1. O Yave adieyi kavanga muna wete dia wantu?

YAVE ozinganga yakwele mvu. Okutuzayisanga dina tufwete vanga kimana yeto mpe twazinga yakwele mvu. Malongi mama ke mesobanga ko, kadi Nkand’a Nzambi uvovanga vo: “E diambu dia Nzambi, disikila yakwele mvu.” (1 Pet. 1:23-25) Tufwete vutulanga matondo wau vo Yave muna zola kwandi wasonekesa mambu mama muna Nkand’a Nzambi.

2. O Nzambi nki kasonekesa muna Diambu diandi kimana nkangu andi bazaya?

² Muna Diambu diandi, Nzambi wazayisa e nkumbu ina yandi kibeni kayivana kimana wantu basadilanga yo. O nkumbu antete Nkand’a Nzambi uyikanga e nkumbu a Yave i muna ‘lusansu lw’ezulu ye nza.’ (Etu. 2:4) Muna mpil’esivi, Nzambi wasoneka nkumbu andi mu fulu yayingi muna babu ya matadi ina yasonekwa Nkanikinu Kumi. Kasikil’owu, o nkanikinu antete uyantikilanga mu mvovo emi: “Mono i Yave wa Nzambi aku.” (Luv. 20:1-17) O Nkadi ampemba ovanganga mawonso muna fwasa Nkand’a Nzambi kimana twalembi zaya Nzambi ye nkumbu Andi. Kansi, o Yave keyambulanga ko vo ediadi diavangama.—Nku. 73:28.

3. Kana una vo luvunu muna mabundu lusakidi, o Nzambi nki kazolele vo twazaya?

³ Muna Diambu diandi, Yave ozolanga mpe vo twazaya e ludi. Kana una vo luvunu muna mabundu lusakidi, tuvutulanga matondo wau vo Nzambi okutuvananga ntemo a mwanda yo kutuzayisa e ludi. (Tanga Nkunga 43:3, 4.) Ekolo wantu a nza bena mu tombe, oyeto tukwamanananga kangalela muna ntemo kekutuvananga o Nzambi.—1 Yoa. 1:6, 7.

4, 5. Nki’elau diampwena twavewa tuka muna mvu wa 1931?

⁴ Yeto Akristu, vwa kwantalu kikilu tuna kwau. Wantu bezingilanga mu nsi mosi bavwidi lusansu, ­mpil’a zingu ye fu ya kisi nsi ina belonganga kwa konso mbandu. Mawonso mama malenda badikilwa vo vwa kwau. Vana vena vwa kweto kwa mwanda, tulenda yika o zayi wa Diambu dia Nzambi, umbakuzi wa ludi mu kuma kia Nzambi ye makani mandi. Tuvwidi mpe elau diampwena dia yikilwa muna nkumbu andi.

⁵ Elau diadi diakituka se vwa kweto kwa mwanda muna lukutakanu lwa mvivu lwakala kuna mbanza Columbus, Ohio, Estados Unidos da América, muna mvu wa 1931. Muna programa ya lukutakanu, mwakala ye masono “JW.” Mpangi mosi ankento wavova vo: “Ampangi bayantika banzikisa nsasa zayingi mu kuma kia masono mama. Akaka babanzanga vo masono mama masongele vo “Just wait (Kwamanana vingila), akaka vo Just Watch (Kwamanana yingila), akaka babakula vo Jehovah’s Witnesses (Mbangi za Yave).” Yamu kolo kiakina, Alongoki a Nkand’a Nzambi twayikilwanga, kansi muna lumbu kia 26 Yuli, 1931, awonso bakala muna lukutakanu batambulwila vo twayantika yikilwa vo Mbangi za Yave. Lumbu kiakiese kikilu kiakala, kadi twabaka e nkumbu yampa yasonama muna Nkand’a Nzambi. (Tanga Yesaya 43:12.) Mpangi mosi wavova vo: “Kisinga vilakana ko e mpila ina ampangi basikila makonzo kuna kiese kiawonso.” Ka vena wantu akaka ko ova nza bazola yikilwa muna nkumbu yayi, kansi Nzambi okutusambulanga wau tusadilanga nkumbu yayi se vioka 80 lwa mvu. Ekwe elau diampwena tuna diau dia kala Mbangi za Yave!

