O Vanga Nsobani Nsambu Ditwasanga

Lusansu lwa James A. Thompson

Vava yawutuka muna mvu wa 1928 kuna sude ya Estados Unidos, vakala ye nsiku wakanikinanga vo mindele ye ndombe ke bafwete zingila vamosi ko. Konso ndiona wakululanga nsiku wau, wasiwanga mu pelezo yovo vewa tumbu kiakaka kiampasi.

MUNA tandu kiakina, diavavanga vo Mbangi za Yave za mindele ye ndombe bakala mu nkutakani, zunga ye mvivu miaswaswana. Muna mvu wa 1937, o s’ame watumbikwa se mfidi a buka ki’akuluntu muna nkutakani ya Chattanooga, Tennessee, yakala kaka ye mpangi za ndombe. Mpangi Henry Nichols yandi wakala i mfidi a buka ki’akuluntu muna nkutakani ya mpangi za mindele.

Mambu mayingi makiese isungamenanga mavangama muna kileke kiame. Yakalanga ye fu kia vwanda kuna mpukulu a nzo eto muna fuku ekolo s’ame yo mpangi Nickols bamokenanga. Kana una vo kiabakulanga mawonso ko bavovanga, yazolanga kala vana ndambu a s’ame yo wunikina ekolo yau ewole bamokenanga mu vava e mpila yambote ifwete sadilwa salu kia umbangi muna kolo kiakina kiampasi.

Ke vavioka kolo ko, muna mvu wa 1930, twabwila sumbula muna nzo. O ngudi eto wafwa vava kakala ye kimbuta kia mvu 20. O se dieto yandi watusansanga. O nsang’ame Doris kimbuta kia mvu nyá kakala, omono kimbuta kia mvu miole kaka. Kana una vo s’eto ke kolo ko kavubwa, wasianga ngolo za nungunuka muna mwanda.

Ana Bakala se Mbandu Ambote kwa Mono

Muna mvu wa 1933, o se dieto wazayana yo mpangi ankento Lillie Mae Gwendolyn Thomas. Ke vavioka kolo ko basompana. O se yo ngudi eto bakala se mbandu ambote kwa mono yo Doris muna sadila Yave ye kwikizi kiawonso.

 Muna mvu wa 1938, e nkutakani za Mbangi za Yave zalombwa vo bayikama e nsobani yavangama ya sia vo akuluntu bafwete tumbikwanga kwa mpangi za vula diasina kuna Brooklyn, Nova York, vana fulu kia solwanga kwa mpangi muna nkutakani. E mpangi zakaka muna nkutakani ya Chattanooga ke bazola tambulwila nzengo zazi ko, kansi, o se dieto wayikama nsobani yayi. E mbandu andi ya kwikizi kumosi ye lusadisu kavewanga kwa ngudi eto ansansi, dikunsadisanga yamu unu.

Luvubu ye Salu kia Ntangwa ke Ntangwa

Muna mvu wa 1940, mpangi zayingi z’akala ye z’akento bavava ekalu dia futila kimana twenda kuna lukutakanu lwa mvivu lwakala kuna Detroit, Michigan. Ayingi mun’awana twakangala yau entwadi bavubwa muna lukutakanu lwalu. Wau vo yayantika samun’e nsangu zambote vava yakala ye kimbuta kia mvu ntanu, akaka bavava zaya e kuma omono kivubilwa ko.

Vava bangyuvula, yabavutula vo: “Kibakulanga mawonso ko mu kuma kia luvubu.” E mvutu yavana zasivikisa o s’ame. Tuka muna lumbu kiakina, wayantika sia ngolo mu kunsadisa yabakula e nsas’a luvubu ye kuma lwinina o mfunu. Una vavioka ngonde yá, kina kia 1 kia ngonde ya Oktoba, 1940, yavubwa vana yanga dimosi dina lukufi ye mbanza Chattanooga.

Muna kimbuta kia mvu 14, yayantika sala salu kia mviti a nzila muna lumbu ya vundu kuna sikola. Yasilanga umbangi mu mbanza zakete kuna Tennessee ye kuna zunga kia Geórgia. Muna kwenda kuna zunga yayi, yasikamanga mu mene-mene, yakubikanga madia, yo kwenda vingila ekalu yovo ekumbi dia ntoto muna ola yasambana ya mene. Yavutukanga kuna nzo muna ola kumi ye nana. Nkumbu miayingi, e madia yanatanga mafokokanga vitila ola ya dia kwa mwini. Kana una vo yakalanga ye nzimbu, kiayambulwanga ko vo yakota muna nzo ya tekela madia ko wau vo i ndombe. Lumbu kimosi, yakota muna nzo mosi ya tekela madia mu sumba gelado. Kansi, bampaikisa muna nzo. Nkento mosi wa mundele wantwasila gelado kuna ngemba zawonso.

