1. Akaka adieyi bevovanga mu kuma ki’awana besambilanga Nzambi?

 O UNU, ayingi bevovanga vo mabundu mana matomene zayakana, ke mevanganga mayingi ko mu sadisa wantu. Akaka bevovanga vo Nzambi kalendi tonda mabundu mama ko kadi ke melonganga ludi ko mu kuma kia Nzambi ye mambu mambi bevanganga. Kana una vo i wau, bekwikilanga vo Nzambi otondanga wantu ambote bena muna mabundu mawonso. Nga diambu diadi dialudi? Nga Nzambi ovavanga vo awana bekunsambilanga bavaika muna mabundu maluvunu? Yambula twabaka e mvutu za yuvu yayi muna fimpa dina Nkand’a Nzambi uvovanga mu kuma ki’a sambidi aludi a Yave muna lusansu lwawonso.

2. Aki nani bakituka se nkangu a Yave? Adieyi diasonganga vo ngwizani ambote bakala yau yo Yave? (Tala e fwaniswa ova ntandu.)

² Se vioka mvu 4.000, Yave wasola buka kia wantu ova  ntoto kimana bakala se nkangu andi. Abarayama oyikilwanga muna Nkand’a Nzambi vo “se diawonso ana bekwikilanga,” wakala mpe mfidi a kanda dianene diakala ye selo yayingi. (Roma 4:11; Etuku 14:14) Watoma zitiswanga kuna Kenani yo yikilwa vo “ntu anene.” (Etuku 21:22; 23:6) Yave wakanga kangu yo Abarayama kumosi ye mbongo andi. (Etuku 17:1, 2, 19) Nzambi wavovesa Abarayama vo: “I’kangu diame didi nulunda, yo mono yo yeno, ye mbongo ikulanda; konso mwan’eyakala omo yeno ozengwa.” Wakudikila vo: “Kikala dimbu ki’ekangu yo mono yo yeno.” (Etuku 17:10, 11) Muna kuma kiaki, Abarayama yo wan’amakala awonso muna nzo andi bazengwa. (Etuku 17:24-27) O zengwa i sinsu kiasonganga vo e mbongo a Abarayama kangu bakanga yo Yave.

3. Aweyi e mbongo ya Abarayama yakitukila se nkangu?

³ O Yakobo yovo Isaele wa ntekelo a Abarayama, wana 12 kawuta. (Etuku 35:10, 22b-26) Kuna kwalanda, o wana awaya bakituka se mase ma makanda 12 ma Isaele. (Mavangu 7:8) Yosefe wa mwan’a Yakobo wanatwa kuna Engipito, i bosi Faro wamvana wisa kiampwena. Vava mvengele wakota muna nsi, Yosefe yandi wakala ntu muna salu kia lunga-lunga madia ma nsi yawonso. Mu kuma kia mvengele, Yakobo ye nzo andi bayaluka yo kwenda kuna Engipito. (Etuku 41:39-41; 42:6) E mbongo a Yakobo yawokela yo yikilwa vo “ebidi dia nkangu.”—Etuku 48:4; tanga Mavangu 7:17.

4. Aweyi wakala e ngwizani a mbongo a Yakobo y’esi Engipito kuna lubantiku?

⁴ E mbongo a Yakobo yazingila kuna Engipito vioka mvu 200 muna zunga kia Ngosene. (Etuku 45:9, 10) Faro wabokela Aneyisaele benda zingila kuna Engipito, kadi watoma zaya Yosefe yo kunzitisa. (Etuku 47:1-6) Tezo kia mvu 100 bazingila mu luvuvamu y’esi Engipito. Mu mbanza zakete bazingilanga yo twela e bulu. Kana una vo Angipito bamenganga wantu batwelanga mameme, balemvokela Faro yo yambula vo Aneyisaele bazingila kuna zunga kiakina.—Etuku 46:31-34.

5, 6. (a) Aweyi e zingu kia nkangu a Nzambi kiasobela kuna Engipito? (b) Ekuma Mose kalembi vondelwa? Adieyi Yave kavanga mu kuma kia nkangu andi?