6. Nkia vwa kwakaka kwa mwanda tuna kwau?

⁶ O vwa kwakaka kwa mwanda tuna kwau i zayi wasikila wa Nkand’a Nzambi mu kuma kia selo ya Nzambi kuna nz’ankulu. Kasikil’owu, badika nona kia Abarayama, Isaki yo Yakobo. Nanga nkumbu miayingi bamokenanga y’esi nzo zau e mpil’a zingu kitondakananga kwa Yave. Mbokena zazi zasadisa Yosefe wa nkwa unsongi mu venga tá e zumba yo nkaz’a Potifa muna lembi ‘sumuka Nzambi.’ (Etu. 39:7-9) Lusansu lwa Akristu lwalongwanga mpe kw’akaka, kiakala mu mvovo yovo muna mbandu. Paulu wazayisa kwa nkutakani mana kalongwa kwa Yesu mu kuma kia Nlekelo a Mfumu. (1 Kor. 11:2, 23) O unu, mawonso tuvavanga muna sambila Nzambi “muna mwanda ye ludi,” masonama muna Nkand’a Nzambi. (Tanga Yoane 4:23, 24.) Nkand’a Nzambi ulenda vana ntemo kwa wantu awonso. Kansi, yeto tufwete toma wo yangalelanga wau vo tu nkangu a Yave.

7. Nkia nsilu una muna vwa kweto kwa mwanda?

⁷ Diambu diakaka dina muna vwa kweto kwa mwanda i tusansu twayingi tuna muna nkanda mieto tusonganga vo ‘Yave wina yeto.’ (Nku. 118:7) Ediadi dikutuvananga luvuvamu kana nkutu vava ­tubangikwanga. Dimosi muna vwa kweto kwa mwanda dikutukasakesanga i nsilu owu: “Ke vena nwaninwa kiavangilw’omo ngeye kisikila ko; o tubini twawonso tukutelamena muna mfundu yeles’oyelesa to. Okwaku i vwa kwa ntaudi za Yave, o unsongi wau wa mono, i Yave wau.” (Yes. 54:17) Satana kena ye nwaninwa ko ilenda kutumwesa mpasi zakwele mvu.

8. Adieyi tubadika mun’elongi diadi ye dina dilanda?

⁸ Satana ovanganga mawonso mu fwasa Nkand’a Nzambi, kakidila wantu balembi zaya nkumbu a Yave yo sweka e ludi. Kansi, ke sundanga ko kadi o Yave ofungisanga makani mandi mawonso. Mun’elongi diadi ye dina dilanda, tubadika (1) una Nzambi ketaninanga Diambu diandi; (2) dina Yave kevanganga kimana wantu bazaya e nkumbu andi; ye (3) una S’eto ezulu kesongelanga vo yandi i Nto ye Ntanini a ludi.

9-11. Nkia nona isonganga vo Yave otaninanga Nkand’a Nzambi?

⁹ Yave otaninanga Diambu diandi muna mawonso bevanganga atantu muna dio fwasa. O nkanda Enciclopédia Católica uvovanga vo: Muna mvu wa 1229, e mfumu za dibundu dia Katolika kuna mbanza Toulouse basima mu sadila nsekola za Nkand’a Nzambi mu ndinga zakaka mu kuma kia vita banwananga ye buka yayikilwanga vo albigenses ye valdenses . . . Lukutakanu lwakala kuna Tarragona muna mvu wa 1234, Espanha, muna lutumu lwa James I, lwavana mpe nsiku wau. . . . E nkumbu antete e mfumu za dibundu kuna Roma (Sé Romana) bayisia muna diambu diadi i muna mvu wa 1559, vava Paul IV kasia nsiku vo ke vena muntu ko ofwete nieteka yovo kala ye nsekola ya Nkand’a Nzambi muna ndinga zakaka lembi vewa nswa kwa mfumu za dibundu (Santo Ofício).”

¹⁰ Kana una vo wantu bevavanga fwasa Nkand’a Nzambi, Yave otaninanga wo. Muna mvu wa 1382, John Wycliffe y’akundi andi bavaikisa nsekola yantete ya Nkand’a Nzambi mu Kingelezo. William Tyndale i wakaka wasekola Nkand’a Nzambi mu Kingelezo. Muna kuma kiaki, wavondwa muna mvu wa 1536. Ekolo kakangwa muna nti, wakaza vo: “E Mfumu, ziula meso ma ntinu a Inglaterra.” I bosi, wazengwa e nsingu yo yokwa vana tiya.

¹¹ Muna mvu wa 1535, Miles Coverdale wasekola mpe Nkand’a Nzambi muna Kingelezo. Coverdale wasadila nsekola ya Tyndale vava kasekolanga Nkand’a Nzambi, wasekola mpe tini yakaka tuka muna ndinga Latin ye muna Bibila kia Martin Luther muna Alemão. O unu, e Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas itoma yangalelwanga kadi yasekolwa mu mpila yakiá, ya ziku ye ke ina mpasi ko mu sadila muna salu kieto kia umbangi. Tuna ye kiese mu zaya vo Satana yovo wantu ke balendi fwasa Nkand’a Nzambi ko.

