Yuvu Y’atangi

Una ke twazayidi ludi ko, mono yo nkaz’ame twasadila e ndekwa za fertilização in vitro wau vo etima dia wuta mwana twakala diau. Ke maki mawonso ko masadilwa. Emaka malundwa vana fulu kianzizi. Nga mafwete kwamanana lundwa yovo malenda kwandi vetwa?

▪ Ediadi dimosi muna mambu mampasi benwananga mau akazi vava bebakang’e nzengo za sadila ndekwa zazi. Akazi yau bena ye mbebe vana meso ma Yave mu zaya dina bafwete vanga. Kansi, diambote twateka fimpa e ndekwa za mpila mu mpila zisadilwanga mu sadisa nkento kayimita.

Muna mvu wa 1978, nkento mosi kuna Inglaterra i wantete wayimita muna sadila ndekwa zazi. Kalendanga yimita ko kadi e yîkwa iyikilwanga vo trompas de Falópio yabindama yakala, e maza ma yakala ke malwakanga vana vekalanga maki ma nkento ko. E madotolo bampasula yo katula diaki dimosi yo sia dio muna mbungwa yo bundakesa dio ye maluma ma nkaz’andi. I bosi, e diaki diadi diasiwa muna vumu kiandi yo yimita mwana. Kuna kwalanda, wawuta mwan’ankento. E ndekwa zazi ye zakaka zina vo zaswaswana zayantika yikilwa vo fertilização in vitro yovo FIV.

Kana una vo e ndekwa besadilanga zilenda swaswana muna konso nsi, nkumbu miayingi edi divangamanga: O nkento ovanwanga nlongo miangolo kimana kakala ye maki mayingi muna vumu. I bosi, belombanga kwa yakala vo kavaikisa maluma muna fisa kiyakala kiandi. E maki ye maluma mebundakeswanga muna masini. Diaki dimosi yovo mayingi malenda kota maluma yo yantika vambana yo kituka se menga ma wana (embrião). Vioka lumbu kimosi yovo lutila, e menga mama metoma fimpwanga mu swaswanesa mana mambi ye mana mambote malenda siwa muna vumu kia nkento. Muna lumbu kiatatu, e menga mena vo mambote mesiwanga muna vumu kia nkento kimana kalenda yimita. Kele vo oyimiti, bekalanga ye vuvu vo owuta mwana vava kifwana e ntangwa.

Adieyi tuvova mu kuma kia maki mana ke masiwa mu vumu kia nkento ko, kumosi ye mana ke makala mambote ko? Avo maki mama ke masilu mu vumu ko, ke mekala diaka mfunu ko. Vitila mafwasuka, e maki mama melundwanga vana fulu kiatoma zizima. Ekuma? Avo muna nkumbu antete o nkento kayimiti ko, maki mana malundwa malenda diaka sadilwa, lembi futa nzimbu zayingi. Kansi, vena ye nsiku mia nkal’ambote mifwete fimpwa. Nze una usonganga e kiuvu ki’akazi tuyikidi kuna lubantiku, ayingi bemwenanga dio diampasi mu bak’e nzengo za dina bafwete vanga mu kuma kia maki mau mana malundwa. Dilenda kala vo ke bazolele diaka wuta wana ko. Kinunu yovo kondwa nzimbu dilenda kubakakidila mu sadila diaka ndekwa zazi. Balenda kala ye wonga wa vonza kia yimita wana ayingi mu nkumbu mosi. * Lufwa lwa mosi mun’akazi yovo yau ewole lulenda sakisa mambu. Kieleka, mambu mayingi malenda tokanesa wantu. Muna kuma kiaki, akazi ayingi befutanga nzimbu mu mvu miayingi mu lunda maki mama.

Muna mvu wa 2008, nkwa ngangu mosi otalanga oma ma ndungunuk’a mwana muna vumu, wavova muna zulunalu ya New York Times vo diampasi dikalanga kw’akento ayingi mu bak’e nzengo zambote mu kuma kia maki mana melundwanga. E Zulunalu yayi yavova vo: “Tezo kia 40.000 ma maki melundwanga muna fulu yatoma zizima muna tupitalu mu nsi yawonso. Maki mayingi mekudikilwanga konso lumbu . . . E maki mama malenda zinga mu mvu miayingi kele vo matomene lundwa, kansi ke mawonso ko mekwamanananga kala moyo kele vo makatwilu vana fulu kianzizi.” (Yeto tutekekele e mvovo miami.) E ziku kiaki kifilanga Akristu ayingi mu toma fimpa e nzengo zau. Ekuma?

