1. Adieyi disonganga vo salu kia umbangi mfunu kiakala kwa Yesu?

YESU wazolanga longa oma ma Kintinu kia Nzambi. Vava Yesu kakala ova ntoto, e Kintinu i diambu katoma vovelanga. Wayika Kintinu vioka nkumbu 100 muna salu kiandi kia umbangi. E Kintinu mfunu kikilu kiakala kwa Yesu.—Tanga Matai 12:34.

2. Wantu nkwa bawá nkanikinu a Yesu wasonama muna Matai 28:19, 20? Ekuma tuvovele wo?

² Ke vavioka kolo ko vava Yesu kafuluka, wamoneka kwa vioka 500 z’alongoki. (1 Korinto 15:6) Nanga mu kolo kiaki Yesu kabakanikina vo benda samuna kwa “wantu a zula yawonso.” E salu kiaki kiampasi kikilu. * Wabavovesa vo e salu kia samuna e nsangu zambote kikwamanana mu kolo kiayingi yakuna  “nsuk’a tandu.” Vava osamunanga e nsangu zambote o unu, osadisanga muna ndungan’a ungunza wau.—Matai 28:19, 20.

3. Nkia mambu tatu mekutusadisanga mu samuna e nsangu zambote?

³ Vava Yesu kavana nkanikinu wa kwenda samuna e nsangu zambote, wavova vo: “Ngina yeno.” (Matai 28:20) Yesu wasia alandi andi nsilu vo ofila e salu kia samuna e nsangu zambote yo kubasadisa kimana basamuna zo mu nza yawonso. O Yave mpe okutusadisanga. Okutuvananga “mambu mawonso mambote” mu kutusadisa twasamuna e nsangu zambote. (Ayibere 13:20, 21) Mu longi diadi, tubadika matatu muna mambu mama mambote: (1) salanganu tutambulanga, (2) ndekwa tusadilanga ye (3) mpila tulongelwanga. Entete, yambula twabadika yaka salanganu tusadidi kala mu mvu 100 miviokele.

4. Aweyi salanganu ya mpila mu mpila ikutusadisilanga muna salu kieto kia umbangi?

⁴ Yesu watezanesa e nsangu za Kintinu ye mbongo yakunua mu ntoto mia mpila mu mpila. (Matai 13:18, 19) Mvati a nsengo osadilanga salanganu ya mpila mu mpila mu kubika o ntoto. Diau dimosi, o Ntinu eto okutuvananga salanganu ya mpila mu mpila tulenda sadila muna sadisa o wantu batambulwila e nsangu tusamunanga. Yankaka muna salanganu yayi mu fikolo kaka yasadilwa; yankaka yakinu sadilwa yamu unu. Kansi, salanganu yayi yawonso ikutusadisanga mu tomesa ndekwa zeto za sila umbangi.

5. Nki i kalati kia sila umbangi? Aweyi kiasadilwanga?

⁵ Muna mvu wa 1933, ateleki bayantika sadila kalati kia sila umbangi. E salanganu kiaki kiasadisa ayingi mu yantika samuna e nsangu zambote. Kalati kiaki kiakete kiakala, mwasonama e nsangu zankufi za Nkand’a Nzambi. Ezak’e ntangwa vavaikiswanga kalati kiampa ye nsangu zampa. Mpangi Erlenmeyer, kimbuta kia mvu kumi kakala vava kasadila kalati kia sila umbangi mu nkumbu antete. Wavova vo: “E mvovo mia lubantiku mia vovanga vo, ‘Nga olenda tanga kalati kiaki?’ Avo muntu otangidi e kalati, twamvananga e nkanda, i bosi twayendanga kwa muntu ankaka.”

6. Aweyi kalati kia sila umbangi kiasadisila ateleki?

⁶ E kalati kia sila umbangi kiasadisanga ateleki mu mpila zayingi. Kasikil’owu, ateleki ankaka akwa nsoni bakala. Kana una vo bazolanga sila umbangi, ke bazayanga ko dina bevova. Ateleki ankaka akwa unkabu bakala. Bavovanga kwa muntu mawonso bazeye mu miniti miakete, kansi ke bakalanga ye ndekwa za vovela ko. E kalati kia sila umbangi kiasadisa ateleki awonso mu sila umbangi mu mpila yakiá ye mu mvovo miankufi.

