O Sadila Yave Kiese Dikuntwasilanga

Lusansu lwa Fred Rusk

Muna zingu kiame yamona e ndungan’a mvovo mia Davidi muna Nkunga 27:10 oku vo: ‘O s’ame yo ngw’ame ovo bangyambwidi, o Yave okunkokolola.’ Yambula yanuzayisa una e diambu diadi diavangamena kwa mono.

M UNA mpatu ya mavusu ya nkak’ame eyakala yasansukila, muna mbanza Geórgia kuna Estados Unidos, vava usukami ye mpasi zawokela muna mvu mia 1930. O s’ame wakendalala kwayingi mu kuma kia lufwa lwa ngudi ame yo nleke ame, i bosi wansisa kwa nkak’ame eyakala yo kwenda vava e salu ku mbanza yakaka. I bosi wavanga e nkubika kimana ngyenda zinga yandi kumosi, kansi ke dialendakana ko.

O mase mame m’akento yau balunga-lunganga e nzo. Kana una vo nkak’ame kazolanga sambila ko, mase mame m’akento minkwikizi mia dibundu dia Batista bakala. Konso kia Lumingu, bankomekenanga ngyenda kuna nzo a nzambi. Kele vo kiele ko bamvumisanga vo wanda bekungwanda. Tuka kileke kiame, kiazolanga kwenda ku nzo a nzambi ko, kansi yazolanga kwenda ku sikola yo yangalela e nsaka.

Nkingula Yasoba e Zingu Kiame

Lumbu kimosi muna mvu wa 1941, vava yakala ye kimbuta kia mvu 15, yakala dimosi yo nkaz’andi bayiza ku nzo eto. Vava balwaka, o yakala wampovesa vo: “Mono i Talmadge Rusk wa ngudi aku ankazi.” Kianzaya ko, kansi yabakula vo yandi yo nkaz’andi Mbangi za Yave. Mana kansasila mu kuma ki’ekani dia Nzambi dia sia vo wantu bazinga ova ntoto yakwele mvu, maswaswana kikilu ye mana yawanga kuna nzo a nzambi. Ndonga muna esi nzo eto bamveza yo lembi wá malongi mandi. Ke banyambula diaka ko kakota mu nzo eto. Kansi, Mary wa s’ame ankento ona unsundidi kimbuta kia mvu tatu, watambula Nkand’a Nzambi kumosi ye nkanda misasilanga wo.

Vana vau Mary wakwikila vo wasolola e ludi kia Nkand’a Nzambi, muna mvu wa 1942 wavubwa yo kituka mosi muna Mbangi za Yave. Mary wamona mpe ndungan’a ungunza wa Yesu oku vo: “Atantu a muntu i esi nzo a yandi kibeni.” (Mat. 10:34-36) Watoma siwanga kitantu kwa yitu yandi. O mbuta andi akento otomene zayakana muna mbanza, wawizana yo mfumu mosi a luyalu kimana o Ngudi Ankazi Talmadge kasiwa muna pelezo. Wafundwa vo nkanda kakayanesanga lembi vewa nswa yo siwa muna pelezo.

Muna zulunalu mosi ya mbanza mwasonama vo e mfumu a luyalu ona wakala mpe vo mfundisi, wavovesa awana balungana vana mbazi a nkanu vo: “E nkanda kekayanga muntu ndioyo mia vonza kikilu, . . . mina nze nlongo miampondi.” O ngudi ame ankazi walomba vo kafundiswa kwa mbazi a nkanu yakaka, afundisi batonda e ndomba andi, kansi lumbu kumi  kaviokesa muna pelezo ekolo kavingilanga e mfundisa.