Vava yayantika kota sikola zandá, wantu kuna Sude bayantika vanga buka yalombanga vo wantu awonso babadikilwa mpila mosi. Buka yakaka nze kina kia NAACP (Associação Nacional para o Avanço do Povo de Raça Negra) kiakasakesanga alongoki kimana bayikama buka yayi. Sikola zayingi zatangilanga e ndombe, kumosi ye sikola yatangilanga, zazola vo awonso bakota muna buka yayi. Yakomekenwa vo “yayikama esi kanda diame.” Kansi kiatambulwila ko, yabasasila vo Nzambi kesianga mpambula za se kia nitu ko. Muna kuma kiaki, ibundang’e vuvu kwa Nzambi ona ofokola mpambula zazi.—Yoa. 17:14; Mav. 10:34, 35.

Vava yamanisa sikola zandá, yabak’e nzengo za kwenda zingila kuna mbanza Nova York. Kansi vava yayendanga, yakulumuka vana mbanza Filadelefia, Pennsylvania, mu kingula akundi ame ana twazayanena kuna lukutakanu lwa mvivu. E nkutakani ya mbanza yayi i yantete yayenda yakala ye ndombe ye mindele. Ekolo nkengi a zunga kakingulanga e nkutakani, wambokela vana ndambu yo kumpovesa vo kiyekwa ikala kiau muna lukutakanu lulanda. Ediadi diansadisa mu bak’e nzengo za zingila mu mbanza yayi.

Mosi mun’akundi yazayana yau kuna Filadelefia i mpangi mosi ankento una ye nkumbu Geraldine White yovo Gerri, nkumbu ina ikumbokelelanga. Zayi wayingi kakala wau wa Nkand’a Nzambi ye wazolanga sila umbangi mu nzo ye nzo. Edi diasunda o mfunu kwa mono i dia sia  vo oyandi mpe etima dia sala se mviti a nzila kakala diau. Twakazala kina kia 23 kia Abidi, 1949.

Mboka ya Kwenda Kuna Sikola ya Ngiladi

Ekani twakala diau kuna lubantiku dia kota Sikola ya Ngiladi yo sala nze misionario muna nsi a kinzenza. Twayangalala kikilu muna nsobani twavanga kimana twayifwanisa mu kota Sikola ya Ngiladi. Ke vavioka kolo ko, twalombwa mu kwenda sadila kuna mbanza Lawnside, Nova Jersey; i bosi kuna Chester, Pennsylvania. Kuna kwalanda, twayenda kuna Atlantic City, Nova Jersey. Ekolo twakala kuna Atlantic City, twayifwanisa mu kota Sikola ya Ngiladi, wau vo twalungisa mvu miole tuka twakazalela. Kansi e mboka eto yalundwa. Ekuma?

Muna mvu mia 1950, aleke ayingi bafilwanga muna salu kia kisoladi mu kwenda nwana vita kuna Coréia. E mfumu za masoladi ana basolanga awana bafwete kwenda kuna vita ke bazola kungyambula ko kadi ke bayangalelanga Mbangi za Yave ko wau vo ke benwananga vita ko. I bosi, mfundisi mosi wanzayisa vo afundisi a FBI bafimpidi e diambu diame yo kwikila mu dina yabavovesa vo kikuyisianga mu mambu ma tuyalu ko. Muna kuma kiaki, kina kia 11 kia ngonde ya Yanuali, 1952, o mfidi a buka kiasolanga awana bafwete sala salu kia kisoladi wampevola muna salu kia kisoladi wau vo i selo kia Nzambi.

Muna ngonde ya Agositu ya mvu wauna, mono yo Gerri twabokelwa mu kota kalasi kia 20 kia sikola ya Ngiladi, kiayantika muna ngonde ya Setemba. Ekolo twakala muna sikola, twakala ye vuvu vo ku nsi a kinzenza tufilwa. O Doris wa nsang’ame ona wakota kalasi kia 13 kia Ngiladi, kuna Brasil kasadilanga. Mono yo Gerri twasivika kikilu vava twafilwa muna salu kia nkengi a zunga, mu yantika kingula nkutakani za mpangi za ndombe kuna sude ya Alabama. Twakendalala kadi etima dia kwenda ku nsi a kinzenza twakala diau.

