1. Nki kikitulanga salu kia umbangi se kiampasi?

VAVA nkangu a Yave wayantika samuna e nsangu zambote se vioka mvu 130, mpasi zayingi bawanana zau. * Nze Akristu a tandu kiantete, buka kiakete kaka bakala, basamunanga e nsangu zina wantu ayingi ke bayangalelanga ko. Ankaka nkutu babanzanga vo ke batoma longwa ko. Kuna kwalanda, vava Satana kavetwa ova ntoto, babangikwa. (Lusengomono 12:12) Tuka muna kolo kiakina, besilanga umbangi mu ‘lumbu yayi yambaninu’ ‘yazala ye mpasi.’—2 Timoteo 3:1.

2. Adieyi Yave kevanganga mu kutusadisa mu samuna e nsangu zambote?

² Kansi, Yave osadisanga nkangu andi. Ozolele vo basamuna e nsangu zambote mu nza yawonso, keyambula ko vo konso diambu dianingamesa salu kiaki. Osadisanga nkangu andi kimana wansambila mu mpila ina ketondanga. Wabavambula ye nsambil’a luvunu. Diau dimosi kavanga kuna nz’ankulu vava kavevola Aneyisaele muna Babele.  (Lusengomono 18:1-4) Mana Yave kekutulonganga nluta mekututwasilanga. Okutusadisanga mu zingila kuna luvuvamu muntu yo nkwandi yo kutukubika kimana twalonganga akaka mu kuma kiandi. (Tanga Yesaya 48:16-18.) Kana una vo Yave ofilanga e salu kieto, ediadi ke disongele ko vo ntangwa zawonso kesobanga mambu ma nza kimana twasamuna e nsangu zambote. Dialudi vo, mambu mayingi mevangamanga ova nza mekutusadisanga mu samuna e nsangu zambote. Kansi, twakinu bangikwa yo wanana ye mpasi zayingi zitukanga omu nza ya Satana. Mu lusadisu lwa Yave kaka tulendelanga sila umbangi.—Yesaya 41:13; 1 Yoane 5:19.

3. Aweyi ungunza wa Daniele ulunganenanga?

³ Daniele wasakula vo muna lumbu yambaninu, wantu ayingi bebakula e ludi kia Nkand’a Nzambi. (Tanga Daniele 12:4.) Vitila lumbu yambaninu yayantika, Yave wasadisa nkangu andi mu bakula malongi mamfunu ma Nkand’a Nzambi yo bembola malongi ma maluvunu ma Kikristu kia kimpangila. O unu, nkangu a Yave ulonganga e ludi kia Nkand’a Nzambi mu nza yawonso. Kieleka, o ungunza uyikwanga muna nkand’a Daniele mu lungana una. Tezo kia milhões 8 dia wantu balongoka e ludi ye belonganga kio kw’akaka. Kansi, nki kisadisanga nkangu a Yave mu samuna e nsangu zambote mu nza yawonso?

4. Muna mvu wa 1900, Nkand’a Nzambi mu ndinga nkwa wasekolwa?

⁴ O unu, wantu ayingi bena ye Nkand’a Nzambi, ediadi dikutusadisanga mu kubasamunwina e nsangu zambote. Kansi, kuna nz’ankulu ke wau ko diakala. Mu mvu miayingi, mfumu za mabundu ma Kikristu kia kimpangila ke bazolanga ko vo wantu batanga Nkand’a Nzambi. Babangikanga awana batanganga Nkand’a Nzambi yo vonda akaka muna awana basekolanga wo. Kansi muna mvu mia 1800, nkubika zankaka zasekola yo nieteka Nkand’a Nzambi wamvimba yovo ndambu mu tezo kia 400 za ndinga. Muna mvu wa 1900, wantu ayingi bakala ye Bibila kia yau kibeni. Kana una vo i wau, ke babakulanga ko e malongi mena mo.

