Salu kia Mwand’avelela Muna Nsema!

“Muna mpov’a Yave ezulu diavangama; ye vu ki’ezulu muna fulumwinu kia nu’andi.”—NKU. 33:6.

1, 2. (a) O zayi wa wantu mu kuma ki’ezulu ye ntoto aweyi uwokelelanga mu tandu yawonso? (b) Nkia kiuvu kifwete vavilwa mvutu?

MUNA mvu wa 1905, Albert Einstein y’akw’andi akwa ngangu bakwikilanga vo muna nsema wawonso buka kimosi kaka kia ntetembwa kina mo, i sia vo, Via-Láctea. Ediadi disonganga vo ke bazaya nene wa nsema ko. Owau akwa ngangu za nza bevovanga vo tezo kia 100 za mazunda ma buka ya ntetembwa ina kun’ezulu, muna buka yakaka mazunda ye mazunda ma ntetembwa mena mo. Muna sadila matalatala ma mpila mu mpila bevanganga ova nza, besololanga ulolo wa buka ya ntetembwa.

² Wau vo muna mvu wa 1905, akwa ngangu za nza ke bazaya mayingi ko mu kuma ki’ezulu, ke bazaya mpe mayingi ko mu kuma kia ntoto. Kieleka, oma bazaya o wantu a tandu kiviokele mu kuma kia nsema, malutidi mana bazaya o wantu a tandu yavitila. Kansi, o unu wantu batomene bakula o vienga kwa nsema, esivi dia moyo ye lekwa yawonso yisimbanga moyo ova nza, ke mu tandu yavioka ko. Ka lukatikisu ko vo, kuna sentu mayingi diaka tuzaya mu kuma ki’ezulu ye ntoto. Kansi, diamfunu twakiyuvulanga e kiuvu eki: E lekwa yayi yawonso aweyi yavangamena? Tulenda zaya e mvutu za kiuvu kiaki, e kuma kadi o Mvangi wasengomona zo muna Nkand’a Nzambi.

Esivi dia Nsema

3, 4. O Nzambi aweyi kavangila nsema? E salu yandi aweyi ikunkembelelanga?

³ E mpila yavangilwa nsema itoma sasilwanga muna mvovo miantete mia Nkand’a Nzambi: “Muna lubantiku o Nzambi wasem’ezulu ye nza.” (Etu. 1:1) Wau vo ke vakala lekwa ko, Yave wasadila mwand’andi avelela, una vo i ngolo zandi muna vanga ezulu, ntoto ye yawonso ina mu nsema. Ekolo nkwa umbangu kesadilanga moko ye sadilwa yandi mu vanga konso lekwa, Nzambi mwand’avelela kesadilanga muna lekwa yawonso kevanganga.

⁴ Nkand’a Nzambi uyikilanga mwand’avelela vo “nlembo” a Nzambi. (Luka 11:20; Mat. 12:28) E ‘salu kia moko mandi,’ i sia vo, o nsema una Yave kavangila muna mwand’andi avelela, ukunkembelanga. O Davidi wa ntozi a nkunga wayimbila vo: “Ezulu ditelekanga nkembo a Nzambi; e ngambwila isonganga salu kiandi kia moko.” (Nku. 19:1) Elo, vangwa yawonso isonganga e ziku kia nkum’a mwand’avelel’a Nzambi. (Roma 1:20) Mu nkia mpila?

Nkum’a Nzambi Ulembi Tezakana

5. Yik’e nona kisonganga nkum’a mwand’avelel’a Yave.

⁵ O nsema wawonso usonganga e ziku vo e ngolo ye nkum’a Yave wakondwa tezo. (Tanga Yesaya 40:26.) Badika e nona kia  ntangwa. Yavambuka yo ntoto tezo kia mazunda 150 ma mazunda ma kilometa. Ivwidi tezo kia mazunda 15 dia ma mazunda ma graus Celsius. Kana una vo e ntangwa ivwidi mbangazi ayingi, va fulu kiasikila ina kimana lekwa yawonso yamoyo ina va ntoto yakwamanana zinga. Kieleka, nkuma ye ngolo zayingi diavavanga mu vanga e ntangwa ye ulolo wa ntetembwa zakaka. Yave una yo nkuma wavavwaga mu vanga e lekwa yayi.

6, 7. (a) Ekuma tulenda vovela vo Nzambi wasadila mwand’andi avelela una ufwene? (b) Adieyi disonganga vo nsema ke wayiza ku kinsalukisa ko?

