Entete Wonga wa Lufwa Yamonanga

Lusansu lwa Piero Gatti

E MAZU saka kaka masakanga. I bosi, twawá ndinga yangolo yalukisanga nkangu kimana bavava etininu. Ke vavioka kolo ko, e nkele miangolo miayantika vova yo vonda wantu.

Ediadi muna mvu wa 1943/1944 diavangama kuna mbanza Milão, Itália. I mosi muna masoladi bakala muna mbanza yayi. Nkumbu miayingi yatumwanga vo yakutika mavimbu ma wantu bafwa bakala muna matininu ma nkele miangolo. E nitu zau ke zazayakananga diaka ko wau vo tini-tini zakala. Ke lufwa lwa wantu kaka ko yamonanga. Ezak’e ntangwa, mono mpe yavulukanga muna lufwa. Muna kolo kiaki, yasambanga kwa Nzambi yo sia nsilu wa vanga luzolo lwandi avo umvulwizi muna vita.

Yakatula Wonga wa Fwa

Mu vata diakete yasansukila, diakala tezo kia kilometa 10 ye mbanza Como, Itália, lukufi ye nkendelo ye Suíça. Muna kileke, mambu mayingi yabwilwa mantwasila ntantu zayingi kumosi yo wonga wa fwa. Nsanga zame zole bafwa muna kimbevo kiayikilwanga vo gripe espanhola. I bosi, muna mvu wa 1930, vava yakala ye kimbuta kia mvu sambanu, ngudi ame, Luigia, wafwa. Wau vo mu dibundu dia Katolika yasansukila, yalandanga nsiku mia dibundu yo kwenda kuna nzo a nzambi konso lumingu. Kansi, mu mvu mialanda kaka yakatula wonga wa fwa, mu nzo ya zengesela nsuki yakala, ke mu nzo a nzambi ko.

Muna mvu wa 1944, wantu ayingi bafwanga ekolo kianwananga e Vit’Anzole ya Nz’Amvimba. Yakala muna buka kia mazunda ye mazunda ma masoladi ma esi Itália batina vita yo kwenda kuna Suíça. Vava twalwaka, twanatwa ku fulu yakubikwa mu kuma kia mintayila mia vita. Yafilwa kuna Steinach, kuna node ya nsi. Mu luvuvamu twazingilanga ekolo twakala mu fulu yayi. Vakala yo muntu mosi wazenganga e nsuki wavavanga lusadisu mu fikolo. Yayenda zinga yo sala yandi entwadi mu ngonde mosi kaka. I mu kolo kiaki yawá diambu diasoba zingu kiame.

Mosi mun’awana bayizanga zengesa e nsuki, e nkumbu andi Adolfo Tellini, mwisi Itália wazingilanga kuna Suíça. Mbangi a Yave kakala. Kisidi wá nkumbu a buka kiaki ko. Yasivika kikilu vava yawá vo tezo kia 150 ma Mbangi za Yave bakala kuna Itália muna kolo kiakina. Adolfo mayingi kandonga mu kuma kia Nkand’a Nzambi, kumosi ye nsilu wa luvuvamu ye moyo a mvu ya mvu. (Yoa. 10:10; Lus. 21:3, 4) Yatoma yangalala muna wá e nsangu za zingu kia kusentu, kondwa vita ye lufwa. Vava yavutuka kuna fulu kia mintayila mia vita, yazayisa e nsangu zazi kwa toko dimosi dia mwisi Itália, Giuseppe Tubini. Yandi mpe watoma sivika. Tuka wauna, Adolfo ye Mbangi zakaka za Yave bayizanga kutukingula nkumbu miayingi.

Adolfo wambokela mu kwenda yandi entwadi kuna vata dia Arbon, tezo kia kilometa 10  ye mbanza Steinach, kuna kwakala ye fibuka kia Mbangi za Yave bavangilanga lukutakanu muna ndinga Italiano. Wau vo yatoma yangalela mana yawá, muna lumingu lwalanda yayenda diaka. Kuna kwalanda, yayenda lungana kuna lukutakanu lwampwena lwakala kun’eseka diampwena kuna Zurique. Edi diatoma kunsimba e ntima i slide yasongwa mu kuma kia ulolo wa wantu bavondwa muna fulu ya salu yangolo. Yazaya vo ulolo wa Mbangi za Yave esi Alemanha bavondwa mu kuma kia lukwikilu lwau. Muna lukutakanu lwalu, yazayana yo Maria Pizzato. Muna kuma kia salu kasalanga nze Mbangi a Yave, wazengelwa mvu 11 mia pelezo kw’ayadi a Itália.