Una Yasadisilwa kwa S’ame Ankento Mary

S’ame ankento wampovesanga oma ma lukwikilu lwandi lwampa ye wayantika mpe sila umbangi kwa mfinangani zandi. Lumbu kimosi yayenda kumfila mu kwenda longoka Nkand’a Nzambi yo muntu mosi watambula o nkanda wakala ye ntu a diambu vo The New World (Nz’ampa). * O nkaz’andi watuvovesa vo eyakala diandi watanga o nkanda wau mu fuku wawonso. Kana una vo kiayangalelanga mambu ma Nzambi ko, mana yalongokanga mawokesa etima diame dia zaya mayingi. E diambu diantete diankwikidisa vo Mbangi za Yave i nkangu a Nzambi, ke malongi ma Nkand’a Nzambi ko, kansi i kitantu basiwanga.

Lumbu kimosi, twayenda sakula mpatu a tumantu. Vava twavutuka kuna nzo, twawana mase mame m’akento bayoka nkanda mia Mary kumosi ye fonógrafo ye disco zakala ye nsangu za Nkand’a Nzambi. Ediadi diamfungisa kikilu makasi, musungula vava o s’ame ankento ambuta kampovesa vo “kuna sentu nukututonda mu kuma kia dina tuvangidi.”

Muna mvu wa 1943 Mary wayingwa mu nzo wau vo kazola yambula lukwikilu lwandi ko ngatu yambula sila umbangi kwa mfinangani. Kuna kwalanda, yayangalala wau yalongoka vo Yave i nkumbu a Nzambi yo zaya vo Yave i Nzambi a zola, nkwa nkenda ye ke yokanga wantu ko kuna bilungi bia tiya. Yalongoka mpe vo Yave una ye nkubika ya zola, kana una vo kiayendanga mu tukutakanu ko.

Lumbu kimosi, ekolo yazenganga matiti, kalu dimosi dianingama vana ndambu ame, mosi muna wantu bakala mo wangyuvula kana vo mono i Fred. Vava yabakula vo oyau Mbangi za Yave, yabavovesa vo: “Yambula yamanta mu kalu dieno twenda va fulu kiakaka twamokena.” Mary wa s’ame ankento wabatuma beza kumpava. Mosi muna yau i Shield Toutjian, nkengi a zunga, wankasakesa yo kumpana luludiku lwa mwanda yavavanga. Yitu yame bayantika kunsia kitantu wau vo malongi ma Mbangi za Yave yalonganga.

Mary wa s’ame ankento wansonekena nkanda tuka kuna mbanz’a Virgínia kazingilanga. Wavova vo, avo nzolele sadila Yave ndenda yaluka yo kwenda zinga kumosi yo yandi. Vana vau yabaka e nzengo za kwenda. Muna fuku wa Kiatanu kia ngonde a Oktoba, 1943, yatula e lekwa ina yavwang’o mfunu muna funda, yamanika yo vana nti wakala kuna vala ye nzo eto. Kina kia Sabala, yakulumuna e funda kiame, yavaikila kuna mpukulu a nzo angani, yo yantika o nkangalu. Ekolo yaviokanga muna mbanz’a Roanoke, yawanana yo Mary wa s’ame ankento muna nzo ya mpangi ankento Edna Fowlkes.

 Lunungunuku lwa Mwanda, Luvubu ye Salu kia Betele

Edna, una vo mpangi ankento wakuswa, wakala ye fu nze kia Ludia, watambulanga wantu ayingi muna nzo ampwena kafutilanga. Mary wa s’ame ankento muna nzo a Edna kakala kumosi mpe ye nkwezi andi yo wan’andi awole amakento. Muna mvu mialanda, dumbelele yayi, Gladys ye Grace Gregory, bakota mu salu kia missionario. O unu, Gladys una ye kimbuta kia mvu 90 wakinu sadila kuna Betele ya Japão.