⁶ Lekwa yawonso yituzungidi isonganga e ziku vo Nzambi wasadila mwand’andi avelela una ufwene. Muna bong’e nona: Yindula vo nsaku ina ye bundu yaswaswana una yau. Osangalakese yo, i bosi owulumwini yo va ntoto. Nga ovingila vo konso bundu muna diau kanda yabwila va fulu kimosi, nze manga miawonso va fulu kimosi, malala mpe va fulu kimosi ye yakaka mpe? Ve kikilu! O vanga diambu kondwa tezo dilenda twasa mavwanga. E ziku kia diambu diadi kimonekanga muna nsema. *

⁷ Avo tusengwele meso kun’ezulu, adieyi tumona? Tumona vo lekwa yawonso kun’ezulu, ntetembwa, ntangwa ye ngonde yatoma kubikwa, yawonso isalanga una ufwene. E lekwa yayi ke ilendi kwizila ku kinsalukisa ko. Muna kuma kiaki, tufwete kiyuvula: Nkia nkuma wasadilwa muna vanga nsem’eto watoma sikidiswa? Akwa ngangu za nza ke betoma bakulanga ko o nkuma wasadilwa mu sema lekwa. Kansi, Nkand’a Nzambi uyikilanga nkuma wau vo mwand’avelel’a Nzambi, nkuma usundidi muna nsema wawonso. O ntozi a nkunga wayimbila vo: “Muna mpov’a Yave ezulu diavangama; ye vu ki’ezulu muna fulumwinu kia nu’andi.” (Nku. 33:6) Vava tutalanga kun’ezulu muna fuku, “vu” kiakete kaka kia ntetembwa tumonanga.

Salu kia Mwand’avelela mu Sema Ntoto

8. Ameyi tuzeye mu kuma kia salu ya Yave?

⁸ Mana tuzeye o unu mu kuma kia ntoto, ke malendi tezaniswa ko yo ulolo wa mambu tusinga longoka kuna sentu. Muna songa vo makete kaka tuzeye mu kuma kia nsem’a Nzambi, Yobi wa nkwa kwikizi wavova vo: “Omama i nsuka kaka za ngyenda zandi: I kimfundumfundu kaka tuwidi!” (Yobi 26:14) I bosi, Solomo wa Ntinu ona wasianga sungididi kia tala nsem’a Yave, wavova vo: “[Nzambi] ovangidi ma yawonso se wete muna yandi nsungi: osidi mpe etima dia zingu kiakwele mvu muna ntima miau, o muntu kalembi zaya mavangu mavangidi Nzambi tuka kuna lubantiku yakuna mbaninu.”—Kim. 3:11, NW; Kim. 8:17.

9, 10. Nzambi nkia nkuma kasadila muna sema ntoto? Nkia mambu makaka mavangama muna lumbu tatu yantete ya nsema?

⁹ Yave wasengomona mambu mamfunu mu kuma kia salu yandi. Kasikil’owu, muna Nkand’a Nzambi tutanganga vo mwand’a Nzambi wasalanga ova nza mu mvu miayingi. (Tanga Etuku 1:2.) Muna kolo kiakina,  ova nza ke vakala ntoto ayuma ko, ngatu ntemo yovo tembwa.

¹⁰ Nkand’a Nzambi usonganga mana kavanga o Nzambi muna lumbu ina kasema lekwa yawonso. Ke lumbu ya ola 24 ko, kolo kiandá kiakala. Muna lumbu kiantete kia nsema, Yave wavova vo ntemo wayantika moneka ova nza. E salu kiaki kiamanisa vava ntangwa ye ngonde yamoneka ova ntoto. (Etu. 1:3, 14) E ngambwila yayantika vangama muna lumbu kiazole kia nsema. (Etu. 1:6) I bosi, o maza, ntemo ye tembwa kiakala ova ntoto, kansi ke vakala ntoto ayuma ko. Muna lumbu kiatatu, Yave wasadila mwand’andi avelela mu vanga ntoto ayuma, nanga tembwa kiangolo kasadila muna vambanisa maza yo ntoto ayuma. (Etu. 1:9) Nanga vakala ye mambu makaka mesivi mavangama muna lumbu kiatatu ye lumbu yakaka ya nsema.

Salu kia Mwand’avelela mu Sema Vangwa Yamoyo

11. E mpila yesivi yavangilwa lekwa yamoyo, una yaviengeselwa ye mpila isadilanga kumosi adieyi isonganga?

¹¹ Nzambi wasadila mpe mwand’andi muna sema vangwa ya mpila mu mpila yamoyo. Muna lumbu kiatatu yakuna lumbu kiasambanu kia nsema, Nzambi wasadila mwand’andi avelela mu sema nti ye bulu ya mpila mu mpila. (Etu. 1:11, 20-25) Muna kuma kiaki, e mpila yesivi yavangilwa lekwa yamoyo, una yaviengeselwa ye mpila isadilanga kumosi, isonganga vo ndiona wanga yo osundidi o umbangu.