Vava e vita yafokoka, yavutuka kuna Itália yo yikama nkutakani yakete yakala muna mbanza Como. Kana una vo kialongoka Nkand’a Nzambi nkumbu miayingi ko, yasungamenanga malongi masina. Maria Pizzato mpe mwisi nkutakani yayi kakala. Wansonga o mfunu wa luvubu lw’Akristu yo kumpovesa vo ngyenda kingula mpangi Marcello Martinelli, wazingilanga muna mbanza Castione Andevenno, kuna zunga kia Sondrio. Marcello mpangi akuswa kakala wa nkwa kwikizi, ona wazengelwa mvu 11 mia pelezo kw’ayadi. Yakangala tezo kia 80 lwa kilometa muna lungungu (mvelo) mu kwenda kunkingula.

Mpangi Marcello wasadila Nkand’a Nzambi mu sasila oma mevavwanga muna vubwa. I bosi, twasamba kwa Nzambi yo kwenda kuna nkoko a Adda, kuna yavubilwa muna ngonde ya Setemba ya mvu wa 1946. Ekiaki lumbu kiamfunu kiakala kwa mono. Kiese kiayingi yakala kiau mu kuma kia nzengo yabaka za sadila Yave yo kala ye vuvu kiasikila kia kusentu. Muna kuma kiaki, muna fuku wa lumbu kiakina, kiakwikila ko vo nkangalu wa 160 ma kilometa yakangala muna lungungu.

Muna ngonde ya Mayu, 1947, kiavangama lukutakanu lwantete kuna Itália vava kiafokoka e vita, lwakala muna mbanza Milão. Tezo kia wantu 700 bakala mu lukutakanu lwalu, ayingi muna yau bazingila kunansi a lubangamu lwa luyalu lwa Fascista. Diambu diaka diesivi diavangama mu lukutakanu lwalu. Giuseppe Tubini, ona yasila umbangi kuna fulu kia mintayila mia vita, yandi wafila elongi dia luvubu. Vava kiafokoka elongi, yandi mpe wavubwa.

Muna lukutakanu lwaluna, yakala y’elau dia zayana yo mpangi Nathan Knorr, wa mwisi Betele ya Brooklyn. Wakasakesa mono yo Giuseppe mu sadila zingu kieto muna salu kia Nzambi. Yabak’e nzengo za yantika salu kia ntangwa ke ntangwa muna ngonde ilanda. Vava yalwaka kuna nzo, yazayisa nzengo zame kwa yitu yame. Kansi, yau awonso bavava kumvukumuna. Kana una vo i wau, yasikila muna nzengo yabaka. Una vavioka ngonde mosi, yayantika sadila kuna Betele muna mbanza Milão. Vakala mpe ye mpangi yá za misionario basadilanga kuna Betele: Mpangi Giuseppe (Yosefe) Romano yo nkaz’andi Angelina; Carlo Benanti yo nkaz’andi Costanza. Ona wetanu i mpangi Giuseppe Tubini ona wabayikama ke kolo ko. Mono i wasambanu.

Una yasadila kuna Betele mu ngonde mosi, yasolwa se nkengi a zunga, wantete wakala vo mwisi Itália wa kingutukila. Mpangi George Fredianelli, misionario yantete wa mwisi Estados Unidos wayiza kuna Itália muna mvu wa 1946, nkengi a zunga mpe kakala. Yandi wandonga salu kiaki mu tumingu twakete kaka, i bosi, yayantika sala mono mosi. Yakinu sungamena nkutakani yantete yakingula, Faenza. Se yindula! Yamu wau, kisidi nkutu fila elongi dia nkangu ko muna nkutakani. Kana una vo i wau, yakasakesa ana bawá elongi, kumosi y’aleke, mu kala y’etima dia salu kia ntangwa ke ntangwa. Kuna kwalanda, akaka mun’aleke awaya, batambula malau mampwena ma salu kuna Itália.