5. Nkia salu besalanga Mbangi za Yave mu sekola Nkand’a Nzambi?

⁵ Nkangu a Yave bazaya wo vo bafwete zayisa akaka mana kelonganga o Nkand’a Nzambi, ediadi i diau kikilu bavanga. Kuna lubantiku, basadilanga nsekola zakaka za Nkand’a Nzambi yo kayanesa zo kwa wantu. Tuka muna mvu wa 1950, bavaikisa e Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas yamvimba yovo ndambu mu vioka 120 ma ndinga. Muna mvu wa 2013, bavaikisa e Tradução do Novo Mundo revisada mu Kingelezo. E nsekola yayi, ke yampasi ko muna bakula yovo mu sekola. Vava tusadilanga e nsekola ya Nkand’a Nzambi ina wantu balenda bakula, diasazu dikalanga mu kubalonga e ludi.

6, 7. (a)Nkia vita zabwa mu mvu 100 miviokele? (b) Aweyi e ntangw’a luvuvamu mu nsi zankaka ikutusadisilanga mu sila umbangi?

⁶ Mu mvu 100 miviokele, vita zayingi zabwa kumosi ye vita zole za nz’amvimba. Wantu ayingi bafwa. Ozevo, aweyi vekadilanga ye ntangw’a luvuvamu ye mu nkia mpila lusadisilanga nkangu a Yave mu samuna e nsangu zambote? Muna  kolo kia vit’anzole ya nz’amvimba, mpangi Nathan Knorr wavitanga o ntu vana vena Mbangi za Yave. Muna lukutakanu lwa mvivu lwa mvu wa 1942, wafila e longi diakala yo ntu a diambu “Luvuvamu—Nga Luzingila?” Mpangi Knorr wasasila o ungunza una muna Lusengomono kapu kia 17 yo songa vo e Armangedo ke yadi kwiza mu kolo kiakina ko. Vava e vita ifokoka, vekwiza e ntangw’a luvuvamu.—Lusengomono 17:3, 11.

⁷ Kansi, ediadi ke disongele ko vo vava e vita yafokoka, luvuvamu mu fulu yawonso lwakala. Tuka muna vit’anzole ya nz’amvimba, wantu ayingi befwanga mu vita zankaka. Kansi mu nsi zayingi, vekalanga ye ntangw’a luvuvamu isadisanga nkangu a Yave mu samuna e nsangu zambote. Nkia nluta ditwasanga? Muna kolo kia vit’anzole ya nz’amvimba, 110.000 dia Mbangi za Yave kaka bakala omu nza. Kansi o unu, vena ye tezo kia milhões 8 dia Mbangi za Yave. (Tanga Yesaya 60:22.) Elo, muna ntangw’a luvuvamu, tulenda samuna e nsangu zambote kwa wantu ayingi.

8, 9. Ekuma diakitukila se diasazu mu vanga nkangalu? Aweyi dikutusadisilanga muna salu kieto?

⁸ Vava nkangu a Yave wayantika sila umbangi kuna Estados Unidos, diampasi diakalanga kwa yau mu vanga e nkangalu. Muna mvu wa 1900, tezo kia mvu 21 tuka bayantikila nieteka Eyingidilu, 8.000 dia makalu kaka makala mu nsi yayi, ke mwakala ye nzila zayingi ko zambote. Kansi o unu, vena ye mazunda ye mazunda ma makalu mu nza yawonso, ye nzila zayingi zambote mu nsi zayingi. Muna kuma kiaki, tulenda sadila makalu ye nzila mu kwenda sila umbangi kw’awana bezingilanga muna zunga yandá. Kana nkutu vo e fulu tuzingilanga e nkangalu miampasi mikalanga ye divavanga vo twakangalela mu malu, tuvanganga mawonso tulenda kimana twenda samuna e nsangu zambote kwa wantu mu konso fulu bena.—Matai 28:19, 20.

