VAVA nkento mosi katelama vana mwelo a nzo andi muna mene, wamona fifunda vana ndambu. Wabonga fio, watala oku yo kuna kansi kamona muntu ko. Nzenza wasisa fio muna fuku. Waziula fifunda fiafi ye vana vau wakota muna nzo yo bindika e kielo. Nki kiakala mo? Nkanda misasilanga Nkand’a Nzambi miasimwanga kwa luyalu. Wabimbakana funda kiakina yo samba muna nsi a ntima mu vutula matondo kwa Yave mu kuma kia madia ma mwanda katambula.

E diambu dia mpila yayi nkumbu miayingi diavangamanga kuna Alemanha muna luyalu lwa Hitler. Vava Hitler kayantika yala muna mvu wa 1933, e salu kia Mbangi za Yave kiasimwa muna zunga yayingi ya nsi. Mpangi Richard Rudolph, * owau ye kimbuta kia 100 mvu, wavova vo: “Twakala ye ziku vo e nsangu mu kuma kia Yave ye nkumbu andi ke zilendi kakidilwa kwa muntu ko. E nkanda misasilanga Nkand’a Nzambi i salanganu yamfunu twasadilanga muna longoka ye muna salu kia umbangi. Kansi, diakituka se diampasi mu tambula nkanda miami wau vo miasimwa kwa luyalu. Twakiyuvulanga una tulenda kwamanena sala e salu kiaki.” Ke vavioka kolo ko, mpangi Richard wabakula vo olenda sadisa mu lungisa nsatu zazi mu mpila ina ke twayindulanga ko. E salu kiaki kisalwanga muna kini kia miongo.—Afundisi 9:36.

Avo olende e nzila iviokelanga lukufi yo nkoko Elbe (yovo Labe), nanga omona Miongo mia Krkonose, owau miakituka se mwingilu a República Tcheca ye Polônia. Kana una vo tezo kia 1.600 za meta kaka mina, e miongo miami miyikilwanga vo sanga kia ártica vana kati kwa Europa. E mbungezi ilwakanga tezo kia meta 3, ifukanga miongo miami mu ngonde sambanu muna mvu. Awana balembi sianga sungididi muna nsungi, balenda fukwa muna kinsalukisa kwa mbungezi eyi ifukanga miongo.

Tuka kolo, miongo miami mikalanga se mwingilu vana vena zunga, yintinu ye nsi. Wau vo diampasi diakalanga muna yingila mwingilu wau wazala ye mawulu, muna mvu miavioka, wantu ayingi muna zunga kiaki baviokanga ye lekwa muna miongo miami. Tuka muna mvu wa 1933 yamuna mvu wa 1936, vava Miongo mia Krkonose miavambulanga Tchecoslováquia ye Alemanha, Mbangi za Yave akwa unkabu bayantika sadila nzila zazi zankulu. Nkia salu basalanga? Salu kia nata nkanda misasilanga Nkand’a Nzambi miatukanga mu fulu yakala ye nkanda miayingi. Mpangi Richard i mosi muna mpangi zazi.

Mpangi Richard osungamenanga vo: “Kuna nsuk’a lumingu, twatombokanga miongo muna buka ya wantu nsambwadi yovo mpangi bakala vo aleke bavwatanga nze awana bevanganga nsaka za tomboka yo kulumuka miongo. Tuka kuna sambu dia Alemanha, ola tatu twakangalanga muna tomboka miongo yo lwaka kuna Špindlerův Mlýn, mbanza ina tezo kia kilometa kumi ye sambanu ye ndambu ye República Tcheca. Muna lumbu yayina, esi Alemanha ayingi bazingilanga muna zunga kiakina.” Mosi muna yau wakala vo mvati a nsengo, watambulwila sadisa ampangi. Ekalu kakala diau diatuntwanga kwa mvalu i dina kasadilanga mu nata wantu bayendanga mu nkangalu muna lumbu yau ya vundu. I muna mpe kanatinanga e nkanda miatukanga kuna mbanza yakala lukufi, miayizilanga muna kumbi dia ntoto tuka kuna mbanza Praga. Wanatanga nkanda miami kuna mpatu andi yo sweka mio muna nzo kalundilanga e titi ya bulu yo vingila muntu onata mio kun’esimu dia Alemanha.