E salu kia nkengi a zunga kiazala ye mambu mayingi makiese. Mambu mayingi ma kinsalukisa mabwanga, mavavanga vo muntu kavanga nsobani zayingi yo sunda nkakalakani zayingi. Kansi, zingu kiakiese kikilu. Dimosi muna mambu matoma kumpana kiese i zola yasongwanga kwa mpangi zame z’akala ye z’akento.

 Mambu ma Nsambila Kuna Itália Vava Kiafokoka e Vita

Yambula yanuzayisa diambu dia nsambila diabwa kuna Itália muna tandu kiakina. E dibundu dia Katolika diau kaka diayalanga e nsi. Kana una vo basikidisa nsiku miampa muna mvu wa 1948, muna mvu wa 1956 kaka bakatula nsiku wasimanga Mbangi za Yave balembi sila umbangi. Muna lutumu lwa mfumu za dibundu, nkumbu miayingi tukutakanu twa zunga twavunzaneswanga. Kansi, ezak’e ntangwa makani mau mafunganga. I diau diabwa muna mvu wa 1948 kuna Sulmona, mbanza yakete vana kati-kati kwa Itália.

Lukutakanu va yanzala kia nsaka lwavangamena. Kina kia Lumingu mu mene, mono yakala i mfidi a lukutakanu. O mpangi Giuseppe Romano yandi wavova elongi dia nkangu. Ndonga kikilu yakala mu lukutakanu mu lumbu yayi. Muna kolo kiakina, ateleki 500 ke balunga ko muna nsi yawonso. Kansi, tezo kia 2.000 ma wantu bazadisa yanzala kiakina. Vava kiafokoka elongi dia nkangu, toko dimosi diatumwa kwa mfumu zole za dibundu bakala muna lukutakanu, wayenda kun’evovelo. Muna vava kotesa mvwanga, wayantika kaza mu ndinga yangolo. Vana vau yamvovesa vo: “Avo diambu una diau ozolele vova, wenda futila yanzala kiakaka, i bosi olenda vova konso dina ozolele.” O nkangu ke banyangalela ko, banyinga e koko. Etoko diadi wakulumuka van’evovelo yo tina.

Muna lumbu yayina, e salu kia nkengi a zunga kiampasi kiakala. Ezak’e ntangwa kia malu yadiatilanga mu kwenda kingula nkutakani yovo mu lungungu, yovo mun’ekalu diankulu diazala yo wantu, yovo mu kumbi dia ntoto. E lumbu yakaka mu nzo ya lundila salanganu yalekanga yovo mu fulu yakaka yampasi. Wau vo ke kolo ko e vita yafokoka, esi Itália ayingi bakala asukami. Ampangi ke bakala ayingi ko, asukami mpe bakala. E zingu muna salu kia Yave mpe kiampasi kiakala.

Sikola ya Ngiladi

Muna mvu wa 1950, mono yo Giuseppe Tubini twabokelwa mu kwenda kota kalasi kia 16 kia Sikola ya Ngiladi ilonganga misionario. Tuka kuna lubantiku, yabakula vo diampasi dikala kwa mono mu longoka Kingelezo. Kana una vo diampasi kikilu diakala, yavanga ngolo mu longoka ndinga yayi. Diavavanga vo twatanga Nkand’a Nzambi wawonso muna Kingelezo. Muna lenda wo tanga, ezak’e ntangwa yayambulanga o dia kimana yatanganga mu ndinga yangolo. I bosi, e ntangw’ame ya vova elongi yafwana. Yakinu sungamena e mvovo mia mpangi wakala vo nlongi nze vika sia vo zono kavovele mio. Wampovesa vo: “E sinsu osadidi ye mpil’aku ya vovela yambote kikilu, kansi e Kingelezo kiaku ke tubakwidi kio ko.” Kana unu vo i wau, yafokola sikola ye kiese kiawonso. I  bosi, mono ye Giuseppe twafilwa kuna Itália. Wau vo twatoma longwa, yeto awole twakubama twakala mu sadila mpangi zeto.