⁹ Tusadilanga mpe mpila zankaka za kangalela mu samuna e nsangu zambote. Tutwikanga Nkanda mia Nzambi ye nkanda miankaka muna makalu mampwena, nzaza ye muna makumbi ma ntoto. ­Ediadi disongele vo mu tumingu twakete, tulenda twika nkanda kw’ampangi bezingilanga mu zunga yandá. Akengi a zunga, Afidi a Mavula, misionario ye mpangi zankaka bevanganga nkangalu mu ndeki mu kwenda fila malongi muna tukutakanu twa mvivu yo sadisa e nkutakani. Mpangi za Buka kia Selo Yambuta ye mpangi zankaka kuna vula diasina bevanganga mpe nkangalu mu ndeki mu kwenda mu nsi zayingi mu kasakesa yo longa mpangi zau. Mawonso mama mesadisanga nkangu a Yave mu kala ye kintwadi.—Nkunga 133:1-3.

10. Aweyi Kingelezo kisadilwanga mu nza?

¹⁰ Muna tandu kiantete, wantu ayingi  bavovanga Kingerekia muna nsi zayalwanga kwa Roma. O unu, wantu ayingi omu nza bevovanga Kingelezo. Muna kuma kiaki, o nkanda English as a Global Language uvovanga vo wantu ayingi mu nza bevovanga yovo bakula Kingelezo. Ayingi belongokanga Kingelezo kadi i ndinga isadilwanga mu nza yawonso muna kinkita, mambu ma tuyalu, ngangu za nza ye muna lekwa yankaka ivaikiswanga.

11. Aweyi Kingelezo kisadisilanga muna salu kia nkangu a Yave?

¹¹ E mpila kisadilwanga Kingelezo mu nza yawonso disadisanga mu sayanesa e ludi. Mu mvu miayingi, e nkanda mieto mu Kingelezo ntete miavaikiswanga. Wantu ayingi batanganga mio kadi e Kingelezo mu nsi zayingi kiavovuanga. E Kingelezo kiau mpe kisadilwanga kuna vula dieto diasina. Mpangi z’akala ye z’akento betukanga mu nsi zayingi ana bebakulanga Kingelezo belongwanga muna sikola zeto kuna Patterson, Nova York.

12. Mu ndinga kwa tusekolwelanga e nkanda mieto? Aweyi e programa za komputador zisadisilanga?

¹² Kansi, tuna ye mbebe ya samuna e nsangu zambote kwa wantu mu nza yawonso. Ekiaki i kuma tusekolwelanga nkanda mieto mu vioka 700 za ndinga. Aweyi e salu kiaki kisadilwanga? Komputador ye programa za komputador nze MEPS, zikutusadisanga mu sala e salu kia sekola. Muna kuma kiaki, Mbangi za Yave omu nza yawonso balenda bakula e ‘ndinga yavelela’ ya ludi kia Nkand’a Nzambi yo kala mu kintwadi.—Tanga Sefaniya 3:9.

13, 14. Aweyi e nsiku ye nzengo za mbazi a nkanu zikutusadisilanga?

¹³ E nsiku mia Roma mu mpila zayingi miasadisila Akristu muna tandu kiantete mu sila umbangi. O unu mpe, e nsiku mia nsi zayingi mikutusadisanga muna salu kia samuna e nsangu zambote. Kasikil’owu, e nsiku mia Estados Unidos mivananga o nkangu o nswa wa sola dibundu diau, vovela oma ma lukwikilu lwau yo kutakana. Ediadi disongele vo tuna ye luvevoko lwa vanga tukutakanu tweto yo samuna e nsangu zambote mu nsi yayi. Tuna mpe ye luvevoko lwa kubika e salu kia samuna nsangu zambote mu nza  yawonso tuka kuna vula dieto diasina kuna Estados Unidos. Kansi, vekalanga ye ntangwa divavanga vo twenda kuna mbazi a nkanu mu tanina o luvevoko lweto lwa samuna e nsangu zambote. (Filipi 1:7) Vava afundisi a mbazi za nkanu zakete bevavanga katula luvevoko lweto lwa samuna e nsangu zambote, tukwendanga kuna mbazi za nkanu zanene. Nkumbu miayingi tulungiswanga.