Akazi Akristu ana benwananga ye mambu mevaikisanga e ndekwa za fertilização in vitro bafwete toma fimpa mambu ma mpila mu mpila mebwanga muna mawuku. Dilenda vava vo Nkristu kabak’e nzengo mu kuma kia yitu kiandi una muna mpasi za lufwa. Muna kwamanana zinga, masini kaka malenda kunsadisa muna fulumuna. Akristu akieleka ke bevezanga diambu dia mawuku ko. Mun’owu wa Luvaiku 20:13 ye Nkunga 36:​9, betoma zitisanga moyo a muntu. Despertai! ya kia 8 Novemba, 1974 yavova vo: “Wau vo bezitisanga nyindu a Nzambi mu kuma kia vauka kwa moyo, yo lemvokela ntona zau ye nsiku mia luyalu, awana bazolele zingila ngwizani ye nkanikinu mia Nkand’a Nzambi ke bafwete fokola zingu kia muntu mu lukanu ko.” Kansi ezak’e ntangwa, dilenda kala vo muntu mu lusadisu lwa masini kaka kalenda zingila. E yitu ya muntu ndioyo bafwete bak’e nzengo kana vo bekwamanana yambula vo yitu kiau kazinganga kaka muna lusadisu lwa masini yovo ve.

Kansi, e diadi diaswaswana ye dina diabwila akazi ana basadila e ndekwa za fertilização in vitro yo lunda e maka maki. Dimosi balenda vanga i katula e maki mama vana fulu kia nzizi yo yambula vo mazeloka. Avo makatwilu vana fulu kia nzizi yo zeloka ke mekala diaka mfunu ko. Akazi bafwete baka e nzengo kana vo betambulwila vanga diambu diadi yovo ve.​—⁠Ngal. 6:⁠7.

Vava akazi bebakanga e nzengo za sadila e ndekwa za fertilização in vitro mu yimita ye vuvu kia wuta mwana, betambulwilanga futa nzimbu mu lunda maki makaka vana fulu kianzizi yovo balenda baka nzengo za sadila mo kuna sentu mu wuta diaka wana. Kansi, akazi akaka balenda baka nzengo za yambula lunda e maki mana vana fulu kianzizi, kadi bemonanga vo e maki avo ke mena mu vumu ko, ke makala kwandi mfunu ko. Akristu benwananga ye nzengo za mpila yayi mbebe bena yau vana meso ma Nzambi mu sadila e ntona zau zalongwa muna Nkand’a Nzambi. Etima diau i kala ye ntona zavelela yo lembi veza ntona za wantu akaka.​—⁠1 Tim. 1:⁠19.

Dotolo dimosi wavova vo: “Diampasi dikalanga kw’akazi ayingi mu bak’e nzengo za dina bafwete vanga mu kuma kia maki mau malundwa vana fulu kianzizi. Ditoma kubatokanesanga kikilu.” Wakudika vo: “Kuna kw’akazi ayingi, ke bemonanga nzengo zambote ko balenda baka.”

Kieleka, Akristu akieleka ana beyindulanga sadila fertilização in vitro bafwete toma fimpa e mambu mawonso mampasi mena muna sadila e ndekwa zazi. Nkand’a Nzambi uvovanga vo: “O nlungaladi omwene mbi, oswekamene; atunga, lutakana, badilu o nkanu.”​—⁠Nga. 22:⁠3.

Yakala yo nkento bezinganga vamosi lembi kazala belongokanga Nkand’a Nzambi bazolele vo bavubwa, kansi ke balendi sonekesa longo lwau ko, kadi o yakala kena ye nkanda ko muna nsi bezingilanga. O luyalu ke yambulanga ko vo nzenza okondelo nkanda kakazala. Nga balenda kwau sina Nkand’a Nsilu wa Sikila ye Kwikizi (Declaração de Promessa de Fidelidade) kimana bayifwanisa muna luvubu?