Muna mvu wa 1955, yakazala yo Lidia una vo mono yavova elongi dia luvubu vava kavubwa se vioka mvu nsambwadi. O s’andi, Domenico, mpangi anzodi ona wasadisa wan’andi awonso nsambwadi mu zay’e ludi, kana una vo wabangikwanga kwa luyalu lwa Fascista yo filwa mu kinkole ku nsi yakaka mu mvu ntatu. Lidia mpe watoma mpe taninang’e ludi. Una nswa tuna wau wa sila umbangi mu nzo ke nzo ke waveno ko, wayenda kuna mbazi a nkanu mu nkumbu ntatu. Una vavioka mvu sambanu tuka twakazalela, Beniamino wa mwan’eto antete, wawutuka. Muna mvu wa 1972, mwan’eto wakaka Marco, wawutuka. Ngina ye kiese wau vo yau awole kumosi y’esi nzo zau bakinu sadila Yave yo vema kwawonso.

Kuyivana Muna Salu kia Yave

Mu mvu miawonso isadilanga akaka ye kiese kiawonso, mambu mayingi mabwa mana kivilakananga ko. Kasikil’owu, kuna lubantiku lwa mvu wa 1980, ko wame wasonekena mfumu a nsi ya Itália, Sandro Pertini. Muna luyalu lwambâdi lwa Fascista, yau ewole bafilwa mu kinkole kuna sanga kia Ventotene, kuna kwafilwanga ana basianga luyalu kitantu. O ko wame walomba nswa wa kwenda mokena yo mfumu y’ekani dia kunsila umbangi. Vava katonda e ndomb’andi, twayenda entwadi. Twatoma tambulwa kikilu, diambu dina ke twayindulanga ko. O mfumu wabimba ko wame. I bosi, twamokena mu kuma kia lukwikilu lweto yo kumvana nkanda mieto.

Muna mvu wa 1991, una yasala mvu 44 muna salu kia nkengi a zunga yo kingula nkutakani mu nsi yawonso ya Itália, yayambula salu kiaki. Muna mvu yá mialanda, yasala nze nkengi a Seka dia Lukutakanu yavana yavevola salu kiame mu kuma kia kimbevo kiampasi. Kansi, ivutulanga matondo muna nsambu za Yave wau vo yakinu muna salu kia ntangwa ke ntangwa. Isianga ngolo za samuna yo longa wantu e nsangu zambote. Owau wantu ayingi ilongokanga yau o Nkand’a Nzambi. Ampangi bakinu vova vo vava ifilanga malongi, ivovanga ye kiese kiawonso. Ivutulanga matondo kwa Yave wau vo nkum’ame ke ukulukanga ko mu kuma kia kinunu.

Vava yakala nleke, wonga wayingi wa fwa yakalanga wau. Kansi, o zayi wa Nkand’a Nzambi ukumpananga e vuvu kia moyo a mvu ya mvu, moyo una Yesu kayikila vo wawokela. (Yoa. 10:10) Wau i moyo ivingilanga wazala ye luvuvamu, kiese ye ulolo wa nsambu zituka kwa Yave. Yambula nkembo wawonso wavewa kwa Mvangi anzodi, ona watuvana elau dia nata nkumbu andi.—Nku. 83:18.

[Nenga kia Nsi kina muna lukaya lwa 22, 23]

(Muna zaya una mena o mambu, tala muna nkanda)

SUIÇA

BERNA

Zurique

Arbon

Steinach

ITÁLIA

ROMA

Como

Milão

Nkoko a Adda

Castione Andevenno

Faenza

Sulmona

Ventotene

[Foto ina muna lukaya lwa 22]

Vava twayendanga kuna Sikola ya Ngiladi

[Foto ina muna lukaya lwa 22]

Kumosi yo Giuseppe kuna Sikola ya Ngiladi

[Foto ina muna lukaya lwa 23]

Muna lumbu kia lukazalu lweto

[Foto ina muna lukaya lwa 23]

Nkaz’ame osalanga yame entwadi se tezo kia mvu 55