O S’AME ku mbanz’a Graz kawutukila, kuna nsi ya Áustria muna mvu wa 1899. Muna kuma kiaki, nleke kikilu kakala vava kiayantika Vit’Antete ya Nz’Amvimba. Wakoteswa muna vu kia masoladi ma Alemanha muna mvu wa 1939, vava kiayantika Vit’Anzole ya Nz’Amvimba. Wavondwa muna mvu wa 1943 vava banwananga vita kuna Rússia. Diankenda kikilu vo yavidisa o s’ame vava yakala ye kimbuta kia mvu miole. Kiakala ye lau dia zaya s’ame ko. Muna kuma kiaki, yakala y’etima dia kala yo se, musungula vava yamonanga aleke ayingi kuna sikola bakala ye mase mau. Kuna kwalanda, vava yakala nleke, yafiaulwiswa vava yalongoka mu kuma kia S’eto ezulu, ona kalendi fwa ko.—Kab. 1:12.

Vava yakala ye kimbuta kia mvu nsambwadi, yakota mu buka kimosi kia aleke beyikilwanga vo Escoteiros. E buka kiaki kiayantikwa kwa Robert Stephenson Smyth Baden-Powell wa Mfuma a makesa kuna Grã-Bretanha muna mvu wa 1908. Muna mvu wa 1916, wakubika e buka kia Escoteiro (Wolf Cubs) mu kuma kia aleke a ntel’ame.

Yayangalelanga e nkangalu twavanganga muna buka kieto kuna nsuk’a lumingu. Mu saba twalekanga yo vwata mvwatu mia se kimosi yo diatila mu nlonga ekolo twayimbilanga yo sika ngoma. Yayangalelanga mpe e ntangwa yaviokesanga ye akw’ame ana twavanganga e nsaka zazi. Muna fuku, twazietanga e ziku dia tiya yo yimbila nkunga yo sakana muna mfinda. Mayingi mpe twalongoka mu kuma kia nsema mana mamfila mu zola lekwa kasema o Mvangi eto.

Aleke bakala muna buka kia Escoteiros bakasakeswanga mu vanga mambu mambote lumbu yawonso. Ediadi diakala se kani dieto. Twakayisanga muntu yo nkw’andi mu mvovo owu: “Wakubama.” Yatoma yangalelanga diambu diadi. Muna aleke nkama bakala muna buka kieto, ayingi bakala esi dibundu dia Katolika, akaka esi Protestante, mosi mwisi dibundu dia Buda.

Tuka muna mvu wa 1920, aleke ana bakala muna buka kia Escoteiro, bakutakananga y’aleke a nsi zankaka. Ezak’e ntangwa, mono mpe yayendanga mu tukutakanu twatu. Lumosi muna tukutakanu twatu, lwavangamena kuna mbanz’a Bad Ischl, Áustria, muna ngonde ya Agositu ya mvu wa 1957. Tezo kia 33.000 m’aleke bakala ko batuka mu nsi 85. Vakala mpe ye tezo kia 750.000 ma wantu bayiza mu lukutakanu lwalu. Mosi muna yau i Elizabeth wa Ntinu ankento a Inglaterra. Kuna kwa mono, o kala muna buka kia Escoteiro diakala nze mono ngina mu kintwadi kia wana-ngudi mu nz’amvimba. Kiazaya wo ko vo ke kolo ko yadi kota mu kintwadi kiakaka kia wana-ngudi, kina yo wantu bezolanga Nzambi.

Muna ngonde ya Malusu yovo Abidi ya mvu wa 1958, fioti kaka fiasala muna fokola e salu yalongokanga kia kaya madia kuna Grand Hotel Wiesler ya mbanz’a Graz, kuna Áustria. Rudolf Tschiggerl wa nkw’ame a salu ona wavitanga o ntu muna salu kia vanga e mbolo, wansila umbangi. Owau i nkumbu antete yawá e ludi. Wayantika vovela longi dia Nzambi mu Ntatu yo vova vo ke dina ngwizani ko ye malongi ma Bibila. Wau vo yakwikilanga muna longi dia Nzambi mu Ntatu, yazola kunsonga vo kavova ludi ko. Yatoma kunzolanga. Muna kuma kiaki yavava kunkwikidisa vo kavutuka muna Dibundu dia Katolika.

