaz’andi bakala vo asukami, banwananga mu sansa wana nana. Kana una vo i wau, basansanga diaka toko dimosi. Yakiyuvulanga: ‘Ekuma bekuyikudikilanga ezitu diakaka?’ Lumbu kimosi vava yabavana madia, yabakula vo etoko diadina mviti a nzila kakala. Wamokena yame oma ma Kintinu kia Nzambi ye nsambu kitwasa. Yatoma yangalala mu kuma kia mana yalongoka yo kumfila mu tambulwila e ludi. Muna mvu wauna, yayekola zingu kiame kwa Yave yo vubwa. Una vavioka mvu mosi, nkaz’ame diaka wavubwa.

Kana una vo kiakala yo zayi wayingi ko wa Nkand’a Nzambi, yatoma bakula vo, wau nkitukidi Mbangi a Yave, disongele vo nkotele mu dibundu disimwanga kwa luyalu. Yazaya wo mpe vo Mbangi zayingi za Yave basiwanga mu pelezo mu kuma kia samuna nsangu za Kintinu. Kana una vo i wau, yayantika sila umbangi mu nzo ye nzo. Mono yo nkaz’ame twayambula vo aviti a nzila y’akengi a zunga balwakilanga muna nzo eto. Vana ntandu, e nzo eto yakala mpe se fulu kia lundila nkanda misasilanga Nkand’a Nzambi, miatwasanga mpangi z’akala ye z’akento batukanga kuna Amsterdã. Mu mvelo banatinanga nkanda miami yo fuka mio ye nlele milembi kotanga maza. Ekwe zola basonganga ampangi awaya! Basianga zingu kiau mu vonza mu kuma kia mpangi zau.—1 Yoa. 3:16.

“E Mama, Nga Kuzingila Ko?”

Una vavioka ngonde sambanu tuka yavubilwa, mapolisia tatu balwaka vana mwelo a nzo eto. Bakota yo yantika satulula nzo yawonso. Kana una vo e fulu twalundilanga nkanda ke basolola kio ko, bamona e nkanda miakala kuna nsi a mfulu eto. Vana vau, banzayisa vo yabalanda kuna nzo a mapolisia kuna Hilversum. Vava yabimba mwan’ame mu kunkanina, Willy wayuvula vo: “E Mama, nga kuzingila ko?” Yamvutula vo: “Elo, mwan’ame anzolwa, o mama ke zingila ko.” Kansi, ngonde 18 zavioka mu monana yandi diaka.

 Polisia dimosi wansia mun’ekumbi dia ntoto yo kundata kuna Amsterdã mu kwenda fundiswa. Afundisi bazola vo yasia kimbangi vo e mpangi tatu zatuka kuna Hilversum, Mbangi za Yave. Yabavovesa vo: “Mosi kaka muna yau nzayidi. Yandi okututwasila miliki.” Ediadi dialudi kadi mpangi ndioyo miliki katekanga. Yakudikila vo: “Muna zaya vo Mbangi a Yave yovo ve, diambote nwayuvula yandi mosi, ke mono ko.” Vava yalembi zola kubavovesa diaka konso diambu, bangwanda vana ndose yo kunsia muna pelezo, mu kolo kia ngonde zole. Vava nkaz’ame kazaya kuna yakala, wantwasila mvwatu ye madia. I bosi, muna ngonde ya Agositu, 1941, yafilwa kuna Ravensbrück, fulu kina akento basadisilwanga salu yangolo, tezo kia 80 lwa kilometa ye Berlim, Alemanha.

“E Nzolw’ame, Kukendalala Ko”

Vava twalwaka, batuvovesa vo tulenda vutuka kuna nzo kele vo tusinini nkanda mu songa vo tubembwele lukwikilu lweto. Kansi, kiasina wo ko. Muna kuma kiaki, bampovesa vo yatambika lekwa yakala yau yo siswa nkonga muna nzo yakete, muna yawana mpangi z’akento batuka kuna Holanda. Batuvana e mvwatu mia pelezo miasiwa sinsu kia bule, longa dimosi, kopo ye nzalu. Muna fuku wantete, twasiwa mu fisuku-suku. Tuka yakangilwa, wau i nkumbu wantete yadila. Yakiyuvula vo: “Adieyi dikumbwila? Lumbu kwa ikala mu fisuku-suku fiafi?” Dialudi vo, muna kolo kiakina e ngwizani ame yo Yave ke yakala yasikila ko, kadi ngonde zakete kaka zavioka tuka yazayil’e ludi. Mayingi yafwana longoka. E lumbu kialanda, ekolo twabokelwanga mu kwenda sala, mpangi mosi wankento, mwisi Holanda wabakula vo nkenda yakala zau. Wampovesa vo: “E nzolw’ame, kukendalala ko. Nkia diambu diambi balenda kutuvanga?”