12. Aweyi e Tradução do Novo Mundo isadisilanga wantu mu zaya nkumbu a Nzambi?

¹² Yave otaninanga nkumbu andi kimana yalembi katulwa muna Diambu diandi. Ediadi i diambu diamfunu tulenda mona muna Tradução do Novo Mundo. Muna mvovo mia lusunzulu, e buka ki’asekodi basoneka vo: “E diambu diamfunu dina mu nsekola yayi i vutula nkumbu a Nzambi, Yave, muna fulu ina ifwanukinu muna nsekola ya Kingelezo.” E nkumbu yayi yasonama nkumbu 6.973 muna Sono ya Kiyibere ye nkumbu 237 muna Sono ya Kingerekia ya Kikristu. Owau, Tradução do Novo Mundo isekwelo kala mu vioka 116 dia ndinga. Vioka 178,545,862 ma nsekola yayi manietekwa.

13. Ekuma tulenda vovela vo tuka kuna lubantiku, o wantu bazaya e nkumbu a Nzambi?

¹³ Adami yo Eva bena vo i wantu antete, bazaya e nkumbu a Nzambi yo sadila yo. Noa mpe kasadilanga nkumbu a Nzambi. Vava Kami kakondwa luzitu kwa s’andi kuna mfoko a Kizalu, Noa wavova vo: ‘Okembelwa o Yave wa Nzambi a Seme: O Kenani [mwan’a Kami] okala ntaundi andi.’ (Etu. 4:1; 9:26) Nzambi yandi kibeni wavova vo: “Omono i Yave; eyayi i nkumbu ame: kivana nkembo ame kw’akaka ko.” Nzambi wavova mpe vo: “Omono i Yave, ke vena wakaka ko; ke vena nzambi akaka oku ngina ko.” (Yes. 42:8; 45:5) Yave otaninanga nkumbu andi kimana wantu awonso va nza bazaya yo. Ekwe elau tuna diau dia sadila nkumbu a Yave yo kala Mbangi zandi! Ekiaki i kuma tukazilanga vo: “Muna nkumbu a Nzambi eto tuvwikila dimbu.”—Nku. 20:5.

14. Katula Nkand’a Nzambi, nkia fulu diaka tulenda wana nkumbu a Nzambi?

¹⁴ Ke mu Nkand’a Nzambi kaka ko mwasonama nkumbu a Nzambi. Kasikil’owu, e nkumbu yayi yasonama mun’Etadi dia Moabe diasololwa kuna Díbon, tezo kia 21 ma kilometa ye Mbu Afwa. Mun’etadi diadi, mwasonama lusansu lwa Omere wa Ntinu a Isaele ye luna lwa Mesa vava katelamena Isaele. (1 Nti. 16:28; 2 Nti. 1:1; 3:4, 5) Kansi, e diambu diamfunu dina mun’Etadi dia Moabe i nkumbu a Nzambi yasonama mo mu sono yá ya Kiyibere, YHWH, iyikilwanga mpe vo Tetragrama. E sono yayi ya Kiyibere yasonama mpe nkumbu miayingi muna Nkanda mia Lakisi, babu ya tuma yasololwa kuna Isaele.

15. Nki i Septuaginta? Ekuma yakadila o mfunu?

¹⁵ Asekodi antete a Nkand’a Nzambi salu kiamfunu basala muna tanina nkumbu a Nzambi. Vava Ayuda bakatuka muna kinkole kuna Babele, kuna bakala tuka muna mvu wa 607 yamuna mvu wa 537 Vitila Tandu Kieto, ayingi muna yau ke bavutuka ko kuna Yuda ye Isaele. Kuna kwalanda, Ayuda ayingi bayenda zingila kuna mbanza Alexandria, Engipito kuna kwavovwanga nding’a Kingerekia. Ayuda awaya nsekola ya Sono ya Kiyibere bavavanga muna ndinga Kingerekia, eyi yavovwanga mu nsi zayingi. E nsekola yayi yafokoka muna tandu kiazole yo yikilwa vo Septuaginta. Nkanda miayingi mia nsekola yayi miyikanga nkumbu a Nzambi muna Kiyebere.

16. Aweyi e nkumbu a Nzambi yasadilwa muna nkanda uyikilwanga vo Bay Psalm Book?

¹⁶ E nkumbu a Nzambi ina mpe muna nkanda uyikilwanga vo Bay Psalm Book, una vo i nkanda wantete wavaika kuna zunga ya América yayalwanga kwa Inglaterra. Muna nkanda miantete mianietekwa muna mvu wa 1640, mwakala ye nkand’a Nkunga wasekolwa muna Kingelezo tuka muna Kiyibere. Kimosi muna fulu yasonama nkumbu a Nzambi i muna sono nze kia Nkunga 1:1, 2 kivovanga vo “nkwa nsambu” ndiona ke kangadilanga muna ndongesel’a yimpumbulu ko, ‘kansi muna nsiku a Iehovah i mun’eyangi diandi.’ Muna zaya mayingi mu kuma kia nkumbu a Nzambi, tala muna finkanda O Nome Divino Que Durará Para Sempre.