Rudolf, ona twayikilanga vo Rudi, wazola kumpana Bibila. Yamvovesa vo Bibila kia Katolika kaka yazolanga. Muna kuma kiaki, wampana Bibila kimosi, vava yayantika kio tanga, yawana mo yinkanda-nkanda yavaikiswa kwa Sociedade Torre de Vigia. Rudi yinkanda-nkanda tatu kasia mo. Kiayangalela yo ko kadi yayindula vo mana masonama mo malenda kala mambote, kansi ke maludi ko. Kansi, yakala y’etima dia mokena yandi oma ma Bibila. Rudi kampananga diaka nkanda miankaka ko, kana nkutu Eyingidilu ye Despertai! Muna ngonde tatu, twamokenanga oma ma Bibila. Ezak’e ntangwa, twamokenanga yakuna dingi-dingi.

Vava yafokola longoka e salu kia otele muna mbanz’a Graz, ngudi ame wantuma yalongoka diaka kuna sikola yalonganga mpila ya fidila otele. E sikola yayi kuna miongo mia Alpes yakala. Wau vo e sikola yayi ntwadi yasalanga ye Grand Hotel ya mbanz’a Bad Hofgastein, ezak’e ntangwa, i kûna yasadilanga mu wokesa ngangu zame muna salu ina kialongoka ko kuna sikola.

Rudi wafila nkumbu ame ye fulu yazingilanga kuna vula dia Viena, i bosi e vula diafila Ilse Unterdörfer yo Elfriede Löhr *, mpangi zole z’akento ana basalanga se misionario mu kwenda kunkingula. Lumbu kimosi, ndiona wasadilanga vana seka dia tambulwila e nzenza wambokela yo kumpovesa vo akento wole bazolele mokena yame. Wau vo kiabazaya ko, o ntim’ame wadudila. Kansi, yayenda vana bakala. Kuna kwalanda, yabakula vo Ilse yo Elfriede yau banatinanga Mbangi za Yave e nkanda ana bakala kuna nsi a luyalu lwa Hitler kuna Alemanha vava salu kia Mbangi za Yave kiasimwa. Una Vit’Anzole ya Nz’Amvimba ke yayantikidi ko, banatwa kwa mapolisia ma Gestapo yo kubafila kuna Lichtenburg kuna kwasadisilwanga wantu e salu yangolo. I bosi, vava kianuananga vita, bafilwa kuna Ravensbrück, fulu kiankaka kia salu yangolo kiakala lukufi ye mbanz’a Berlim.

Ampangi awaya kimbuta kimosi bakala yo ngudi ame. Muna kuma kiaki, yabasong’o luzitu. Muna lembi fwasa e ntangw’au, kiamokena yau kolo kiayingi ko, yabavovesa vo kiakala ye luzolo lwa longoka ko. I bosi, yabayuvula kana vo balenda kuntwasila sono ya Bibila ivovelanga longi dia dibundu dia Katolika divovanga vo Petelo wa ntumwa i mfumu  antete a dibundu dia Katolika (papa), awonso banlandila va fulu kiandi bavinga. Longi diadi diyikilwanga vo ndandani za ntumwa. Yabavovesa vo inata e sono yayi kwa mpelo kimana yabadika yo kumosi yo yandi. Yayindula vo dikunsadisa mu bakula e ludi.

E dibundu dia Katolika dibendomonanga e mvovo mia Yesu mina muna Matai 16:18, 19 muna yikama longi dia ndandani za ntumwa. Esi dibundu dia Katolika bevovanga mpe vo papa ona ozayakene nze Se Diavelela, kalendi vova luvunu ko vava kelonganga malongi bekwikilanga. Ayingi muna esi dibundu dia Katolika bekwikilanga muna diambu diadi. Omono mpe i diau yakwikilanga. Yayindulanga vo avo papa ovovele vo e longi dia Nzambi mu Tatu dialudi, disongele vo dialudi kikilu. Kansi, yayantika yindula, avo papa olenda vanga vilwa, longi dia Nzambi mu Ntatu mpe dilenda kala dialuvunu.

Vava yayenda mokena yo mpelo, kalenda vana mvutu za yuvu yame ko. Kansi, wampana o nkanda wavovelanga oma ma ndandani za ntumwa. Yanata wo kuna nzo yo tanga wo. I bosi, yavutuka kwa mpelo ye yuvu yayingi. Kansi kalenda yo vanina mvutu ko. Wampovesa vo: “Omono kilendi kukwikidisa ko, ongeye mpe kulendi kunkwikidisa ko. . . yambula Nzambi kasambula!” Tuka wauna, kazolanga diaka mokena yame ko.