▪ Ediadi dilenda vangama, kansi ke yau ko i mpila yasikidiswa muna Nkand’a Nzambi mu singika e diambu diau. Muna zaya e kuma, yambula twateka fimpa ekani dia Nkand’a Nsilu wa Sikila ye Kwikizi, ekuma wakubikilwa ye nkia mpila ye nkia fulu ulenda sadilwa.

E nkanda wawu i nkanda una akazi besinanga vana meso ma mbangi ana bena yo nkaku wa kazala muna kuma tuvovela. Muna nkanda wau besilananga o nsilu vo besongaziana e kwikizi muntu yo nkw’andi yo sonekesa longo lwau kwa luyalu avo dilendakana. E nkutakani ilenda kubabadikila vo bazayakene vana meso ma Nzambi yo wantu mu songa kwikizi muntu yo nkw’andi kimana longo lwau lwakala nze vika sia vo lwasonekeswa kwa luyalu.

Ekuma ye nkia ntangwa o Nkand’a Nsilu wa Sikila ye Kwikizi ulenda sadilwa? Yave wasikidisa o longo, obadikilanga lo vo lwavauka. O Mwan’andi wavova vo: “Kina kiayikakeswa kwa Nzambi, o muntu kavambanisa ko.” (Mat. 19:​5, 6; Etu. 2:​22-​24) Yesu wakudikila vo: “Konso on’osindik’o nkaz’andi, ovo ke mu diambu dia zumba ko, kasompa wakaka, zumba katele yandi: ndiona mpe osomp’on’osindikilu, zumba katele yandi.” (Mat. 19:⁠9) E “zumba” yovo vukana yo muntu una vo ke nkaz’aku ko i kuma kimosi kaka kiyikwanga muna Nkand’a Nzambi kilenda vonda o longo. Kasikil’owu, avo yakala otele zumba, o nkento andi olenda baka nzengo za vonda o longo yovo ve. Avo ovambanene yandi, una yo nswa wa sompana ye muntu akaka.

Kansi, muna nsi zakaka, musungula muna tandu yavioka, afidi a mabundu ke balemvokelanga nkanikinu wau wa Nkand’a Nzambi ko. Kansi, balonganga vo ke vena kuma ko kifwete vonda o longo. Muna kuma kiaki, muna fulu ina vo mabundu mavwidi wisa kiayingi, luyalu ke lwasikidisa diambu ko dilenda fila akazi mu vonda longo, kana nkutu mu kuma kina Yesu kayika. Muna nsi zakaka, o vonda longo kuvaninwanga o nswa, kansi o mfundu zingila kwayingi uzingilanga ye diampasi dikalanga mu lungisa mana belombanga ye nzimbu zayingi divavanga. Valenda vioka mvu miayingi mu vewa nswa wa vonda longo. Ediadi dina nze vika sia vo dibundu yovo luyalu Nzambi befidisanga e “mpaka.”​—⁠Mav. 11:⁠17.

Dilenda kala vo muna nsi bezingilanga akazi, ke dilendakana ko yovo diampasi mu vonda longo, nanga mvu miayingi divavanga muna vewa nswa kwa luyalu. Avo akazi bavangidi mawonso kimana luyalu kabavana nswa wa vonda longo, ye bafwana vana meso ma Nzambi mu sompa diaka, balenda soneka o Nkand’a Nsilu wa Sikila ye Kwikizi. Eyayi nkubika ya nkenda yasikidiswa mu nkutakani y’Akristu mu nsi zazi. E nkubika yayi ke ifwete sadilwa ko mu nsi zina vo vonda longo dilendakana kwandi, kana una vo dilenda kala diampasi yovo vava nzimbu zayingi.

Wau vo ke bebakulanga nsas’a Nkand’a Nsilu wa Sikila ye Kwikizi ko, akaka ana bezingilanga muna nsi zina vo ke diampasi ko mu vonda longo bevavanga soneka nkanda wau vana fulu kia sia e ngolo mu baka e nkanda wa vondela longo.