⁵ Kuna kwalanda, Angipito bakitula Aneyisaele se abundu au. Nkand’a Nzambi uvovanga vo: “Mutelamene  ntinu ampa muna Engipito ona walembi zaya Yosefe: Ovovese nkangu andi vo, tala o nkangu a Isaele batusundidi o wokela ye ngolo.” Muna kuma kiaki, Angipito bakomekena Aneyisaele mu vanga bilikisi, salu ya mpatu ye salu yankaka yambâdi nze abundu. Babangikanga Aneyisaele.—Luvaiku 1:8, 9, 13, 14.

⁶ Faro ndioyo wampa wakanikina mpe vo wan’amakala awonso a Isaele bewutuka bafwete vondwa. (Luvaiku 1:15, 16) Muna kolo kiakina, nkento mosi wayikilwanga vo Yokebede wawuta Mose. Vava kalungisa ngonde tatu, wansweka muna mawu ma Nkoko a Nile. I bosi, o mwan’a Faro wankento wansolola yo kunkitula se mwan’andi. Wayambula vo ngudi a Mose kansansa yavana kakula. Kuna kwalanda, Mose wakituka selo kiakwikizi kia Yave. (Luvaiku 2:1-10; Ayibere 11:23-25) Yave wamona mpasi za nkangu andi, muna kuma kiaki wasadila Mose mu kubavaikisa muna Engipito. (Luvaiku 2:24, 25; 3:9, 10) Muna mpila yayi, Yave “wakûla” yovo vuluza Aneyisaele.—Luvaiku 15:13; tanga Nsiku 15:15.

7, 8. Aweyi nkangu a Yave wakitukila wavauka?

⁷ Kana una vo muna kolo kiakina Yave kayikubikila Aneyisaele ko nze zula yo kubavana e nsiku ye salu kia kinganga, wabasola mu kala nkangu andi. Ekiaki i kuma katumina Mose yo Arone benda vovesa Faro vo: “I wau wuwu kavovele o Yave wa Nzambi a Isaele, sindika nkangu ame wandil’elambu muna makanga.”—Luvaiku 5:1.

⁸ Kansi, Faro kayambula ko vo Aneyisaele bavaika muna Engipito. Muna kûla nkangu andi, Yave watwasa vuku 10 muna Engipito, kuna mfoko wavonda Faro ye makesa mandi muna Mbu Ambwaki. (Luvaiku 15:1-4) Vioka tezo kia ngonde tatu, Yave wakanga kangu yo Aneyisaele vana Mongo a Sinai, wavova vo: “Ovo wila nuwila nding’ame nwalund’ekangu diame, ozevo nukala kwa mono se lusalu luame luakuvwila muna nkangu miawonso.” Aneyisaele bekituka se “zula kiavauka.”—Luvaiku 19:5, 6.

9, 10. (a) Mun’owu wa Nsiku 4:5-8, o Nsiku aweyi waswaswanesena Aneyisaele ye zula yankaka? (b) Adieyi diavavuanga kwa Aneyisaele muna kala ‘nkangu avauka kwa Yave’?

⁹ Vioka tandu yayingi, selo ya Yave bafilwanga kwa makanda ana basalanga nze ayadi, afundisi ye nganga. Kuna Engipito, Aneyisaele balandanga mbandu yayi vitila bakituka abundu. (Etuku 8:20; 18:19; Yobi 1:4, 5) Vava Yave kakûla Aneyisaele muna ubundu, wabavana nsiku miabaswaswanesa ye zula yakaka. (Tanga Nsiku 4:5-8; Nkunga 147:19, 20) O Nsiku a Nzambi wasikidisa vo vakala y’anganga muna fila nkangu. O Nsiku wavovanga mpe vo “ambuta” yovo  akuluntu ana bazitiswanga mu kuma kia zayi ye ngangu zau, basolwa mu kala afundisi. (Nsiku 25:7, 8) O Nsiku walonganga nkangu una bafwete sambila ye una bafwete kadilanga muna zingu kia lumbu ke lumbu.