¹⁴ Muna nsi zankaka, tukwendanga mpe kuna mbazi a nkanu mu tanina o luvevoko lweto lwa sambila Yave yo samuna e nsangu zambote. Avo ke tulungisu ko, tukwendanga kuna mbazi a nkanu italanga mambu ma nza yawonso. Kasikil’owu, nkumbu miayingi tukwendanga kuna Mbazi a Nkanu Italanga oma ma Zitu wa Wantu Kuna Nsi za Europa. Yamuna ngonde a Yuni ya mvu wa 2014, mfundu 57 tusundidi kala kuna mbazi a nkanu yayi. E nzengo zibakwanga kuna mbazi a nkanu yayi zifwete lemvokelwa mu nsi zawonso za Europa. Kana una vo ‘tusaulwanga kwa zula yawonso,’ e nsiku mia nsi zayingi mikutuvananga luvevoko lwa sambila Yave.—Matai 24:9.

15. Mu nkia mpila e salu kia nieteka kiatomesenwa? Aweyi dikutusadisilanga?

¹⁵ E ndekwa zampa za nietekena nkanda zikutusadisanga mu samuna e nsangu zambote kwa wantu ayingi. Tuka mvu miayingi, wantu basadilanga e ndekwa za nietekena zasokwa kwa Johannes Gutenberg mu mvu wa 1450. Kansi mu mvu 200 miviokele, e salu kia nieteka kitomeswanga mu mpila zayingi. Basoka e makina ma nietekena meyikilwanga vo offset. Muna kuma kiaki, e salu kia nieteka kiakituka kia nzaki, e nkanda mpe miatomeswa kikilu. Vana ntandu, o  vanga e papela yo bandula e nkanda ke divavanga diaka nzimbu zayingi ko. Lunungunuku lwalu nkia nsobani lwatwasa muna nkanda mieto? Muna mvu wa 1879, Eyingidilu diantete mu Kingelezo kaka diavaikisilwa. Ke diakala ye fwaniswa ko, 6.000 ma yinkanda-nkanda Eyingidilu kaka yanietekwanga. O unu, Eyingidilu dinietekwanga mu vioka 200 za ndinga. Eyingidilu dikalanga ye fwaniswa yambote-mbote. Vioka 50.000.000 ma yinkanda-nkanda Eyingidilu inietekwanga.

16. Nkia lekwa ikutusadisanga mu samuna e nsangu zambote mu nza yawonso? (Tala fwaniswa kuna lubantiku lwa longi)

¹⁶ Lekwa yayingi ivaikisu kala mu 200 za mvu miviokele isadisanga nkangu a Yave mu samuna e nsangu zambote. Tuyikidi kala e makumbi ma ntoto, makalu ye ndeki. Kansi, tusadilanga mpe mvelo, masini ma sonekena, masini ma Braille, telégrafo, telefone, câmera, masini ma bandulwila ndinga, video, radio, televizau, filme, komputador ye Internete. Kana una vo ke Mbangi za Yave ko basoka e lekwa yayi, tusadilanga yo mu vaikisa Nkand’a Nzambi ye nkanda miankaka mu ndinga zayingi yo samuna e nsangu zambote mu nza yawonso. Muna mpila yayi, ‘tuyemanga kimvumina kia zula,’ nze una wasakulwa muna Nkand’a Nzambi.—Tanga Yesaya 60:16.

17. (a)Nkia ziku tuna kiau mu kuma kia salu kia samuna e nsangu zambote? (b) Ekuma Yave kazolele vo twasala yandi entwadi?

¹⁷ Ka lukatikisu ko vo, Yave ofilanga e salu kieto kia samuna e nsangu zambote. Yave watuvana e salu kiaki, ke mu kuma kia sia ko vo ke lenda kio sala ko kondwa kwa lusadisu lweto, kansi mu kuma kia zola kwandi muna yeto ye ozolele vo twasala yandi entwadi. Vava tusamunanga e nsangu zambote, tusonganga vo zola tukunzolanga ye tuzolanga mpe wantu ankaka. (Maku 12:28-31; 1 Korinto 3:9) Tuvutulanga matondo kwa Yave wau kekutusadisanga mu samuna e nsangu zambote mu nza yawonso. Muna kuma kiaki, yambula twasadilanga konso lau tuna diau mu sila umbangi mu kuma kia Yave ye Kintinu kiandi.