Vava twavutuka, twasiwa mu fisuku-suku fiakaka. Twatoma tambulwa kwa ulolo wa mpangi z’akento za esi Alemanha ye Holanda ana bakala mo. Mpangi zakaka z’akento za esi Alemanha se mvu miayingi bakala muna fisuku-suku fiafi. O kala yau vamosi diankumikanga kikilu. Yasivika mpe mu mona vo e fisuku-suku fialekanga mpangi zeto z’akento i fiasunda velela ke mu masuku makaka ko muna fulu yasadilwanga salu yangolo. Vana ntandu, e fisuku-suku fieto fiazayakana mpe nze fulu kiakondwa mivi, wantu ke batiangunanga akw’au ko yovo nwana. Nswaswani ye zingu kiampasi twakala kiau mu fulu kiaki, fisuku-suku fieto fiakala nze sanga kiavelela kiazietwa kwa kalunga yazala ye mvindu.

Zingu Muna Fulu ya Salu Yangolo

Muna fulu yayi, twasalanga kwayingi kansi ke twatoma dianga ko. Twasikamanga muna ola tanu ya mene, i bosi twabokelwanga muna nkumbu. Makesa mayingilanga e fulu kiaki batutelamesanga vana mbazi vioka ola mosi, kunsi ya mvula yovo mwini. Muna ola ya tanu kuna masika, vava twafokolanga e salu, twabokelwanga diaka. I bosi, twadianga fimadia ye mbolo yo kwenda leka ye mabibi.

Kialumingu kaka ke twasalanga ko, kansi e lumbu yawonso yasadilanga kuna mpatu mu zenga e masa, tima mawulu yo velelesa mpaka za ngulu. Kana una vo salu kiampasi kiakala ye kiamvindu, yasalanga e salu kiaki lumbu yawonso wau vo muna kolo kiakina ndumba yakala, nkuma wayingi yakala wau. Ekolo yasalanga, yayimbilanga e nkunga miakala ye nsangu za Nkand’a Nzambi, ediadi diankasakesa kikilu.  Kansi, lumbu yawonso yakalanga y’etima dia nkaz’ame yo mwan’ame.

Madia makete twavewanga, kansi lumbu yawonso mpangi zawonso z’akento basianga ngolo za lunda tini kia mbolo kimana twakala ye lekwa kia dia konso Kialumingu, vava twakalanga y’elau dia lungana mu mokena mambu ma Nkand’a Nzambi. Ke twakala ye nkanda ko misasilanga Nkand’a Nzambi, kansi yasiang’e sungididi vava mpangi z’akento za esi Alemanha bakala vo ambuta bavovanga malongi ma Nkand’a Nzambi. Twavanganga mpe Luyindulu lwa lufwa lwa Kristu.

Mambu ma Mpasi, Kuyibanza ye Lukasakeso

Ezak’e ntangwa, twavewang’e salu kiayikamanga vita yanwananga luyalu lwa Nazista. Muna lembi kuyisia muna mambu ma luyalu, mpangi zawonso z’akento ke batambulwilanga salu kiaki ko, mono mpe yalandanga e mbandu au ya unkabu. Twavewang’e tumbu kia lembi tambula madia mu lumbu yayingi yo kala watelama mu ola zayingi vana fulu twabokelelwanga e nkumbu mu kwenda sala. Nkumbu mosi, muna nsungi a kiozi kiasaka, twakangidilwa mun’esuku diakondwa aquecedor mu lumbu 40.

Wau vo tu Mbangi za Yave, ntangwa zawonso twavoveswanga vo tuyambulwa yo vutuka kuna nzo zeto kele vo tutudidi e dimbu muna papela isonga vo tubembwele lukwikilu lweto. Vava yazingila kuna Ravensbrück vioka mvu amvimba, yayantika kendalala kwayingi. Etima dia monana yo nkaz’ame yo mwan’ame diasaka kikilu. Yayenda kw’ayingidi mu lomba e papela yasonama vo kizolele diaka kala Nlongoki a Nkand’a Nzambi ko yo sina yo.

Vava ampangi bawá dina yavanga, akaka bayantika kumvauka. Kansi, mpangi zole z’akento z’anunu za esi Alemanha, mosi nkumbu andi Hedwig, wakaka Gertrud, bamvava yo kumfiaulwisa muna kunsonga o zola kwau. Ekolo twasalanga kumosi kuna mpaka ya ngulu, bansasila kuna zola kwawonso o mfunu wa sikila ye kwikizi muna Yave ye una tulenda songela zola kweto kwa yandi muna lembi vakula nkalu. O zola kwa ungudi yo walakazi bansonga wasimba kikilu o ntim’ame. * Yabakula vo dina yavanga diambi, yazola vo e mvovo mina yasina miavunzwa. Lumbu kimosi muna fuku yazayisa mpangi mosi ankento e nzengo zame za lomba e papela yatula e dimbu kimana kiavunzwa. Mfumu mosi nanga wawá e moko kieto, kadi muna fuku wauna yakatulwa vana fulu kiaki yo siwa mun’ekumbi dia ntoto diayendanga kuna Holanda. Yamu wau isungamenanga e ndose a mosi mun’awana bavitang’o ntu muna fulu kiaki, ona wampovesa vo: “Wakinu kaka u Bibelforscher (Nlongoki a Nkand’a Nzambi), kusoba diaka ko.” Yamvutula vo: “Ingeta, avo Yave ozolele wo.” Kansi, yakwamanana yindula: ‘Aweyi ndenda katulwila e dimbu yasia muna papela?’