7. Nkia mpasi ateleki bawanananga zau vava basadilanga kalati?

⁷ Bawanananga mpe ye mambu mampasi.  Mpangi ankento Grace Estep wavova vo: “Ezak’e ntangwa twayuvulwanga vo, ‘Nkia nsangu zina mu kalati kiaki? Ngeye mosi kulendi zo samuna ko?’” Akaka ke balendanga tanga ko mana masonama muna kalati. Akaka batambulanga kaka e kalati yo kanga e kielo. Akaka ke bayangalelanga nsangu zeto ko, muna kuma kiaki batiazunanga kio. Kana una vo i wau, kalati kia sila umbangi kiasadisa ateleki mu samuna e nsangu zambote kwa mfinangani zau yo zayakana nze ateleki a Kintinu.

8. Aweyi e fonógrafo yasadilwanga? (Tala fwaniswa kuna lubantiku lwa longi.)

⁸ E salanganu kiakaka kiayantika sadilwa tuka muna mvu wa 1930 i fonógrafo. Mpangi zankaka bayikilanga yo vo Arone wau vo e fonógrafo yau yavovanga vana fulu kiau. (Tanga Luvaiku 4:14-16.) Avo muntu otambulwidi kubawá, ateleki basikanga longi dia Nkand’a Nzambi, i bosi bansisilanga e nkanda. Ezak’e ntangwa, nzo yawonso yakutakananga mu wá e longi. Muna mvu wa 1934, e Sociedade Torre de Vigia yayantika vanga fonógrafo zakete mu kuma kia salu kia umbangi. Ampangi babandula tezo kia 92 dia malongi.

9. O sadila e fonógrafo nkia nluta diatwasa?

⁹ Vava mpangi Hillary Goslin kawá dimosi muna malongi mama, walomba fonógrafo mu lumingu lumosi kimana kenda zayisa e nsangu za Nkand’a Nzambi kwa esi belo kiandi. Muna kuma kiaki, wantu ayingi bayantika yangalela e ludi yo vubwa. Kuna kwalanda, nzole muna wan’amakento a mpangi Goslin bakota Sikola ya Ngiladi yo filwa muna salu kia kimisionário. Nze kalati kia sila umbangi, e fonógrafo mpe yasadisa ateleki ayingi mu yantika sila umbangi. I bosi, muna lusadisu lwa Sikola ya Salu kia Kimfumu, o Ntinu olonganga nkangu andi mu kala alongi ambote.

10, 11. Aweyi e zulunalu ye radio zasadilwanga mu samuna e nsangu zambote? Ekuma ndekwa zazi zakadila zambote?

¹⁰ Muna luludiku lwa Ntinu eto, nkangu a Nzambi usadilanga ndekwa za mpila mu mpila mu sila umbangi kwa wantu ayingi. E ndekwa zazi mfunu kikilu zakala, musungula vava asadi ke bakala ayingi ko. (Tanga Matai 9:37.) Kasikil’owu, se vioka mvu miayingi, nkangu a Nzambi wasadilanga zulunalu mu samuna e nsangu zambote. Konso lumingu, mpangi Russell watwikanga longi dimosi dia Nkand’a Nzambi kwa amwangi a nsangu. I bosi, batwikanga e longi diadi kwa asoneki a zulunalu kuna Canadá, Europa ye Estados Unidos. Muna mvu wa 1913, malongi ma mpangi Russell mavaikiswanga mu 2.000 ma zulunalu yo tangwa kwa vioka 15.000.000 ma wantu.

