Lusansu

Yave Wandonga Yavanga Luzolo Lwandi

Lwa Max Lloyd

Lumbu kimosi muna mvu wa 1955, yakala ye nkundi ame a salu kia missionario kuna Paraguai, América ya Sude kuna twafilwa. Muna fuku buka kia yimpumbulu bazunga nzo twakala, bavova yo makasi mawonso vo: “Nzambi eto mbungudi a menga, menga ma nzenza kazolele.” Aweyi yeto anzenza twakadila mu mpasi zazi?

KWA mono, mawonso mayantika vioka mvu miayingi kuna Austrália yasansukila, Yave wayantika kundonga kimana yavanga luzolo lwandi. Muna mvu a 1938, Mbangi mosi a Yave wavana nkanda Inimigos kwa se diame. Tata yo Mama ke bayangalalanga diaka mfidi a dibundu ko muna mbanza, kadi wavovanga vo makaka muna Nkand’a Nzambi savu kwandi. Vioka mvu mosi, mase mama bavubwa muna songa sinsu kiau kia kuyiyekola kwa Yave. Tuka kolo kiakina, ovanga luzolo lwa Yave i diambu diasunda mfunu muna nzo eto. I bosi, mpangi ame Lesley, wamvioka mvu tanu muna kimbuta wavubwa, mono mpe yavubwa muna mvu a 1940 vava yalungisa kimbuta kia mvu vwa.

Vava Vit’Anzole ya Nz’Amvimba yayantika, e salu kia nieteka yo kaya nkanda mia Mbangi za Yave kuna Austrália kiasimwa. Kana una vo nleke yakala, yalongoka samuna oma ma lukwikilu lwame muna sadila kaka Nkand’a Nzambi. Yanatanga Nkand’a Nzambi kuna sikola muna songa e kuma kia kundilanga e sinsu kia nsi ko yo lembi yikama vita.—Luv. 20:4, 5; Mat. 4:10; Yoa. 17:16; 1 Yoa. 5:21.

Akw’ame ana sikola ke bazolanga kala yame ko kadi bangikilanga vo “nlangi a Alemanha.” Muna ntangwa yayina, filme zayantika songwa muna sikola. Una filme ke yayantikidi ko, balombanga vo awonso batelama yo yimbila nkunga wa nsi. Vava kiazola telama ko, nwole yovo ntatu muna akw’ame ana sikola, bansimbanga muna nsuki yo vava kuntelamesa muna ngolo. Muna kuma kia tatidila mana yakwikilanga muna Nkand’a Nzambi, banginga muna sikola. Muna kuma kiaki, yakwamanana longokela muna nkanda.

EKANI DIAME DIALUNGANA

Yakala y’ekani diayantika salu kia ntangwa ke ntangwa vava yadi lungisa kimbuta kia mvu 14. Kansi, yakendalala kikilu vava mase mame bavova vo mfwete yantika sala ntete. Bavova vo mfwete futila e suku dina yalekanga yo madia yadianga muna nzo yavana ilungisa kimbuta kia mvu 18, i bosi yiyantika sala salu kia mviti a nzila. Twatantananga kwayingi mu kuma kia nzimbu yabakanga. Yakala y’ekani dia lunda e nzimbu zame mu kuma kia salu kia kimviti a nzila, kansi babonganga zo.

 Vava yakota mu salu kia ntangwa ke ntangwa, mase mame bamokena yame yo kunzayisa vo nzimbu zina yabafutanga mu lundilu dia nzimbu basianga zo. I bosi, bamvutulwila zo kimana yasumba mvwatu ye lekwa yakaka yavwanga o mfunu muna salu kia ntangwa ke ntangwa. Bandonga kimana yakilunga-lunganga yo lembi bunda e vuvu kw’akaka. Vava isungamenanga nsasuk’ame, imonanga vo elongi diamfunu bampana.

Ekolo twasansukanga yo Lesley, aviti a nzila nkumbu miayingi bananginanga muna nzo eto, twasalanga yau e salu kia umbangi ye kiese kiawonso. Muna nsuk’a lumingu twasamunanga nsangu zambote muna nzo ye nzo, muna nzila yo longa Nkand’a Nzambi kwa wantu. Muna mvu miamina, diavavanga vo konso nteleki muna nkutakani kasala 60 ma ola muna konso ngonde. Ngudi ame ntangwa zawonso walungisanga lutangu lwalu lwa ola, ediadi diakala se mbandu ambote kwa mono yo Lesley.