¹⁰ Vitila Aneyisaele bakota muna Nsi a Nsilu, Yave wabasungamesa e nsiku miandi. Mose wabavovesa vo: “O unu o Yave utambulwidi vo u nkangu andi akuvwila, una kàvovesa, wavis’o meso muna nkanikinu miandi miawonso; kàtundidika ke mu zula yawonso ina kavanga, muna nkembo ye nkumbu, yo zitu; wakala se nkangu avauka oku kwa Yave wa Nzambi aku.”—Nsiku 26:18, 19.

11-13. (a) Aki nani bayantika sambila kumosi yo nkangu a Nzambi? (b) Adieyi diavavuanga kwa wantu a zula muna sambila Yave?

¹¹ Kana una vo Aneyisaele i nkangu wasolwa kwa Yave ova ntoto, Nzambi wayambula vo zula yakaka bazingila kumosi yo nkangu andi. Muna bonga e nona, Nkand’a Nzambi uvovanga vo vava Nzambi kavaikisa Aneyisaele muna Engipito, ndonga ya wantu kumosi ye Angipito bavaika yau. (Luvaiku 12:38) Akaka bakala muna buka kiaki i selo ya Faro ana balemvokela lulukisu lwa Mose mu kuma kia vuku kiansambwadi.—Luvaiku 9:20.

¹² Vitila basauka Nkoko a Yodani yo kota muna nsi a Kenani, Mose wavovesa Aneyisaele vo ‘bazola e nzenza’ bazinganga yau, i sia vo, ana bakala vo ke Aneyisaele ko. (Nsiku 10:17-19) Nkangu a Nzambi wakanikinwa vo bayambula e nzenza ilemvokelanga nsiku miantete nze Nsiku Kumi, kazingila vana kati kwau. (Fuka 24:22) Akaka muna nzenza zazi bakituka asambidi a Yave. Muna bonga e nona, Rutu wa mwisi Moabe wasonga luzolo lwa sadila Yave. Wavovesa Naomi wa mwisi Isaele vo: ‘O nkangu aku ukala nkangu ame; o Nzambi aku i Nzambi ame.’ (Rutu 1:16) O wantu awaya bayikilwanga vo minkwikila mia nsambil’a Anayisaele, o wan’amakala bazengwanga. (Luvaiku 12:48, 49) Yave wakala ye kiese kia kubayambula vo bazinga kumosi yo nkangu andi.—Ntalu 15:14, 15.

¹³ Kimosi muna sambu ya Solomo kiasonga e ziku vo Yave watondanga wantu a zula yankaka ana bansambilanga. Vava tempelo yasunzulwa, Solomo wasamba vo: “Mun’owu wa nzenza una vo, ke wa nkangu aku Isaele ko, watuka muna nsi anda muna kuma kia nkumbu aku anene, yo koko kwaku kwankuma yo koko kwalambuka; vava kekwiza samba kwaku nzo: Wa kwaku koko’zulu dia kalu kiaku, yo vanga muna wawonso kekukazil’o nzenza; e nkangu miawonso mia nza miazaya nkumbu aku, bavumin’e mpumina bekuvumin’o nkangu aku Isaele, bazaya vo e nzo yayi yatungidi iyikilwa nkumbu aku.” (2 Tusansu 6:32, 33) Muna  lumbu ya Yesu, wantu a zula yakaka ana bakala yo luzolo lwa sambila Yave badi wo vanga kaka kele vo basambidi kumosi yo nkangu andi kasola.—Yoane 12:20; Mavangu 8:27.

14-16. (a) Aweyi Aneyisaele bakitukila zula kia mbangi kuna kwa Yave? (b) Adieyi Nzambi kevavanga kwa nkangu andi o unu?

¹⁴ Aneyisaele Yave wa Nzambi au basambilanga, esi zula mpe basambilanga nzambi zau. Ozevo, e kiuvu kifwete vaninwa mvutu i kiaki: Nani i Nzambi aludi? Muna lumbu ya Yesaya, Yave wavova vo e kiuvu kiaki kivaninwa mvutu nze una uvaninwanga e mvutu muna mfundu kuna mbazi a nkanu. Wavova vo nzambi za zula bafwete twasa mbangi zau muna mfundu mu songa vo nzambi zaludi. Wavova mpe vo: “Batwasa mbangi zau, balungiswa: Ovo bawa yo vova vo, diaziku.”—Yesaya 43:9.