12. (a) ADN nkia salu isalanga? (b) Adieyi tufwete longoka mu mpila ADN isadilanga?

¹² Badika e nona kia ADN (ácido desoxirribonucléico) isadisanga kimana wantu ye bulu basambukisa mpw’au kwa wana, atekelo ye mbandu zilanda. Vangwa yawonso yamoyo ova ntoto, nze ndekwa-lekwa yamoyo,  titi, nzau, mbizi zampwena za kalunga ye wantu bewutukanga ye ADN. Wau vo vangwa yawonso ova ntoto yaswaswana kikilu, e ADN ya konso vangwa ke isobanga ko, ediadi disadisanga konso vangwa mu wutuka ye mpwa a kanda diau tuka kuna nz’ankulu. Mun’owu w’ekani dia Yave wa Nzambi, e vangwa yawonso ova ntoto ikwamanana wutuka konso vangwa muna diandi kanda. (Nku. 139:16) Dialudi, e mpila yatoma kubikilwa e vangwa yawonso i ziku kisonganga vo nsema i salu kia “nlembo” a Nzambi yovo mwand’avelela.

Vangwa kia Nzambi eki Kisundidi ova Ntoto

13. Nzambi aweyi kasemena o muntu?

¹³ Vioka mvu miayingi, vava Nzambi kamana sema lekwa ya mpila mu mpila, e nza ‘ke yakala diaka yankatu ko yo sâdila.’ Kansi, Yave wakwamanana sadila mwand’andi mu sema vangwa kiakaka. Wasema vangwa kiandi eki kisundidi ova ntoto. Kuna mbaninu a lumbu kiesambanu, Nzambi wasema o muntu. Yave aweyi kansemena? Muna sadila mwand’andi avelela ye mbundukutu a ntoto.—Etu. 2:7.

14. Nkia lekwa kiamfunu kiswaswanesanga wantu ye bulu?

¹⁴ Mun’Etuku 1:27 tutanganga vo: “O Nzambi osemene muntu muna mpw’andi, muna mpw’a Nzambi i kansemena; eyakala yo nkento kabasema.” O semenwa muna mpw’a Nzambi disonganga vo Yave watusema y’elau dia songa zola, sadila nswa wakisolela yo kala ye ngwizani ambote yo Mvangi eto. Muna kuma kiaki, o tomfo tweto twaswaswana kikilu yo tomfo twa bulu. Yave watuvanga yo tomfo kimana twayangalela longoka mayingi mu kuma kiandi ye salu yandi yakwele mvu.

15. Adami yo Eva nki’elau bavewa?

¹⁵ Kuna lubantiku lwa lusansu lwa wantu, Nzambi wavana nza ye lekwa yawonso kwa Adami yo Eva wa nkaz’andi kimana balunga-lunga yo zingila vo. (Etu. 1:28) Yave wabasia muna paradiso yo kubavana ulolo wa madia. Bakala y’elau dia zinga yakwele mvu yo kituka mase manzodi ma ulolo wa wan’alunga. Kansi, bavidisa elau diadi.

Zaya Salu kia Mwand’avelela

16. Kana una vo wantu antete bakolama, nkia vuvu tuna kiau?

¹⁶ Vana fulu kia vutula matondo muna lemvokela Mvangi au, Adami yo Eva basonga fu ki’eloko yo ukolami. Wantu awonso alembi lunga bena vo i mbongo au bemonanga mpasi mu kuma kia ukolami wau. Kansi, Nkand’a Nzambi usonganga una Nzambi kesukisila mpasi zawonso tumonanga mu kuma ki’esumu dia mase meto mantete. Usonganga mpe vo Yave olungisa ekani diandi diantete. E nza ikituka se paradiso yazala yo wantu bekala ye kiese ye mavimpi mambote, besambulwa ye moyo a mvu ya mvu. (Etu. 3:15) Muna kala yo lukwikilu lwasikila muna nsilu wau, lusadisu lwa mwand’avelela a Nzambi tuvwidi mfunu.

17. Nkia ngindu tufwete venga?

¹⁷ Tufwete lombanga mwand’avelel’a Yave muna sambu. (Luka 11:13) Ediadi dikutusadisa mu kala ye ziku vo nsema salu kia moko ma Nzambi. O unu, ana bekwikilanga mun’elongi dia lunungunuku y’awana balembi kwikilanga muna Nzambi mu wokela kaka bena, kana una vo e ngindu zau ke zasikila ko. Ka tufwete yambula ko vo e ngindu zazi zabendomoka zatuvukumuna yovo kutuvumisa. Akristu awonso bafwete kalanga bakubama mu zizidila ntota ye ndongesela z’akundi ana bena ye ngindu zazi.—Tanga Kolosai 2:8.