SALU KIA MVITI A NZILA KUNA TASMÂNIA

Vava yatumbikwa se mviti a nzila yafilwa kuna sanga kia Tasmânia kuna Austrália, yayikama mpangi ame yo nkaz’andi. Kansi, ke vavioka kolo kiayingi ko babokelwa mu kwenda tanga kalasi kia 15 kia Sikola ya Ngiladi. Yakendalala kikilu kadi i nkumbu antete yayenda zingila ku fulu kiakaka. Akaka bayindulanga vo kilenda ko zingila ngonde tatu ko. Kansi, vava yalungisa mvu amvimba muna mvu a 1950, yatumbikwa nze selo kia nkutakani, owau oyikilwanga vo mfidi a buka ki’akuluntu. I bosi, yatumbikwa se mviti a nzila espesiale, yasalanga entwadi ye mpangi mosi w’etoko.

Twayenda sadila muna mbanza mosi yatiminwanga matadi ma ntalu ke yakala ye Mbangi za Yave ko. Twabaka ekalu yo lwaka mu fuku muna mbanza yayina. Muna fuku wantete twaleka muna hotel mosi yankulu. Muna lumbu kialanda vava twakala muna salu kia umbangi, twavavanga suku dia mfutila. Kuna masika, muntu mosi watuvovesa vo e nzo a mfidi a dibundu yakala lukufi ye nzo a nzambi ya dibundu dia Presbiteriano, ke mwakala wantu ko. Watuvovesa kimana twenda mokena yo diácono. Watusonga ngemba yo kutuvana nswa wafutila muna nzo andi. Diasivi diakala mu vaikanga muna nzo a mfidi a dibundu konso lumbu yo kwenda mu salu kia samuna nsangu zambote.

Wantu muna zunga batoma kututambulanga. Twayantika longoka Nkand’a Nzambi yo wantu ayingi. Vava mfumu za dibundu kuna mbanza anene bawá vo Mbangi za Yave muna nzo a mfidi a dibundu bekalanga, bakanikina kimana batuvaikisa mu nzaki. Vana vau ke twakala diaka ye fulu kia leka ko!

Muna lumbu kia landa twavaika mu salu kia umbangi yamuna midi, ku masika twayenda vava fulu kia leka. E yanzala kia somba i fulu kiambote  twasolola. Twalunda nkutu zeto yo vutuka muna salu kia umbangi. Kana una vo kuma kwabwita, twakwamanana kimana twafokola kingula nzo zakete zasala. Muntu mosi watusonga nzo akete ya masuku mole yakala kuna nima yanzala kiandi.

SALU KIA NKENGI A ZUNGA YE SIKOLA YA NGILADI

Vioka ngonde nana muna salu kia mviti a nzila a espesiale, yatambula mboka yatuka kuna vula dia Austrália kimana yayantika sala e salu kia nkengi a zunga. Ediadi dia nkendeleka kadi kimbuta kia mvu 20 kaka yakala. Vava yalongwa e salu kia nkengi a zunga mu tumingu tole, yayantika kingula yo kumika nkutakani. Kana una vo toko yakala, ambuta bazitisanga salu yasalanga.

Ekwe kiese diakala mu kingula nkutakani zaswaswana! Ezak’entangwa yabakanga ekalu, ekumbi dia ntoto, etuku-tuku yo nata nkele ame ye nkutu yazala ye nkanda mia salu kia umbangi. Kiese kikilu diakala mu nangina muna nzo za mpangi zeto. Selo kimosi kia nkutakani wantambula kana una vo nzo andi ke yamanisa tungwa ko. Muna lumingu lwaluna, fulu kia yowelela kiakituka se mfulu ame, kansi yeto wole twavwa nsambu za mwanda.

