1-3. (a) Ekuma tulenda vovela vo e ngindu ye nding’a Nzambi isundidi ezi za wantu? (b) Adieyi tulongoka mu longi diadi?

YAVE wazola vo akaka mpe bazinga yo kala ye kiese. Muna kuma kiaki, wavanga e mbasi, i bosi wavanga o wantu. (Nkunga 36:9; 1 Timoteo 1:11) Entete, Yave wasema ndiona Yoane wa ntumwa kayikila vo e “Diambu.” (Yoane 1:1; Lusengomono 3:14) Yave wamokenanga yo Yesu una vo i Diambu yo kunsonga e ngindu zandi. (Yoane 1:14, 17; Kolosai 1:15) Paulu wa ntumwa wavova vo ambasi mpe mokena bemokenanga, bavuidi ndinga yaswaswana ye ndinga za wantu.—1 Korinto 13:1.

² Yave ozeye mawonso mu kuma kia ulolo wa mbasi ye wantu kavanga. Owanga e sambu ya ulolo wa wantu vava besambanga muna ola yau imosi yo bakula mana bevovanga kana una vo mu ndinga zaswaswana. Ekolo kewanga e sambu yayi yawonso, Yave omokenanga mpe ye mbasi yo kubaludika. Yave ovanganga mawonso mama, kadi e ngindu ye nding’andi isundidi e ndinga ye ngindu za wantu. (Tanga Yesaya 55:8, 9.) Muna kuma kiaki, vava  kemokenanga yo wantu, Yave osadilanga e mvovo mizayakene kimana twabakula mana kevovanga.

³ Mu longi diadi, tulongoka una Yave kemokenenanga yo wantu mu mpila yakiá. Tulongoka mpe una kesobelanga e mpila ya mokenena, avo divuilu o mfunu.

4. (a) Nkia ndinga kasadila Yave muna mokena yo Mose, Samuele ye Davidi? (b) Nkia mambu masonama muna Nkand’a Nzambi?

⁴ Vava kamokenanga yo Adami wa muntu antete muna mpatu ya Edene, Yave nanga nding’a Kiyibere kia nz’ankulu kavovanga. Kuna kwa landa, Yave wamokena yo Mose, Samuele ye Davidi. Kana una vo basadila e mvovo mia yau kibeni mia Kiyibere ye mpil’au ya sonekena, mana basoneka kwa Nzambi matuka. Basoneka mana Yave kabavovesa yo soneka mpe una Nzambi kakadila yo nkangu andi. Kasikil’owu, Nkand’a Nzambi uvovelanga lukwikilu ye zola kwau muna Nzambi. Uvovelanga mpe vilwa ye kondwa kwau kwa lukwikilu. Mawonso mama masonekwa muna wete dieto.—Roma 15:4.

5. Nga Nzambi nding’a Kiyibere kaka kasadilanga muna mokena yo wantu? Sasila.

⁵ Yave ke ntangwa zawonso ko kasadilanga nding’a Kiyibere mu mokena yo wantu. Vava Aneyisaele bavaika muna kinkole kuna Babele, akaka muna yau nding’a Ki-aramiti bavovanga muna zingu kiau kia lumbu ke lumbu. Nanga kiaki i kuma Daniele, Yeremiya ye Ezera basonekena nkanda miankaka mia Nkand’a Nzambi muna Ki-aramiti.

6. Ekuma e Sono ya Kiyibere yasekolwelwa muna Kingerekia?

⁶ Vava Alesandero Anene kayalanga, e Kingerekia kiayikilwanga vo coiné yakituka se ndinga yatomwa vovuanga muna nsi zayingi. Ayuda ayingi bayantika vova Kingerekia, muna kuma kiaki e Sono ya Kiyibere yasekolwa muna Kingerekia. E nsekola yayi iyikilwanga vo Septuaginta. Eyayi i nsekola yantete ya Nkand’a Nzambi, imosi muna nsekola zitoma zitiswanga. Akwa ngangu bekwikilanga vo wantu 72 basoneka e nsekola ya Septuaginta. Asekodi akaka mvovo mu mvovo basekolwela tuka muna Sono ya Kiyibere, kansi akaka ke diau ko bavanga. Kana una vo i wau, Ayuda ye Akristu ana bavovanga Kingerekia bakwikilanga vo Septuaginta Diambu dia Nzambi kikilu.

7. Nkia ndinga Yesu kasadilanga muna longa alongoki andi?

⁷ Vava Yesu kakala ova ntoto, nanga Kiyibere kavovanga. (Yoane 19:20; 20:16; Mavangu 26:14) Nanga wasadilanga mpe mvovo miankaka mia Ki-aramiti mina miatoma sadilwanga muna tandu kiakina. Kansi, wazaya mpe Kiyibere kia nz’ankulu kiavovuanga kwa Mose ye ngunza, ana basoneka e sono yatangwanga muna masambilu konso lumingu. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Mavangu 15:21) Kana una vo Kingerekia ye Kilatini kiavovuanga muna lumbu ya Yesu, Nkand’a Nzambi ke uyikanga ko kana vo Yesu mpe wavovanga ndinga zazi.

8, 9. Ekuma Akristu ayingi bavovelanga Kingerekia? Adieyi ditulongele mu kuma kia Yave?