18. Vava ovavanga zaya etuku dia nsema yo wantu, ekuma dilenda kadila dia uzowa mu kwikila vo kavena Mvangi angangu ko?

¹⁸ Muna toma fimpa e ziku kia nsema dilenda siamisa lukwikilu lweto muna Nzambi  ye muna Nkand’a Nzambi. Muna vava zaya etuku dia nsema yo wantu, ndonga beyindulanga vo ke vena yo nkuma ko wasadilwa mu vanga lekwa yawonso. Avo i wau tubadikilanga e diambu diadi, ke tuzeye ziku kia diambu ko. Vana ntandu, tuvezanga ziku kia nsema watoma kubikilwa ye “masivi ka matangakana ko.” (Yobi 9:10; Nku. 104:25) Yeto Akristu, tukwikilanga vo mwand’avelela i nkuma kasadila Yave muna sema lekwa yawonso.

Mwand’avelela ye Lukwikilu Lweto Muna Nzambi

19. Nki kisonganga vo Nzambi una kieleka ye mwand’andi avelela sala usalanga?

¹⁹ Muna kwikila muna Nzambi, kunzola yo kumvumina ke divavanga ko vo twazaya mawonso mu kuma kia nsema. Nze kikundi kia wantu, mayingi mevavwanga muna kwikila muna Yave. Nze una kikundi kisikidilanga ekolo wantu betoma zayananga, lukwikilu lweto muna Nzambi lusikila avo tuzeye mayingi mu kuma kiandi. Dialudi vo, vava tutambulanga mvutu za sambu yeto ye nluta tuvwanga muna sadila e nkanikinu miandi muna zingu kieto, tukalanga ye ziku vo Nzambi una kieleka. Tutoma finamanga Yave vava tumonanga vo ofilanga e ntambi zeto, okututaninanga, yo sambula ngolo tuvanganga muna salu kiandi yo lungisa e nsatu zeto. Mawonso mama mesonganga vo Nzambi una kieleka ye mwand’andi avelela sala usalanga.

20. (a) Ekuma Nzambi kavangila nsema yo wantu? (b) Nkia nsambu tuvwa avo tukwamanana filwa kwa mwand’avelela Nzambi?

²⁰ Nkand’a Nzambi i ziku kiakaka kisonganga una Yave kasadila ngolo zandi, kadi ana basoneka wo “bavovela muna Nzambi, e mpoveswa bavoveswa kwa mwand’avelela.” (2 Pet. 1:21) O longoka Nkand’a Nzambi ye sungididi kiawonso, dilenda kumika lukwikilu lweto muna Nzambi ona wavanga lekwa yawonso. (Lus. 4:11) O Yave wakituka Mvangi mu kuma kia zola kwandi kulembi suka. (1 Yoa. 4:8) Muna kuma kiaki, yambula twavanganga ngolo za sadisa akaka bazaya S’eto ezulu ye Nkundi eto. Yeto kibeni mpe, avo tukwamanana filwa kwa mwand’a Nzambi, tukala y’elau dia longoka oma ma Yave yakwele mvu. (Ngal. 5:16, 25) Yambula konso muntu mu yeto kakwamanana longoka mu kuma kia Yave, mavangu mandi manene yo tanginina zola kasonga vava kasadila mwand’andi avelela muna sema ezulu, ntoto yo wantu.

[Mvovo Vana Yand’a lukaya]

Nga Olenda Sasila?

• Ezulu ye ntoto adieyi ukutulonganga mu mpila ina Nzambi kasadila mwand’avelela?

• Nki’elau tuna diau wau twavangilwa muna mpw’a Nzambi?

• Ekuma tufwete fimpilanga e ziku kia nsema?

• Nkia mpila tulenda wokesela ngwizani eto yo Yave?

[Yuvu ya Longoka]

[Foto ina muna lukaya lwa 7]

E mpila yatoma kubikilwa lekwa yawonso adieyi yikutulonganga mu kuma kia nsema?

[Avwe a Foto]

Stars: Anglo-Australian Observatory/​David Malin Images

[Mafoto zina muna lukaya lwa 8]

ADN aweyi yinina muna lekwa yayi yawonso?

[Foto ina muna lukaya lwa 10]

Nga wakubama mu tanina lukwikilu lwaku?