17, 18. (a) Nki i ludi? (b) Nki i “ludi kia nsangu zambote”?

¹⁷ “Yave wa Nzambi a ziku (yovo ludi)” tusadilanga ye kiese kiawonso. (Nku. 31:5) Nki i ludi? I kala ye sikididi kia diambu vana fulu kia banzikisa yovo soka. Muna ndinga zantete zasonekenwa Nkand’a Nzambi, o mvovo usekolwanga muna Kikongo vo “ludi” una ye nsasa vo diambu diakieleka, dia ziku, diafwana bundw’e vuvu.

¹⁸ Yave otaninanga e ludi yo kutusadisa kimana twazaya mayingi mu kuma kia ludi. (2 Yoa. 1, 2) O umbakuzi weto wa ludi mu wokela kaka una, kadi ‘e ngyend’a nsongi ina nze ntemo ankezimi, ukezimang’aka yavana kutoma kia.’ (Nga. 4:18) Tukwikilanga muna mvovo mia Yesu vava kasamba kwa Nzambi vo: “E diambu diaku i ludi. ” (Yoa. 17:17) Muna Nkand’a Nzambi i mwina e “ludi kia nsangu zambote,” i sia vo, malongi mawonso mana tukwikilanga yeto Akristu. (Ngal. 2:14) Makaka muna malongi mama i ludi mu kuma kia nkumbu a Yave, kimfumu kiandi, kimenga kia Yesu kia lukûlu, lufuluku ye Kintinu. Owau, yambula twabadika una Nzambi ketaninanga e ludi kana una vo Satana ovanganga mawonso muna kio sweka.

19, 20. Nimerode nani kakala? Nki’ekani diafunga muna lumbu yandi?

¹⁹ Vava kiavioka Kizalu, diavovwanga vo: “Nze Nimerode nkongo angolo vana ndose a Yave.” (Etu. 10:9) Wau vo Yave wa Nzambi katelamenanga, tulenda vova vo Nimerode Satana kasambilanga. Wafwanana y’awana basianga Yesu kitantu. Wavova mu kuma kiau vo: “Oyeno nu es’eno, wa nkadi ampemba, o maketo m’es’eno, nuzolele mo vanga. Oyandi, . . . katelamena muna ludi ko.”—Yoa. 8:44.

²⁰ Nimerode wakala se mfumu a Babele ye mbanza zakaka tuka muna nkoko a Tigre yakuna nkoko a Uferate. (Etu. 10:10) Nanga yandi wayantika tungisa mbanza Babele ye nzo yandá muna mvu wa 2269 Vitila Tandu Kieto. Nswaswani ye luzolo lwa Yave vo wantu bamwangana ova nza yawonso, atungi a Babele bavova vo: “Ndolo, twayitungila vata, y’ezunga dia nzo, dina ye ntandu mun’ezulu; twayisila nkumbu: tunkwa mwangan’ova ndose a nza yawonso.” Kansi, ekani diau diafunga vava Nzambi ‘kabindakesa nding’a nza yawonso’ yo mwanganisa atungi awaya. (Etu. 11:1-4, 8, 9) Ekani kakala diau Satana i yantika nsambila yakaka yo fila wantu awonso basambila yandi. Kansi, ekani diandi diafunga. Muna lusansu lwawonso lwa wantu, Yave otaninanga nsambil’aludi. Owau, konso lumbu wantu ayingi bebakanga e nzengo za kunsambila.

21, 22. (a) Ekuma nsambil’aluvunu ke ilendelanga sukisila nsambil’aludi ko? (b) Adieyi tulongoka mun’elongi dilanda?

²¹ E nsambil’aluvunu ke ilendanga sukisa nsambil’aludi ko. Ekuma? E kuma kadi Yave wa Nlongi eto Anene otaninanga Nkand’a Nzambi, ozolanga vo wantu bazaya e nkumbu andi ye ludi kia Nkand’a Nzambi. (Yes. 30:20, 21) O sambila Nzambi muna ludi kiese kiayingi dikututwasilanga. Kansi, divavanga vo twakwamanana yingila muna mwanda, bund’e vuvu kieto kiawonso muna Yave yo landa luludiku lwa mwand’andi avelela.

²² Mun’elongi dilanda, tulongoka una mabundu makaka mayantikila longa luvunu mu kuma kia Nzambi. Tulongoka vo malongi mama ke mena ngwizani ko yo Nkand’a Nzambi. Vana ntandu, tumona una Yave wa Ntanini a ludi, kekutusambulwilanga muna kutulonga e ludi mu kuma kiandi. Mawonso mama mena se vwa kweto kwa mwanda.