Ekolo yakala muna nzo a mpangi Edna, yayendanga mu tukutakanu ntangwa zawonso yo longoka e ndekwa za sila umbangi. Wau vo kiasiwanga diaka kitantu ko mu longoka o Nkand’a Nzambi yo kwenda mu tukutakanu tw’Akristu, ediadi diansadisa mu nungunuka muna mwanda. Yavubwa kina kia 14 kia ngonde a Yuni, 1944. Mary ye mpangi ankento Gregory bayantika e salu kia mviti a nzila yo tambulwila kwenda sadila kuna node ya mbanz’a Virgínia. Mpangi zazi basala kwayingi muna sikidisa e nkutakani kuna mbanza Leesburg. Kuna lubantiku lwa mvu wa 1946, yayantika e salu kia kimviti a nzila mu zunga kiakala lukufi ye mbanz’a Leesburg. Muna nsungi yayina ya sivu twayenda kumosi kuna lukutakanu lwa mvivu lwa nsi zayingi, lwavangama kuna mbanz’a Cleveland, Ohio, kina kia 4 yakuna 11 kia ngonde a Agositu.

Muna lukutakanu lwalu, mpangi Nathan Knorr, wavitang’o ntu muna nkubik’a Yave wazayisa vo e Vula dia Brooklyn vongeswa divongeswa. Diavavanga vo batunga nzo ya leka yo nietekena nkanda. Mpangi zayingi z’akala zavavwanga. Yabaka nzengo vo i kwakuna ndenda sadila Yave una ufwene. Muna kuma kiaki, yasoneka e ndomba, ke vavioka ngonde zayingi ko, yabokelwa ngyenda sadila ku Betele, kina kia 1 kia ngonde a Desemba, 1946.

Vioka mvu mosi, o mpangi Max Larson ona walunga-lunganga e salu kia nieteka e nkanda, waningama vana fulu yasadilanga kuna suku dia nkanda. Wanzayisa vo, owau ku Departamento de Serviço iyantika sadila. Muna salu kiaki, yalongoka mayingi mu mpila ndenda sadila nkanikinu mia Nkand’a Nzambi ye una usadilanga e nkubik’a Nzambi musungula vava yasalanga kumosi ye mpangi Thomas J. (Bud) Sullivan, ona wavitanga o ntu mu salu kiaki.

Nkumbu miayingi, o s’ame wankingulanga kuna Betele. Kuna kwalanda, o s’ame wayantika sambila. Vava kankingula mu nkumbu ansuka muna mvu wa 1965, wampovesa vo: “Diambote wiza kunkingula, vo i mono, kilendi diaka kwiza kukingula va fulu kiaki ko.” I diau mpe yavanga, yayenda kunkingula una kafwidi ko. Wakwikilanga vo kun’ezulu kekwenda. Ngina ye vuvu vo una muna nyindu a Yave, avo i wau, muna  lufuluku ke kala vana fulu kayindulanga ko, kansi okala vava ntoto ye vuvu kia zinga yakwele mvu muna Paradiso.

Lukutakanu Lwakaka lwa Mvivu ye Salu kia Tunga

O tukutakanu twa mvivu mfunu kikilu tukalanga kadi lunungunuku lwa mwanda tutwasanga. O tukutakanu twa mvivu twa nsi zayingi twavangamenanga kuna Estádio ya Yankee, Nova York muna mvu mia 1950, twankasakesa kikilu. Muna lukutakanu lwa mvivu lwavioka muna mvu wa 1958 kuna Estádio ya Yankee ye Polo Grounds, mwakala ye 253.922 ma wantu batuka mu nsi 123. Vena ye diambu diavangama muna lukutakanu lwalu kisinga vilakana ko. Ekolo yasalanga muna buka kia mpangi betalanga mambu ma lukutakanu lwa mvivu, kuna nzaki zawonso Mpangi Knorr wafinama vana yakala yo vova vo: “Fred, mpangi mosi wa nkwa luzolo lwambote ivavanga kenda fila elongi dia aviti a nzila bakutakene muna seka dimosi diamfutila, ke kwandá ko. Nga olenda kwenda vova elongi diambote muna konso diambu osungamena muna nzila?” Ekolo yayendanga, yasamba kwayingi.