E nkutakani antete twakingula ku mbanza Huntsville yakala. Vava twalwaka, twayenda kuna nzo a mpangi mosi ankento ona watutambula. Ekolo twaziulanga e funda, twawá mpangi ankento wavovanga muna telefone vo: “O wana oku nzo ame bena.” Kimbuta kia mvu 24 kaka twakala, mpwa ya wan’akete twakala yau. Ekolo twasadilanga muna zunga kiakina, twabokelelwanga vo Wana.

Wantu ayingi kuna Sude bazitisanga Nkand’a Nzambi. Ekiaki i kuma e zunga kiaki kiayikilwanga vo Cinturão da Bíblia. Muna kuma kiaki, vava tusilanga umbangi, mambu tatu twatoma vovelanga:

(1) Mambu mebwanga ova nza.

(2) Vuvu kina muna Nkand’a Nzambi.

(3) Dina Nkand’a Nzambi uvovanga tufwete vanga.

I bosi, twasonganga kwa muntu o nkanda ulenda kunsadisa mu vwa zayi wa Nkand’a Nzambi. Wau vo nluta miayingi twabakanga muna nkotelo zazi za moko, yasolwa kimana yavanga nsongesela ya mambu tatu mama muna lukutakanu lwayikilwa vo  Assembléia Internacional da Sociedade do Novo Mundo, lwakala kuna Nova York muna mvu wa 1953.

Muna mvu wa 1953, yasolwa se nkengi a mvivu kuna zunga ya mpangi za ndombe kuna Sude. E zunga kieto kiayantilanga tuka kuna Virgínia yakuna Flórida ye zunga yandá ya weste nze Alabama ye Tennessee. Elo, e salu kia nkengi a zunga yovo a mvivu kiavavanga vo muntu kakala wakubama mu zizidila mambu ma mpila mu mpila. Kasikil’owu, nkumbu miayingi e nzo twalwakilanga ke zakala ye maza ma pompi ko, mun’elonga twayowelwelanga ku nima kuku. Kansi, kiese twamonanga wau vo i fulu kiasundanga mbangazi muna nzo.

Mpasi mu Kuma kia Mpambula za Se kia Nitu

Vava twasadilanga kuna zunga ya Sude, diavavanga vo twatoma fimpa e mpila tufwete vangila maka mambu. E ndombe ke zayambulwanga ko vo bakota muna nzo za sukulwisa e nlele. Muna kuma kiaki, vava Gerri kayendanga mu nzo zazi, wavovanga vo e mvwatu katwese mia “mfumu ankento Thompson.” Ndonga bayindulanga vo nsadi kakala, o Thompson i mfumu a nzo. Vava akengi a mvivu basonganga e filme A Sociedade do Novo Mundo em Ação, yabokelanga mfumu a nzo a tekela lekwa mu kunlomba vo kavavila “mfumu Thompson” babu kiampwena. I bosi, yayendanga kio baka. Wau vo nkal’ambote twasonganga, twasalanga e salu kieto kia umbangi kondwa nkakalakani.

Kuna Sude, kwakala diaka ye diambu diakaka diavambulanga wantu. Ayingi ke bazolanga esi Node ko. Lumbu kimosi, zulunalu mosi yavova vo James A. Thompson Jr., wa selo kia Sociedade Torre de Vigia de Bíblias e Tratados de Nova York, elongi kefila muna lukutakanu. Akaka babanza vo i mwisi Nova York. Muna kuma kiaki, o mfumu a sikola kazola diaka ko vo lukutakanu lweto lwa zunga lwaviokela mun’eseka dia sikola yayina. Yayenda mokena yo mfumu a sikola yo kumvovesa vo yakwenda kuna sikola kuna Chattanooga. I bosi, o mfumu a sikola watuvana nswa wa vanga lukutakanu lweto lwa zunga.

Muna mvu mia 1950, e mpasi zawokela mu kuma kia mpambula. Ezak’e ntangwa wantu bayivananga muna mavangu mansoki. Muna mvu wa 1954, mpangi zakaka ke bayangalalanga ko wau vo mpangi za ndombe ke bafilanga malongi ko muna tukutakanu twayingi twa mvivu. Twakasakesanga mpangi zeto za ndombe kimana bakala ye luzindalalu. Muna mvu walanda, yasolwa se mpovi. I bosi, mpangi zayingi za ndombe kuna Sude bayantika vewa mpe malongi muna tukutakanu.