Vava diavangama ediadi, yayantika longoka Bibila yo Ilse yo Elfriede. Mayingi bandonga mu kuma kia Yave wa Nzambi, Se Diavelela kuna zulu. (Yoa. 17:11) Mpangi zole zazi z’akento yau bafilanga lukutakanu muna nzo a esi nzo mosi ana basonganga luzolo lwambote, kadi ke mwakala nkutakani ko muna zunga kiakina. Wantu akete kaka bayizanga ku lukutakanu. Wau vo ke vakala mpangi a yakala ko wavubwa ona lenda vita o ntu, Ilse yo Elfriede yau bavitanga o ntu. Ezak’e ntangwa, mpangi watukanga ku zunga kiankaka wayiza filanga e longi dia nkangu vana fulu kia futila.

Ilse yo Elfriede bayantika longoka yame Bibila muna ngonde ya Okutoba ya mvu wa 1958. Vioka ngonde tatu, yavubwa muna ngonde a Yanuali ya mvu wa 1959. Una kiavubilu ko, yabayuvula kana vo ndenda kwenda yau kumosi muna salu kia nzo ye nzo kimana yamona una kisadilwanga. (Mav. 20:20) Vava yayenda yau mu nkumbu antete, yabalomba vo bampana zunga kia mono kibeni. Bampana vata dimosi, i bosi yayendanga mono mosi mu samuna e nsangu zambote muna nzo ye nzo yo vutukila kingula wantu ana basonganga luzolo lwambote. O mpangi antete yavayika yandi muna salu kia nzo ye nzo, nkengi a zunga kakala, kuna kwalanda watukingula.

Muna mvu wa 1960, vava yafokola e salu yalongokanga kuna otele, yavutuka kuna nsi ame ya kingutukila mu sadisa yitu yame balongoka e ludi kia Nkand’a Nzambi. Kana una vo yamu wau ke mosi ko watambulwila ludi, akaka muna yau besonganga luzolo lwambote.

Muna mvu wa 1961, ampangi kuna vula bafila nkanda muna nkutakani mu kasakesa ampangi bakivana muna salu kia kimviti a nzila. Wau vo mpumpa yakala, yo vimpi wambote, kiakala ye kuma ko muna lembi kota mu salu kia kimviti a nzila. Yamokena yo mpangi Kurt Kuhn ona wasalanga se nkengi a zunga yo kunzayisa mana yayindulanga. Yamvovesa vo mfwete sala diaka mu ngonde zakete kimana yasumba e kalu isadila muna salu kia kimviti a nzila. Wampovesa vo: “Nga Yesu ye ntumwa  zandi kalu bavwang’o mfunu muna sala e salu kia ntangwa ke ntangwa?” E kiuvu kiandi kiansadisa mu baka e nzengo zambote. Yavanga e nkubika mu yantika sala e salu kia kimviti a nzila. Kansi, wau vo konso lumingu ola 72 yasalanga kuna otele, diavava vo yavanga e nsobani.

Yalomba kwa mfumu a salu kimana yasalanga ola 60. Watambulwila e ndomb’ame yo lembi kulula e mfutu ame. Ke vavioka kolo kiayingi ko, yalomba diaka vo yasalanga ola 48 muna lumingu. Watambulwila diaka yo kwamanana kumfuta nzimbu zau zimosi. Kuna kwalanda, yalomba diaka vo yasalanga ola 36, watambulwilwa mpe. Yasivika kikilu wau vo e mfutu ame ke wakululwanga ko. Yabakula vo mfumu ame a salu kazola kungiambula ko. Ediadi diansadisa mu yantika sala salu kia kimviti a nzila a ngonde ke ngonde. Muna kolo kiakina, aviti a nzila ola 100 basalanga muna salu kia umbangi konso ngonde.