¹⁵ Nzambi za zula ke zalenda songa ziku ko vo zaludi. Kadi mpasi teke zakala, ke zilendi vova ko ngatu nikuka. Avo ke zineto ko, ke zikatuka vana zasiwa ko. (Yesaya 46:5-7) Kansi, Yave wavovesa nkangu andi vo: “Oyeno nu mbangi zame, . . . yo ntaudi ame ona nsolele; nwazaya yo kunkwikila, nwabakula vo i mono oyu; ke vena Nzambi yampita ko, ngatu kala on’okundandila ko. Omono, mono kwame aka i Yave; ke vena mvuluzi akaka ko, mono kaka. . . . dianu nu mbangi  zame, . . . omono i Nzambi.”—Yesaya 43:10-12.

¹⁶ Nze mbangi kuna mbazi a nkanu, nkangu a Yave bakala ye lau dia sia kimbangi vo Yave i Nzambi mosi kaka aludi. Wabayikila vo: ‘Nkangu una yakivangila, bateleka nkembelelw’ame.’ (Yesaya 43:21) Bazayakana vo nkangu a Yave. Wau vo Yave wabakûla muna Engipito, wavavanga vo banlemvokela yo kunkembelela nze Mfumu au. I diau mpe kevavanga o unu kwa nkangu andi. Mika wa ngunza wayika dina divavuanga kwa nkangu a Nzambi, wavova vo: “Nkangu miawonso midiata konso muntu muna nkumbu a yandi nzambi, kansi yeto tudiatila muna nkumbu a Yave wa Nzambi eto yakwele mvu.”—Mika 4:5.

17.Ekuma Yave kabadikila Isaele nze nsing’a vinyu wakondwa o mfunu?

¹⁷ Diankenda kikilu vo Aneyisaele ke basonga kwikizi ko kwa Yave. Bayantika tanginina zula yakaka yasambilanga nzambi za vangilwa muna mabaya ye matadi yo tunga maziku mayingi muna sambila nzambi zaluvunu. Vioka tezo kia 2.800 za mvu, Osea wa ngunza wavova vo Isaele yakala nze nsing’a vinyu ke wayimanga diaka mbongo ambote ko. Wakudikila vo: ‘Ntima miau mikitukidi mia umpuki; se beyeleswa.’ (Osea 10:1, 2) Vioka 150 ma mvu, Yeremiya mpe watezanesa ukolami wa Isaele ye nsing’a vinyu. Wabayikila vo nsing’ambote wa vinyu owu wakituka se wambi. Muna Yeremiya wa ngunza, Yave wavova vo: “Akweyi zina nzambi zaku zina wiyivangididi? mbula batelama, ovo balenda kuvuluza muna ntangw’a mpasi zaku.” Wavova mpe vo: “O nkangu ame bampilakene.”—Yeremiya 2:21, 28, 32.

18, 19. (a) Ekuma Yave kasakulwila vo osola nkangu ampa ova ntoto? (b) Nkia diambu tubadika muna longi dilanda?

¹⁸ Nkangu a Isaele wayima mbongo ambi kadi ke wasambilanga diaka Yave yo ntima mosi ko. Ke bakwamanana kala mbangi za Nzambi ko, kansi bakituka asambidi a teke. Muna kuma kiaki, Yesu wavovesa afidi a nsambila ya esi Yuda a lumbu yandi vo: “E kintinu kia Nzambi kikatulwa kwa yeno, kiavanwa kwa zula kiyima mbongo andi.” (Matai 21:43) Yave wantu akete kaka kasola muna nkangu a Isaele mu kituka se zula kiampa kia Isaele ya mwanda. Wasia nsilu vo okanga yau “ekangu diampa.” Yave wavova mu kuma kiau vo: “Nkala Nzambi au, oyau bekala nkangu ame.”—Yeremiya 31:31-33.

¹⁹ Vava Aneyisaele bakolama, Yave wasola Isaele ya mwanda muna tandu kiantete mu kala se nkangu andi. Kansi, aki nani i nkangu a Yave unu? Awana bazolele sambila Nzambi, aweyi balenda zayila kana aki nani i asambidi aludi? Tubadika e diambu diadi muna longi dilanda.