Kuna kwalanda, umpumbulu mu kuma kia mpambula za se kia nitu wayantika kuluka. Malembe-malembe e mpangi za ndombe ye mindele bayantika lungana mu nkutakani mosi. Ediadi diavava vo ateleki akaka bafilwa mu nkutakani zakaka, soba zunga ya nkutakani ye kiyekwa kia mpangi ana bavitang’o ntu. Mpangi zakaka za ndombe ye mindele ke bayangalela nkubika yayi yampa ko. Kansi, mpangi zayingi batanginina Yave yo lembi sia mpambula. Ayingi bavanga kikundi ye mindele yovo ye ndombe. I diau diavanga esi nzo eto muna mvu mia 1930 ye 1940 vava yakala nleke.

Kiyekwa Kiampa

Muna ngonde ya Yanuali, 1969, mono yo Gerri twafilwa kuna Guyana, kuna Sude ya América. Twayangalala wau twafilwa kuna nsi yayina. Entete, twayenda kuna Brooklyn, Nova York, kuna yalongelwa una mfwete vitila ntu muna salu kia umbangi kuna Guyana. Muna ngonde  ya Yuli ya mvu wa 1969 twalwaka kuna nsi yayi. Wau vo mvu 16 twavanga muna salu kia nkengi a zunga, diampasi diakala kwa yeto mu kulukilwa kala va fulu kimosi. Gerri wasadilanga ntangw’andi muna salu kia umbangi nze misionario, omono kun’evula yasadilanga.

Salu yayingi yasalanga kun’evula nze zenga e titi, fila nkanda mialombwanga kwa 28 dia nkutakani yo tambula yo twika nkanda kuna vula diasina kuna Brooklyn. Tezo kia ola 14 yovo 15 yasalanga konso lumbu. Salu kiampasi kiakala kwa yeto awole, kansi twayangalelanga sadila kuna Guyana. Vava twalwaka, ateleki 950 bakala kuna Guyana, o unu se vioka 2.500.

Kana una vo twayangalelanga nsungi zambote ye bundu ye madia mayingi mambote, edi twatoma yangalelanga i mona wantu a ntima miambote bazolanga longoka dina Nkand’a Nzambi ulonganga mu kuma kia Kintinu kia Nzambi. Nkumbu miayingi, Gerri walongokanga Nkand’a Nzambi ye 20 ma wantu muna lumingu. Ayingi mun’awana twalongokanga yau banungunuka yo vubwa. Kuna kwalanda, akaka bakituka aviti a nzila, akuluntu yo kota nkutu sikola ya Ngiladi yo sala se misionario.

Mpasi za Mayela ye Zakaka

Muna mvu wa 1983, mase mame kuna Estados Unidos lusadisu bavavanga. Mono yo nsang’ame Doris, yo nkaz’ame Gerri twamokena mu zaya dina tufwete vanga. Doris, ona wasalanga se mvu 35 muna salu kia kimisionario kuna Brasil, watambulwila kwenda kubalunga-lunga. Wavova vo, ekuma misionario zole bafwete yambulwila e salu, kina kilenda salwa kwa muntu mosi? Vava mase meto bafwa, Doris wakwamanana zingila kuna Chattanooga yo sala se mviti a nzila a espesiale.

Muna mvu wa 1995, yabakama kimbevo kia câncer da próstata yo vutuka kuna Estados Unidos. Twayenda zingila kuna Goldsboro, Carolina do Norte, kadi e mbanza yayi kati-kati yakala ye Tennessee ye zunga kia nkaz’ame Gerri kuna Pennsylvania. Owau kimbevo kiame kiakuluka. Muna kuma kiaki, tusalanga se aviti a nzila a espesiale mu nkutakani mosi ya Goldsboro.

Vava iyindulanga e mvu 65 se ngina muna salu kia ntangwa ke ntangwa, ivutulanga matondo wau vo Yave okunsambulanga kumosi yo nkaz’ame Gerri wau twavanga nsobani muna kunsadila. E mvovo mia Davidi milungananga kikilu muna zingu kieto. Wavova vo: “Kuna kwa nkwa walakazi [Yave] okusonga vo nkwa walakazi.”—2 Sam. 22:26.

[Mafoto zina muna lukaya lwa 3]

O s’ame yo mpangi Nichols bakala se mbandu ambote kwa mono

[Mafoto zina muna lukaya lwa 4]

Kumosi yo Gerri vava twayenda kuna Sikola ya Ngiladi muna mvu wa 1952

[Mafoto zina muna lukaya lwa 5]

Vava twafokola Sikola, twafilwa muna salu kia nkengi a zunga kuna Sude

[Foto ina muna lukaya lwa 6]

Vava akengi a zunga ye akazi au bakubikanga lukutakanu lwa mvivu muna mvu wa 1966

[Foto ina muna lukaya lwa 7]

Kiese twakala kiau muna salu kia kimisionario kuna Guyana