Vioka ngonde yá, yayantika sala se mviti a nzila a espesiale yo tumbikwa se selo kia nkutakani kuna mbanz’a Spittal an der Drau. Muna kolo kiakina, aviti a nzila a espesiale ola 150 basalanga muna ngonde. Ke vakala mpangi a yakala ko ona ndenda sala yandi muna salu kia umbangi, kansi yatambulanga lusadisu lwa mpangi ankento Gertrude Lobner, ona wasalanga nze nsadisi a selo kia nkutakani. *

Muna mvu wa 1963, yayantika sala se nkengi a zunga. Nkumbu miayingi, yakangalelanga mu kumbi dia ntoto yo nata nkutu zazita. Mpangi zayingi ke bakala ye makalu ko. Muna kuma kiaki, diampasi diakala mu kwenda kumbaka vana fulu kianingamenanga e kumbi. Kiazolanga kwendela mu taxi ko muna lembi tokanesa ampangi. Muna kuma kiaki, yakangalanga kia malu mu kwenda kuna nzo zau.

Muna mvu wa 1965, yabokelwa mu kota kalasi kia 41 kia Sikola ya Ngiladi. Ndonga muna kalasi kieto, ampumpa twakala. Yasivika kikilu, vava yafilwa diaka mu salu kia kinkengi a zunga kuna nsi ame, Áustria. Kansi una kiakatukidi ko kuna Estados Unidos, yalombwa vo yasala kumosi yo nkengi a zunga mu tumingu yá. Yayangalala kikilu sala kumosi yo mpangi Anthony Conte. Mpangi Anthony watoma zolanga o wantu ye salu kia umbangi yo lungisa kio una ufwene. Twasala kumosi kuna mbanz’a Nova York kuna zunga kia Cornwall.

Vava yalwaka kuna Áustria, yafilwa ku zunga kimosi kuna yazayila mpangi ankento Tove Merete. Wasansukila muna ludi tuka muna kimbuta kia mvu tanu. Vava mpangi bekutuyuvulanga una twazayanena, tuvutulanga kuna tusevo vo, “ampangi kuna vula yau bavanga e nkubika yayi.” Twakazala muna ngonde ya Abidi ya mvu wa 1967 yo yambulwa vo twakwamanana sala e salu kia kinkengi a zunga.

Muna mvu walanda, yabakula vo Yave muna zola kwandi wansola se mwan’andi a mwanda. Muna mpila yayi, yayantika ngwizani yamfunu yo S’ame kuna zulu kumosi y’awana bevovanga e mvovo miasonama muna Roma 8:15, oku vo: “Aba, e Tata.”

Omono yo Merete, twakwamanana sala e salu kia kinkengi a zunga ye kia mvivu yamuna mvu wa 1976. Ezak’e ntangwa muna nsungi a kiozi, twalekanga mu masuku makala ye kiozi kiasaka. Lumbu  kimosi vava twasikama, twamona vo e vunga twayifuka diakangama ye mbungezi vana ndambu a lose. I bosi, twayantika nata lekwa kimosi kiavayikisanga tiya (aquecedor) kiatusadisanga mu toma leka muna fuku. Muna fulu yankaka, muna kwenda mu nzo yakete diavavanga vo twakangalela vana ntandu a mbungezi. Wau vo ke twakala ye nzo ko, kina Kiantete twakwamanananga muna nzo twalwakila kuna nkutakani twakingula. I bosi kina Kiazole mu mene, twayendanga ku nkutakani yankaka.

Ndenda vova ye kiese kiawonso vo nkaz’ame anzolwa okalanga nsadisi ambote mu mvu miami miawonso. Nkaz’ame otoma zolanga e salu kia umbangi, ke divavanga ko vo yankasakesa vitila kenda mu salu kia umbangi. Ozolanga akundi yo tokanena wete di’akaka. Ediadi dia lusadisu kikilu dikalanga.

Muna mvu wa 1976, twalombwa vo twenda sadila kuna Betele ya Áustria kuna mbanz’a Viena. Yatumbikwa se mosi muna Afidi a Vula. Muna kolo kiakina, e vula dia Áustria dialunga-lunganga e salu kia nsi zayingi za Este ya Europa. Muna kuma kiaki, twavanganga mawonso kimana ampangi muna nsi zazi batambula e nkanda kuna sweki. Mpangi Jürgen Rundel wavitanga o ntu mu salu kiaki, mono mpe yakala y’elau dia sala yandi e ntwadi. Kuna kwalanda, yalombwa vo yafilanga e salu kia sekola nkanda muna ndinga kumi za nsi za Este ya Europa. Mpangi Jürgen yo Gertrude wa nkaz’andi bakinu sala ye kwikizi kiawonso nze aviti a nzila a espesiale kuna Alemanha. Tuka muna mvu wa 1978, e vula dia Áustria diayantika nieteka Eyingidilu ye Despertai! mu ndinga sambanu muna makina makete. Twatwikanga mpe yinkanda-nkanda yayi kw’atangi muna nsi zankaka. Mpangi Otto Kuglitsch ona osadilanga kuna vula dia Alemanha kumosi yo Ingrid wa nkaz’andi, mosi mun’awana basalanga e salu kiaki.