Ekolo e nkutakani zawokelanga muna Mbanz’a Nova York muna mvu mia 1950 yakuna 1960, e fulu ina twafutilanga yo kitula yo se Maseka ma Kintinu, ke yatufwananga diaka ko mu kuma kia ndonga. Muna kuma kiaki, tuka muna mvu wa 1970 yakuna 1990, twasumba nzo zitatu zanene muna mbanz’a Manhattan yo tungulula zo kimana twakala ye fulu yambote ya tukutakanu. Yakala y’elau dia vita o ntu muna salu kia tungulula e nzo zazi. Isungamenanga ye kiese kiawonso una Yave kasambulwila e nkutakani zasalanga kumosi muna kuba e nzimbu yo fokola e salu kia tungulula e nzo zazi zisadilwanga muna nsambil’aludi.

Mambu Masoba Muna Zingu Kiame

Lumbu kimosi muna mvu wa 1957, mvula yayantika noka ekolo yakangalanga vana yanzala kia Betele ye nzo ya nietekena nkanda. Kuna ntwala ame, yamona mwan’a ndumba mosi, mote kikilu, ke kolo ko kayiza sadila ku Betele. Wau vo mvula yanokanga, oyandi kakala ye nonga ko, yambokela keza kunsi a nonga kiame. I nzayana twayazana ye Marjorie. Twasompana muna mvu wa 1960, tusadilanga Yave kumosi mu ntangw’a kiese ye ntangw’a mpasi. Muna ngonde ya Setemba ya mvu wa 2010 twakembelele mvu 50 mia lukazalu lweto.

Ke kolo ko, vava twavutuka muna nkangalu wa lumbu yantete ya lukazalu lweto (lua-de-mel), Mpangi Knorr wampovesa vo yasolelo mu kala se nlongi a Sikola ya Ngiladi. Ekwe lau diampwena yatambula! Tuka muna mvu wa 1961 yakuna 1965, kalasi tanu yakubikwa mu longa  mpangi bavewa kiyekwa kia lunga-lunga mavula. Kuna mfoko a mvu wa 1965, e kalasi ngonde tanu kiavanganga, ekani dia kalasi yayi, i kubika yo longa misionario.

Muna mvu wa 1972 yayambula longa kuna Sikola ya Ngiladi yo kwenda sadila kuna Departamento de Correspondência da Redação, mono yavitang’o ntu mu salu kiaki. Wau vo e salu kiaki kiavavanga vo yafimpanga e sono mu vana e mvutu za konso kiuvu, diansadisa mu toma bakula malongi ma Nkand’a Nzambi yo sadila nsiku miansongi mia Nzambi mu sadisa akaka.

Muna mvu wa 1987 yasolwa mu kwenda sadila kuna Departamento de Serviços de Informações sobre Hospitais. Twavanga nkubika za longa akuluntu muna Comissões de Ligação com Hospitais kimana bazaya una balenda sasila e ngindu za Nkand’a Nzambi mu kuma kia menga kwa madotolo, afundisi ye wantu akaka. E diambu diasunda e mpasi i diadi: Madotolo ke balemvokelanga mvovo mia mase ko, batambulang’o nswa kuna mbazi a nkanu mu sia wan’a Mbangi za Yave o menga.

Vava twasasilanga kwa madotolo vo vena ye nlongo miakaka milenda sadilwa vana fulu kia sia menga, madotolo ntangwa zawonso bavovanga vo e nlongo miami ke mina ko yovo ntalu yayingi mifwanga. E mvutu yavananga kwa dotolo wavovanga vo ke dilendakana ko i zazi: “Dodokolo diaku zangula o nlembo.” Vava kevanga wo, yamvovesanga vo: “Ongeye una ye nlongo miambote olenda sadila vana fulu kia sia menga.” E mvovo miami miasungamesanga dotolo vo vena ye nlongo kalenda sadila kimana o mbevo kalembi vidisa menga mayingi muna ntangw’a lupasu.

Mvu 20 miviokele kala, Yave osambulanga e nkubika yayi ya sadisa madotolo ye afundisi. Madotolo mama basoba e ngindu zau musungula vava batoma bakula e nzengo zeto mu kuma kia menga. Babakula vo vena ye nlongo miakaka miambote milenda sadilwa vana fulu kia sadila menga. Madotolo ye tupitalu twayingi tutondanga wuka mbevo lembi sadila menga.