Muna kuma kia kiuvu kiyuvwilu, yakala yo nkento bezingilanga vamosi lembi kazala kansi owau bazolele kazala. Mun’owu wa Nkand’a Nzambi, konso muntu wavevoka. Ke mosi ko wateka kazala ye muntu akaka. Kansi, o yakala kena ye nkanda ko muna nsi bezingilanga, luyalu ke yambulanga ko vo nzenza okondelo ­nkanda kakazala. (Muna nsi zayingi, o luyalu oyambulanga vo wantu bakazala kana nkutu vo mosi yovo yau awole ke bena ye nkanda mia nsi yayina ko.) Muna kuma kia diambu tubadikanga, e nsi bezingilanga akazi awaya ivananga nswa wa vonda longo. Muna diambu diadi, ke bafwete soneka Nkand’a Nsilu wa Sikila ye Kwikizi ko. Sungamena vo ke mosi ko mun’akazi onwananga ye diambu dia vonda longo yo lembi wo lenda mu kuma kia nsiku mia nsi. Yau awole bavevoka bena muna sompa. Kansi, wau vo yakala kena ye nkanda ko, adieyi bafwete vanga? Bafwete kwenda kuna nsi yakaka ke isianga nkaku ko mu diambu dia nkanda. Yovo, avo dilendakana balenda kwau kazala muna nsi bezingilanga kele vo yakala osidi ngolo za baka nkanda kwa luyalu.

Kieleka, akazi awaya balenda vanga wawonso mu zingila e ngwizani ye nsiku mia Nzambi ye mia Kaisa. (Maku 12:17; Roma 13:⁠1) Tuna ye vuvu vo besinga wo vanga. I bosi balenda kwau kuyifwanisa muna vubwa.​—⁠Ayib. 13:⁠4.

[Mvovo Vana Yand’a lukaya]

[Mvovo mia Sina muna lukaya lwa 14]

Akristu benwananga ye nzengo za mpila yayi mbebe bena yau vana meso ma Nzambi mu sadila e ntona zau zalongwa muna Nkand’a Nzambi.

 [Babu muna lukaya lwa 15]

MPILA ZAKAKA ZA FERTILIZAÇÃO IN VITRO

E ndekwa za fertilização in vitro zaziula e nzila muna ndekwa zakaka za wutila ezi ke zina ngwizani ko yo nyindu a Nzambi nze una usonganga Nkand’a Nzambi. Kasikil’owu, e maki ma nkento malenda sangwa yo maza ma yakala una vo ke nkaz’andi ko. I bosi olenda tambulwila vo e maki mama masiwa muna vumu kiandi. (Awana besompananga nkento yo nkento ezak’e ntangwa besadilanga ndekwa zazi.) Yovo e maluma ma yakala malenda sangalakeswa ye maki ma nkento una vo ke nkaz’andi ko. I bosi, o nkento a yakala diadi olenda tambulwila vo e maki mama masiwa muna vumu kiandi.

Ezak’e ntangwa, divangamanga vo maki ma nkento akaka masangilu ye maza ma yakala diakaka yo siwa muna vumu kia nkento. Dilenda kala mpe vo, babongele e maki ma nkento yo maluma ma nkaz’andi yo sangalakesa mo muna sadila e ndekwa za fertilização in vitro. I bosi e maki mesiwanga muna vumu kiamfutila (mãe substituta,) o nkento ndioyo osansa e vumu yo kubawutila o mwana. *

E ndekwa zazi ke zitondakananga ko kwa selo ya Nzambi ana belemvokelanga nkanikinu andi uvovanga vo: “Kusila nkaz’a nkw’aku mbongo ko, wayifunzwila muna yandi.” (Fuka 18:​20, 29; Nga. 6:​29) Avo e maki yo maza ke ma nkento yo yakala ana basompana ko, ediadi diyikilwanga muna Nkand’a Nzambi vo por·neí·a, i sia vo, zumba. E ndekwa zazi zifilanga wantu mu sadila kinkento yovo kiyakala mu mpila yambi.​—⁠Mat. 5:32; 1 Kor. 5:11; 6:​9, 18; Ayib. 13:⁠4.

[Mvovo Vana Yand’a]