Muna mvu a 1953 yatoma yangalela vava yabokelwa mu kwenda kota kalasi kia 22 kia Sikola ya Ngiladi. Kansi, ediadi diantelemesa mpe moyo. Vava mpangi ame yo nkaz’andi bafokola kalasi kia Ngiladi kina kia 30 kia ngonde a Yuli ya mvu a 1950 bafilwa kuna Paquistão. Ke balungisa mvu amvimba ko kuna Paquistão, Lesley wayela yo fwa. Yakiyuvula, aweyi mase mame beyindula? Nga balenda tambulwila vo mono mpe ngyenda diaka mu nsi a kinzenza? Kansi, bavova vo: “Wenda sadila Yave konso fulu kekufila.” Kiamona diaka e Tata ko kadi wafwa muna mvu a 1957.

Ke vavioka kolo kiayingi ko, mono ye mpangi tanu twatuka kuna Austrália twabaka kumbi dia maza mu kwenda kuna mbanza Nova York, tumingu sambanu twavanga muna nzila. Muna nzila, twalongokanga Nkand’a Nzambi yo sila umbangi kwa wantu twakalanga yau. Vitila twenda kuna sude ya Lansing kuna kuvangamenanga sikola ya Ngiladi, twayenda kuna lukutakanu lwa mvivu lwa nsi zayingi lwakala muna ngonde a Yuli ya mvu wa 1953, kuna yanzala kia Ianque, Nova York. Tezo kia 165.829 dia wantu twakala muna lukutakanu lwaluna.

Muna alongoki 120 twakala muna kalasi kiaki mu konko yawonso ya nza twatuka. Una kalasi ke kiafokokele ko twazayiswa nsi zina twafilwa. Vana vau twayenda mun’elundilu dia nkanda mia Ngiladi mu zaya nsi zina twafilwa. Yabakula vo kuna nsi a Paraguai yafilwa ntantani za tuyalu zakala ko. Ke kolo ko vava yalwaka, lumbu kimosi muna mene yayuvula nkw’ame misionario kana vo “nkinzi” a nki wakala muna fuku. Waseva yo vova vo: “E yayi i nkumbu antete owidi mazu ma  ntantani z’ayadi. Tala kuna mbazi.” Masoladi bakala muna konko yawonso.

VONZA KIAMPWENA

Lumbu kimosi, yayenda yo nkengi a zunga mu kingula nkutakani mosi yakala kwanda muna songa e filme A Sociedade do Novo Mundo em Ação. Tezo kia ola nana yovo vwa twakangala, e ntete mun’ekumbi dia ntoto, i bosi muna mvalu, mun’ekalu diakokwanga kwa mvalu ye ngombe. Twanata gerador ye makina masongela yimpa. Vava twalwaka, muna lumbu kialanda twayantika kingula mpata-vata zawonso yo bokela wantu beza tala e filme muna fuku. Tezo kia wantu 15 bayiza.

Vava twayantika songa e filme miniti 20 kaka miavioka, twazayiswa vo twakota mu nzaki muna nzo. Twakanga makina yo kota muna nzo. I bosi, wantu balwaka, bayantika sika nkele yo vova vo: “Nzambi eto mbungudi a menga, menga ma nzenza kazolele.” Mono yo nkengi a zunga i nzenza twakala muna nzo. Awana bayiza tala filme bavanga wawonso mu kakidila wantu awaya balembi kota muna nzo. Kansi, atantu awaya bavutuka diaka muna mene-mene yo nikuna nkele miau. Bavova vo besinga kutulanda kimana batubaka muna nzila.

Ampangi bayenda mokena ye mfumu a mapolisia, kuna masika wayiza ye mvalu miole yo kutunata kuna mbanza. Muna nzila vava twalwakanga muna fulu ilenda swamina wantu, wanikunanga nkele andi yo vioka kuna ntwala. Yamona vo mvalu i bulu kiambote muna kangalela, i bosi, yasumba mvalu mosi.

MISIONARIO AYINGI BALWAKA

Kana una vo afidi a mabundu batusianga kitantu, salu kia umbangi kia kwamanana nungunuka. Muna mvu 1955, twatambula diaka misionario atanu kumosi ye Elsie Swanson wa mwisi Canadá ona wakota kalasi kia 25 kia Ngiladi. Twakala kumosi mu fikolo kuna vula, i bosi kafilwa ku mbanza yakaka. Kana una vo kavwa lusadisu lwa mase mandi ko ana balembi tambulwila eludi, wayekola zingu kiandi kiawonso muna salu kia Yave. Muna ngonde Desemba ya mvu a 1957 yakazala yo Elsie. Twayantika zinga yeto wole kaka muna vula dia misionario kuna sude ya Paraguai.