¹¹ E radio mpe yatoma sadilwanga mu samuna e nsangu zambote. Kina kia 16 kia  ngonde ya Abidi, 1922, mpangi Rutherford wavova e longi diandi diantete muna radio. Tezo kia 50.000 ma wantu bawá e longi diadi. Ke vavioka kolo ko, twayantika sadila radio ya yeto kibeni yayikilwanga vo WBBR. E radio yayi yayantika mwanganesa e nsangu kina kia 24 kia ngonde a Fevelelo, 1924. Eyingidilu dia 1 Desemba, 1924, diavova vo: “Muna ndekwa zawonso tusadilanga muna sayanesa e ludi, tuna ye ziku vo e radio i ndekwa zisundidi o wete, ke ivavanga nzimbu zayingi ko.” Nze zulunalu, e radio yatusadisa mu sila umbangi kwa wantu ayingi, musungula muna zunga ina ke yakala y’ateleki ayingi ko.

12. (a) Nkia mpila ya sila umbangi mu fulu ya ndonga otoma yangalelanga? (b) Adieyi dilenda kutusadisa mu sunda o wonga wa sila umbangi mu fulu ya ndonga?

¹² Sila umbangi mu fulu ya ndonga i ndekwa zambote zisadilwanga mu sila umbangi kwa wantu ayingi o unu. Ngolo zayingi tuvanganga mu sia umbangi kwa wantu muna fulu iningamenanga makalu, makumbi ma ntoto, nzila ziviokelanga wantu ayingi ye muna mazandu. Nga wonga okalanga wau wa sila umbangi mu fulu ya ndonga? Avo i wau, lomba lusadisu muna sambu yo badika dina mpangi Manera una vo nkengi a zunga kavova: “Tubadikilanga konso ndekwa zampa za sila umbangi nze  mpila yankaka ya sadila Yave, ya songela kwikizi kieto muna yandi yo songa vo lukwikilu lwasikila tuna lwau. Tukalanga ye tima dia songa vo tuzolele kunsadila konso una kazolele.” Vava tusundanga wonga yo sadila ndekwa zampa za sila umbangi, tusiamisanga e vuvu kieto muna Yave yo kituka ateleki azikuka.—Tanga 2 Korinto 12:9, 10.

13. O sadila e nzil’eto ya Internete muna salu kia umbangi, aweyi itwasilanga e nluta? Yika e nluta wabaka mu sadila e nzil’eto.

¹³ Ateleki ayingi bezolanga songa wantu e nzil’eto ya Internete, jw.org, muna balenda tangila yovo bandula nkanda mieto mu vioka 700 za ndinga. Konso lumbu, vioka wantu milhão mosi ye ndambu beziulanga nzil’eto ya Internete. Mu mvu miavioka, e radio yamwanganga e nsangu zambote yamuna zunga yandá. O unu, e nzil’eto diau dimosi mpe yivanganga.

14. Nkia lusadisu bavavanga ateleki? Nkia sikola yabasadisa mu kituka alongi ambote?

¹⁴ E salanganu ye ndekwa tuvovele, nluta miayingi zitwasanga. Kansi kuna lubantiku diavavanga vo ateleki balongwa una balenda sila umbangi. Kasikil’owu, wantu akaka ke bayangalelanga ko mana bawanga muna fonógrafo. Ezak’e ntangwa, akaka bayangalelanga zo yo vava diaka zaya mayingi. Diavavanga vo ateleki bazaya una balenda kwamanena e moko kuna ndekwa yo muntu ubazengel’e mvovo ye una balenda kadila alongi ambote. Muna lusadisu lwa mwand’avelel’a Nzambi, mpangi Knorr wamona vo diamfunu ateleki balongwa una balenda vovela muna salu kia umbangi. Muna kuma kiaki, kuna lubantiku lwa mvu wa 1943, e Sikola ya Salu kia Kimfumu yasikidiswa muna nkutakani. Sikola yayi yasadisa awonso mu kituka alongi ambote.

15. (a) Nkia mpasi bawanana zau ampangi bafilanga malongi muna Sikola ya Salu kia Kimfumu? (b) Nsilu a Yave wasonama muna Nkunga 32:8 aweyi ulunganenanga kwa ngeye?