Tuka muna mvu wa 1996, mono yo nkaz’ame Marjorie kuna Centro Educacional ya Torre de Vigia ya Patterson, Nova York tusadilanga, tezo kia 110 dia kilometa ye mbanza Brooklyn. Yasadila kuna Departamento de Serviço mu kolo kiandwelo, i bosi yayantika longa muna sikola ya afidi a mavula kumosi y’akengi a zunga. Vava vavioka mvu 12, yavutuka sadila se mfidi kuna Departamento de Correspondência da Redação. I bosi, e salu kiaki kiakatulwa kuna Brooklyn yo filwa ku Patterson.

Mpasi za Kinunu

Wau yalungisi mvu 80, diampasi dikalanga mu lungisa e salu kiame kwaku Betele. Se vioka mvu kumi yinwananga ye kimbevo kia câncer. Nyindulanga nze Kizekeya ona wakudikilwa lumbu ya zingu kwa Yave. (Yes. 38:5) O nkaz’ame mpe kena ye mavimpi mambote ko, tuzizidilanga kimbevo kiandi kia Alzheimer, kimbevo kifwasanga tomfo. O nkaz’ame Marjorie selo kiambote kia Yave. Una se mbandu ambote kw’aleke, nsadisi ambote ye nkento akwikizi kwa mono. Nlongoki ye nlongi ambote a Nkand’a Nzambi kakala. Tuna ye wana ayingi a mwanda bekutuzolanga.

Mary wa s’ame ankento wafwa muna ngonde ya Malusu, 2010 ye kimbuta kia mvu 87. Nlongi ambote a Diambu dia Nzambi kakala ye wasadisa akaka mu zaya e ludi. Wasala mvu miayingi mu salu kia ntangwa ke ntangwa. Ivutulanga kikilu matondo muna lusadisu kampana mu zaya e ludi kia Diambu dia Nzambi yo kituka selo kia Yave wa Nzambi eto anzolwa nze yandi. Mary wazikwa vana ndambu a nkaz’andi ona wasalanga e salu kia kimisionario kuna nsi ya Isaele. Ngina ye vuvu vo bena muna nyindu a Yave yo vingila lufuluku.

Vava nyindulanga e mvu 67 isadilanga Yave, ivutulanga matondo mu kuma kia nsambu itambulanga. O vanga luzolo lwa Yave kiese kiayingi dikuntwasilanga. Ibundang’e vuvu muna nsambu zandi, ka lukatikisu ko vo e nsilu wa Mwan’andi walungana kwa mono vo: “Konso ona wasisa nzo, ovo mpangi, ovo nsanga, ovo se, ovo ngudi, ovo wana, ovo mpatu, muna nkumbu ame, otambula nkama-nkama, yo vwila moyo a mvu ya mvu.”—Mat. 19:29.

[Mvovo Vana Yand’a lukaya]

[Foto ina muna lukaya lwa 19]

Kuna mpatu a mavusu ma nkak’ame kuna mbanz’a Geórgia, U.S.A., 1928

[Foto ina muna lukaya lwa 19]

S’ame ankento Mary ye ngudi ame ankazi Talmadge

[Foto ina muna lukaya lwa 20]

Mary, Gladys, yo Grace

[Foto ina muna lukaya lwa 20]

Luvubu lwame kina kia 14 kia Yuni, 1944

[Foto ina muna lukaya lwa 20]

Kuna Departamento de Serviço ku Betele

[Foto ina muna lukaya lwa 21]

Yo Mary muna mvu wa 1958 kuna lukutakanu lwa nsi zayingi, kuna Estádio ya Yankee

[Foto ina muna lukaya lwa 21]

Yo Marjorie muna lumbu kia lukazalu lweto

[Foto ina muna lukaya lwa 21]

Kumosi yo nkaz’ame muna mvu a 2008