E nzo eto ke yakala ye pompi za maza ko, sima twakala kiau kuna nima a nzo. Muna kuma kiaki, ke twakala ye pompi za maza ko muna nzo akete, ke twakala ye makina ma sukulwila nlele ko ngatu  geleira. Konso lumbu twasumbanga madia. Kansi, okala ye zingu kiavevoka ye ngwizani ambote ye mpangi zeto muna nkutakani, diakitula ntangwa yayina se ntangwa a kiese muna longo lweto.

Vioka mvu kumi kiamonananga diaka yo ngw’ame ko, vava twavutuka kuna Austrália mu kwenda kunkingula muna mvu a 1963, wabakama kimbevo kia ntima. Vava ntangwa yafwana mu vutuka kuna Paraguai, twabaka nzengo zasunda mpasi muna zingu kieto. Nga tufwete sisa ngw’ame kuna lupitalu yo vava muntu akaka kanlunga-lunganga? Nga tufwete vutuka kuna Paraguai mu kwamanana muna salu kina twazolanga? Vava twasamba, twabaka nzengo zalembi vutuka kimana twalunga-lunga ngw’ame. Twavanga wawonso muna lunga-lunga ngw’ame yo kwamanana muna salu kia ntangwa ke ntangwa yavana kafwa muna mvu a 1966.

Twakala y’elau diampwena mu sala se nkengi a zunga ye nkengi a mvivu mu mvu miayingi yo fila Sikola ya Salu kia Kintinu mu kuma ki’akuluntu. I bosi, twavewa elau diakaka dia salu. Yasolwa mu kala muna Buka kiantete kia Ambuta Bavitang’o ntu kuna Vula dia Austrália. I bosi, twayantika tunga e vula diampa, yasolwa kimana yafilanga buka ki’atungi. Muna lusadisu lw’akwa umbangu ye mpangi zayingi bakala ye fu kia salanga entwadi, e vula diambote diamanisa o tungwa.

I bosi, yayantika sadila muna Departamento de Serviço mu lunga-lunga e salu kia umbangi muna nsi. Yavewa mpe elau dia sala se Nkengi okingulanga Mavula muna nza yawonso mu sadisa yo kasakesa ampangi. O lukwikilu lwame lwakumama kikilu musungula vava twakingulanga nsi zina vo mpangi zakaka basiwanga muna pelezo mu mvu miayingi yo filwa muna fulu basadisilwanga salu yampasi mu kuma kia kwikizi kiau muna Yave.

SALU TUSALANGA OWAU

Vava twatuka muna salu kia kingula mavula muna mvu wa 2001, twatambula mboka yatuka kuna Brooklyn, Nova York, kimana ngyenda sadila muna Buka ki’Ambuta muna vula diampa diasikidiswa kuna Estados Unidos. Vava twatoma fimpa e mboka yayi, twasamba yo tambulwila. Twakinu sadila ku Brooklyn se vioka mvu 11.

Itoma vutulanga matondo muna kala yo nkento ona ovanganga mawonso Yave kelombanga. Owau mono yo Elsie tulungisi mvu 81, tuna yo vimpi wambote. Tulakukilang’o moyo e ntangwa tusinga yangalela malongi ma Yave yakwele mvu yo vwa nsambu bevingilanga awonso bevanganga luzolo lwandi.

[Mvovo mia Sina muna lukaya lwa 19]

Ezak’entangwa yabakanga ekalu, ekumbi dia ntoto, etuku-tuku yo nata nkele ame ye nkutu yazala ye nkanda mia salu kia umbangi

[Mvovo mia Sina muna lukaya lwa 21]

Tulakukilang’o moyo e ntangwa tusinga yangalela malongi ma Yave yakwele mvu

[Mafoto zina muna lukaya lwa 18]

Ku koko kwalumonso: Muna salu kia nkengi a zunga kuna Austrália Ku koko kwalunene: Mono ye mase mame

[Foto ina muna lukaya lwa 20]

Lukazalu lweto kina kia 31 kia Desemba, 1957