Richard wakwamanana vova vo: “Vava twalwakanga muna mpatu yayina, twazadisanga e nkutu zeto musungula zina zampwena. Konso, muntu wanatanga tezo kia 50 ma kilo.” Muna lembi kangwa, bakangalanga mu fuku, bayantikanga o nkangalu au vava kuma kwabwitanga yo kwenda lwaka vitila kuma kwakiá. Ernst Wiesner, ona wakala nkengi a zunga kuna Alemanha muna ntangwa yayina, wayika ndekwa zambote basadilanga: “Mpangi zole ana bavitanga o ntu, avo bawananene yo muntu bavanganga e sinsu muna mini bakalanga yau. E sinsu kiaki kiasadisanga ampangi ana basalanga manima tezo kia meta 100 kumosi ye nkutu zau kimana baswekama kuna mfuta yavana ampangi bevutukila diaka vanga e sinsu. E sinsu yayi yasobwanga konso lumingu.” Kansi, mapolisia ma Alemanha ana bavwatanga nlele mia se kia bule ke yau kaka ko bamwenanga o wonga.

Richard osungamenanga vo: “Lumbu kimosi yasala ola zayingi muna fuku, muna kuma kiaki ampangi bakiyendela. Mono i muntu ansuka yakatuka kuna sambu dia nsi a Tcheca. Tombe kiakala ko ye mbungezi. Ekolo yakangalanga, yazakamanga mu kuma kia kiozi. Yavila vana fulu kiakala nti miansende, ola zayingi yaviokesa mu vava e nzila yavaikila, kansi kiasolola yo ko. Akangadi ayingi bafwanga muna nzila yayi. Yamonana kaka ye mpangi zame vava bavutuka muna mene-mene.”

Mu tezo kia mvu miole, e fibuka fiafi fia mpangi z’akwa unkabu bayendanga kuna miongo konso lumingu. Muna nsungi a mvula, basadilanga kapa muna nata e lekwa yau yamfunu kimana yalembi kota maza. Ezak’e ntangwa, buka ya tezo kia mpangi 20 basadilanga e nzila yayi muna mwini muna sauka kun’esimu. Muna songa vo ke bakala buka kia atantu ko kansi ki’akangadi, bayendanga kumosi ye mpangi zakaka z’amakento. Akaka muna yau bavitang’o ntu, vava bamonanga e vonza, bazangulanga e mpu zau.

Adieyi diavangamanga vava mpangi zazi batukanga muna nkangalu o fuku? Bavanganga nkubika kimana e nkanda miakayaneswa vana vau. Mu nkia mpila? E nkanda miasiwanga muna nkela nze sabuni yo nata mio kuna kwaningamenanga makumbi ma ntoto kuna Hirschberg. E nkela zazi zafilwanga mu fulu yaswaswana muna nsi ya Alemanha ye kuna ndekwa zawonso ampangi z’amakala ye za makento bakayanesanga zo kwa mpangi zau nze una uyikilu kuna lubantiku. Dia vonza kikilu diakalanga avo e nkela zazi zisolokele. Lumbu kimosi, twabwilwa vonza kina ke twayindulanga nkutu ko.

Muna mvu wa 1936, e fulu twalundilanga e nkanda kiakala lukufi ye Berlim kiasololwa. Muna lekwa basolola vakala ye nkela tatu zatuka kuna Hirschberg, ke zakala ye nkumbu a muntu watwika zo ko. Mapolisia basadila awana befimpanga masono mu vava zaya ona wavitanga o ntu muna buka kiaki yo kunkanga. Vana vau, mpangi zole basiwang’o meso bakangwa. Mosi muna yau i Richard Rudolph. Wau vo ampangi batambulwila mawonso, kuna kwalanda mpangi zakaka bakwamanana vanga nkangalu wau wa vonza.

O viokesela nkanda muna Miongo mia Krkonose zakala se ndekwa zamfunu za natina nkanda misasilanga Nkand’a Nzambi kwa Mbangi za Yave kuna Alemanha. Kansi, e Miongo mia Krkonose ke yau kaka ko i nzila basadilanga. Vitila makesa ma Alemanha bakutumuna e nsi ya Tchecoslováquia muna mvu wa 1939, vakala ye nzila zakaka basadilanga. Muna nsi zina lukufi ye Alemanha nze França, Holanda ye Suíça, Mbangi za Yave mu nsi zazi basianga zingu kiau mu vonza mu sadisa mpangi zau babangikwanga kimana batambula madia ma mwanda.

O unu, ndonga mu yeto tulenda tambula o lutangu lwa nkanda tuzolele, milenda kala mianietekwa, mu audio yovo video.Kiakala vo kun’Eseka dia Kintinu otambulwidi nkanda wampa yovo bandula obandwidi wo muna nzil’eto ya Internete jw.org, diambote wayindulanga e ngolo zivangwanga muna vaikisa nkanda wau yo lwakisa wo vana moko maku. Dilenda kala vo nkanda miami ke miaviokela mu nzila za miongo miazala ye mbungezi ko, kansi ngolo zayingi bavanga ampangi zaku kimana ongeye watambula nkanda wau.