Dimosi muna mambu makala muna papela i diadi: “Inuzayisi mu papela yayi vo kizolele diaka kala mu Buka ki’Alongoki a Nkand’a Nzambi ko.” Yazaya dina mfwete vanga. Muna ngonde a Yanuali, 1943, vava yavutuka kuna nzo ame, yayantika diaka sala e salu kia umbangi. Kansi, kele vo yabakama mu nkumbu wanzole kwa mfumu za Nazista ekolo yasilanga umbangi mu kuma kia Kintinu kia Nzambi, tumbu kiangolo yamana vewa.

Muna songa kwa Yave etima diame dia kunsadila ye kwikizi kiawonso, o nkaz’ame yo mono twayambula vo e nzo eto yasadilwa diaka se fulu kia lundila nkanda yo tambula akengi a zunga. Yayangalala kwayingi mu kuma ki’elau yakala diau dia songa diaka o zola kwame muna Yave yo nkangu andi.

Kolo Kiampasi

Ngonde zakete kaka vitila vita yafokoka, mono yo nkaz’ame twabwilwa mpasi. Muna ngonde ya Oktoba, 1944, o mwan’eto ankento wabakama kimbevo. Willy kimbevo kia difteria  kakala kiau. Kimbevo kiandi kiasaka yo fwa una vavioka kaka lumbu tatu. Kimbuta kia mvu nsambwadi kaka kakala.

O fwilwa mwan’eto mosi kaka diampasi kikilu diakala kwa yeto. Kieleka, e mpasi yamona vava yakala kuna Ravensbrück ke zilendi tezaneswa ko ye ntantu yamona vava mwan’eto kafwa. Kansi, muna ntangw’a mpasi, tubakanga lufiaulwisu muna mvovo mina muna Nkunga 16:8: “Nsidi Yave ova ngina ntangwa zawonso: Wau vo oku koko kwame kwalunene i kena, kinikunwa ko.” Mono yo nkaz’ame tuna ye vuvu muna nsilu a Yave wa lufuluku. Tuzindalalanga muna ludi yo kuyivana muna salu kia samun’e nsangu zambote. Yavana nkaz’ame kafwa muna mvu wa 1969, wansadisanga kikilu mu sadila Yave ye kiese kiawonso.

Nsambu ye Kiese

Muna mvu miayingi miviokele kala, dimosi muna mambu mekumpananga e kiese, i kala vamosi ye selo ya ntangwa ke ntangwa. Nze muna kolo kianwananga e vita, akengi a zunga ye akazi au bakinu lwakila muna nzo eto vava bekingulanga nkutakani eto. Mpangi Maarten Kaptein wakala vo nkengi a zunga kumosi yo nkaz’andi Nel, bazingila muna nzo eto mu mvu 13. Vava Nel kabakama kimbevo, yakala y’elau dia kunlunga-lunga muna nzo eto mu ngonde tatu yavana kafwa. E kikundi kiau ye kia mpangi z’akala ye z’akento muna nkutakani kikunsadisanga mu yangalela e paradiso ya mwanda ina tuzingilanga owau.

Dimosi muna mambu mamfunu mavangama muna zingu kiame i dina diabwa muna mvu wa 1995, vava yabokelwa mu kwenda lungana muna nkinzi a luyindulu lwa mana mavangama kuna Ravensbrück. Muna nkinzi wau, yamonana ye mpangi z’akento ana twakala kumosi muna fulu kia salu yangolo. Mvu 50 miavioka tuka yamwena mpangi zazi. O kala yau vamosi diambu dia lufiaulwisu diakala dina kilendi vilakana ko. Diakala mpe s’elau mu kasakesa muntu yo nkw’andi yo vingila ye kiese kiawonso e lumbu tusinga monana diaka ye azolw’eto ana bafwa.

Muna Roma 15:4, Paulu wa ntumwa wasoneka vo: “Muna luzindalalu, yo muna fiauzi wa sono; twakala ye vuvu.” Ivutulanga matondo kwa Yave muna kutuvana e vuvu kiaki, eki kikunsadisanga mu kunsadila ye kiese kiawonso, kana nkutu muna ntangw’a mpasi.

[Mvovo Vana Yand’a lukaya]

[Foto ina muna lukaya lwa 10]

Kumosi yo Jaap, muna mvu wa 1930

[Foto ina muna lukaya lwa 10]

Willy wa mwan’eto vava kakala ye mvu nsambwadi

[Foto ina muna lukaya lwa 12]

Vava yalungana muna nkinzi muna mvu wa 1995. Muna longa wantete ngina, wezole yantikila kuna lumonso