¹⁵ Mpangi zayingi ke balendanga vova ko vana fulu kia ndonga. Mpangi Ramu osungamenanga e longi diandi diantete muna mvu wa 1944. E longi diandi diavovela lunsansu lwa Doenge oyikwanga muna Nkand’a Nzambi. Mpangi Ramu wavova vo: “O malu, moko ye meno mame mayantika o zakama.” Wakudikila vo: “Wauna i nkumbu antete yafila e longi kuna vovelo. Kana una vo i wau, kiayoya ko.” Kana una vo diampasi diakala, wan’akete mpe bafilanga malongi muna sikola. Mpangi Manera osungamenanga toko dimosi vava kafila e longi diandi diantete: “Vava kayantika vova, wayantika dila. Kana una vo wakwamanana dila, wafokola e longi diandi.” Nanga kuvananga  nkomena ko muna tukutakanu mu kuma kia nsoni yovo wonga. Avo i wau, samba kwa Yave kasadisa mu sunda o wonga. Okusadisa nze una kasadisila alongoki antete a Sikola ya Salu kia Kimfumu.—Tanga Nkunga 32:8.

16. (a) Entete adieyi diakala e kani dia Sikola ya Ngiladi? (b) Adieyi i kani dia sikola yayi tuka muna mvu wa 2011?

¹⁶ Nkubik’a Nzambi isadilanga mpe Sikola ya Ngiladi mu longa ampangi. Dimosi muna makani ma sikola yayi, i sadisa alongoki mu siamisa e tima diau dia samuna e nsangu zambote. Sikola ya Ngiladi yayantika muna mvu wa 1943. Tuka muna kolo kiakina, 8.500 za mpangi bakotele kala sikola yayi yo filwa mu 170 lwa nsi. Tuka muna mvu wa 2011, awana betambulanga e mboka mu kota sikola yayi, i aviti a nzila espesiale, akengi a zunga, awana besadilanga kuna Betele yovo misionario ana ke bakota sikola ya Ngiladi ko.

17. Sikola ya Ngiladi nkia nluta itwasanga?

¹⁷ Nga Sikola ya Ngiladi nluta itwasanga? Elo. Badika dina diavangama kuna Japão. Muna ngonde ya Agositu ya mvu wa 1949, tezo kia ateleki kumi kaka bakala kuna nsi yayi. Kansi, kuna mfoko a mvu wau, misionario 13 bayenda sala e ntwadi ye ateleki a nsi yayina. O unu, tezo kia 216.000 m’ateleki bena kuna Japão. Ayingi muna yau besalanga se aviti a nzila!

18. Nkia sikola zankaka tuna zau?

¹⁸ Tuna mpe ye sikola zankaka nze Sikola ya Salu kia Kintinu, Sikola ya Salu kia Kimviti a Nzila, Sikola ya Ateleki a Kintinu, Sikola ya Akengi a Zunga ye Akazi Au ye Sikola ya Afidi a Mavula ye Akazi Au. E sikola zazi zilonganga mpangi z’akala ye z’akento yo kumika lukwikilu lwau. Ka lukatikisu ko vo Yesu wakinu longa wantu ayingi.

19. Adieyi mpangi Russell kavova mu kuma kia salu kia umbangi? Nga e mvovo miandi mialungana?

¹⁹ Lutila mvu 100 miviokele kala tuka Kintinu kia Nzambi kiayantikila o yala. Mu mvu miami miawonso, Yesu Kristu wa Ntinu eto, ofilanga e salu kia umbangi. Muna mvu wa 1916, mpangi Russell wakwikilanga vo e nsangu zambote zimwangana mu nza yawonso. Wavova vo: “E salu kia umbangi mu wokela kaka kina ye kikwamanana wokela. Vena ye salu kiayingi kifwete salwa mu nza yawonso muna samuna e ‘nsangu zambote za kintinu.’” (A Fé em Marcha, wasonekwa kwa Alexander H. Macmillan, lukaya lwa 69) E salu kiaki mu salwa kina o unu! Tuvutulanga matondo kwa Yave wa Nzambi a luvuvamu, wau kekutuvananga mawonso tuvuidi o mfunu mu vanga luzolo lwandi!