Ampangi kuna Este ya Europa, banietekanga mpe nkanda mu nsi zau muna sadila masini ma bandulwila yovo microfilme. Kansi lusadisu lwa mpangi za nsi zankaka bavwanga o mfunu. Yave watanina e salu kiaki. Ampangi kuna vula, batoma zolanga mpangi ana basalanga ye kwikizi kiawonso mu mvu miayingi kana una vo salu kiaki kiasimwanga kwa luyalu.

Muna mvu wa 1989, yakala ye lau dia kwenda kuna Romênia yo mpangi Theodore Jaracz, mosi  muna Buka kia Selo Yambuta. Ekani dia nkingula yayi i sadisa mpangi zayingi bavutuka muna nkubik’a Yave. Tuka muna mvu wa 1949, ampangi awaya bayivambula ye nkubik’a Yave yo ziula nkutakani za yau kibeni. Kansi bakwamanana samuna e nsangu zambote yo vuba alongoki ampa. Basiwa mpe mu pelezo mu kuma kia nzengo zau za lembi kuyisia muna mambu ma mbumba, nze una bavanganga ampangi ana basikila muna nkubika yazayakana kuna vula diasina. E salu kuna Roménia kiasimwa kiakala, muna kuma kiaki, twakutakananga kuna nzo a mpangi Pamfil Albu, kumosi y’akuluntu yá ye mpangi ana bavitang’o ntu muna salu kia samuna nsangu zambote kuna Roménia. Twayenda mpe yo mpangi Rolf Kellner wa mwisi Áustria ona wasekolanga.

Muna fuku wa zole twamokena, mpangi Albu wakwikidisa akw’andi akuluntu kimana batuyikama yo vova vo, “avo ke tuvangidi dio wau ko, nanga ke tukala diaka ye lau diankaka ko.” Vana vau, tezo kia mpangi 5.000 bavutuka muna nkubik’a Yave. Ekw’e mpila Yave kasundila Satana!

Kuna mfoko a mvu wa 1989, vitila e comunismo yabwa kuna Europa Oriental, e Buka kia Selo Yambuta bambokela kumosi yo nkaz’ame twenda sadila kuna vula diasina kuna Nova York. Ediadi diatusivikisa kikilu. Twayantika sadila kuna Betele ya Brooklyn muna ngonde a Yuli ya mvu wa 1990. Muna mvu wa 1992, yasolwa mu kala se nsadisi a Buka kia Salu kia Buka kia Selo Yambuta. Tuka muna ngonde a Yuli a mvu wa 1994, ikalanga ye lau dia sala muna Buka kia Selo Yambuta.

Mvu miayingi miviokele kala tuka yasadilanga kuna otele. Owau iyangalelanga elau dia kala mosi mun’awana bekubikanga madia ma mwanda yo kayanesa mo kwa ampangi mu nz’amvimba. (Mat. 24:45-47) Vava iyindulanga mvu 50 mviokese kala muna salu kia ntangwa ke ntangwa, itoma yangalalanga. O ntim’ame uzalanga ye kiese vava imonanga una Yave kesambulwilanga kintwadi kieto kia wana-ngudi mu nz’amvimba. Iyangalelanga kwenda mu tukutakanu twa mvivu twa nsi zayingi twa Mbangi za Yave kuna tulongokelanga oma ma Yave wa S’eto kuna zulu y’oma ma ludi kia Bibila.

Isambanga kimana ulolo wa wantu balongoka e Bibila, tambulwila e ludi yo sadila Yave kumosi muna kintwadi kieto kia wana-ngudi mu nz’amvimba. (1 Pet. 2:17) Ivingilanga ye vuvu kiawonso e lumbu kikala lufuluku ova ntoto yo mona tuka kuna zulu o s’ame ona wanguta. Ngina ye vuvu vo oyandi, ngudi ame ye yitu yame yakaka bekala y’etima dia sambila Yave muna Paradiso.