⁸ Alandi antete a Yesu Kiyibere bavovanga. Kansi kuna nima lufwa lwandi, alongoki bayantika vova ndinga zankaka. (Tanga Mavangu 6:1.) Ekolo e nsangu zambote zamwangananga, Akristu ayingi bavovanga Kingerekia vana fulu kia vova Kiyibere. Wau vo Kingerekia i ndinga yatoma vovuanga, e nkand’a Matai, Maku, Luka ye Yoane mu ndinga yayi miasonamena. E nkanda mia Paulu wa ntumwa ye nkanda miankaka mia Nkand’a Nzambi muna Kingerekia mpe miasonekenwa.

⁹ Vava asoneki a Sono ya Kingerekia ya Kikristu bayikanga e Sono ya Kiyibere, nkumbu miayingi basadilanga e nsekola ya Septuaginta. Ezak’e ntangwa, e sono yayi nswaswani yakala ye sono yantete ya Kiyibere. Muna mpila yayi, mana basoneka asekodi alembi lunga makota muna Nkand’a Nzambi tusadilanga o unu. Ediadi ditulongele vo kuna kwa Yave, ke vena ndinga ko yovo fu kia kisi nsi kisundidi yankaka o mfunu.—Tanga Mavangu 10:34.

10. Adieyi tulongokele muna mpila ina Yave kemokenenanga yo wantu?

¹⁰ Tulongokele vo Yave omokenanga yo wantu muna ndinga zau. Kasikidisa ndinga ko ina wantu bafwete vova kimana banzaya yovo mu zaya makani mandi. (Tanga Zakariya 8:23; Lusengomono 7:9, 10.) Tulongokele mpe vo Yave wavumunwina asoneki a Nkand’a Nzambi, kansi wabayambula vo basoneka e ngindu zandi muna mvovo mia yau kibeni.

11. Kana una vo wantu ndinga zaswaswana bevovanga, ekuma ke dikakidilanga Yave ko mu mokena yau?

¹¹ Kana una vo wantu ndinga zaswaswana bevovanga, ediadi ke dikakidilanga Yave ko mu mokena yau. Aweyi tuzayidi wo? Muna Nkand’a Nzambi, fulu yakete kaka yasonama e mvovo mia Yesu  muna ndinga ina kavovela mio. (Matai 27:46; Maku 5:41; 7:34; 14:36) Kansi, Yave wavanga mawonso kimana mvovo mia Yesu miasonekwa yo sekolwa muna Kingerekia, i bosi muna ndinga zankaka. Wau vo Ayuda ye Akristu nkumbu miayingi basonekanga e Diambu dia Nzambi, e nsangu zina mo ke zasobwa ko. I bosi, e sono yayi yasekolwanga mu ndinga zayingi. Vioka 400 za mvu vava Kristu kafwa, John Chrysostom wavova vo malongi ma Yesu masekolwa mu ndinga zavovuanga kwa esi Suria, Engipito, Índia, Parasi, Etiopia ye kwa nkangu a nsi zankaka.

12. Aweyi Nkand’a Nzambi usilwanga kitantu?

¹² Muna lusansu lwawonso lwa wantu, ayingi besianga Nkand’a Nzambi kitantu yo bangika awana besekolanga yo kayanesa wo. Vioka 300 za mvu vava Yesu kawutuka, Diocleciano wa Ntinu a Roma wakanikina vo bayoka Nkand’a Nzambi miawonso. Una vavioka 1.200 za mvu, William Tyndale wayantika sekola Nkand’a Nzambi muna Kingelezo. Edi kavova vo avo i luzolo lwa Nzambi vo kazinga mvu miayingi, ovanga mawonso kimana konso muntu, kana nkutu ndiona ozingilanga kuna vata kazaya Nkand’a Nzambi lutila mfumu za mabundu. Mu kuma kia lubangamu, Tyndale wayaluka kuna Inglaterra yo kwenda ku nsi yankaka kimana kasekola yo nieteka Nkand’a Nzambi. Kana una vo mfumu za mabundu bayoka e kopi zawonso basolola, e nsekola ya Tyndale yakayaneswa kwa wantu ayingi. Muna kuma kiaki, Tyndale wazengwa e nsingu yo yokwa vana nti kakomwa. Kansi mfumu za mabundu ke balenda fwasa e nsekol’andi ko. E nsekola yayi yasadilwa muna vaikisa e nsekola iyikilwanga vo Rei Jaime.—Tanga 2 Timoteo 2:9.

13. Adieyi lufimpu lwa sono yankulu ya Nkand’a Nzambi lusonganga?

¹³ Dialudi vo muna nsekola zayingi zankulu za Nkand’a Nzambi mwina yo vilwa ye mambu mankaka maswaswana. Akwa ngangu bafimpulula ye sungididi kiawonso mafunda ye mafunda ma sono yankulu ye nsekola zankulu za Nkand’a Nzambi. Vava batezanesa zo, basolola vo tini yakete kaka yakala yaswaswana. E nswaswani zazi ke zakala zanene ko. Kana una vo i wau, e nsangu za Nkand’a Nzambi ke zasoba ko. Lufimpu nze lwalu  lukwikidisanga alongoki akieleka a Nkand’a Nzambi vo mana masonama muna Nkand’a Nzambi tuna wau o unu i Diambu diavumunwinwa kwa Yave.—Yesaya 40:8.

14. Yamu nkia tezo o Nkand’a Nzambi usekolwelwanga o unu?

¹⁴ Kana una vo wantu ayingi bavava fwasa Nkand’a Nzambi, o unu usekwelo kala mu vioka 2.800 za ndinga. O lutangu lwalu luviokele nkanda miawonso tuna miau. Kana una vo wantu ayingi o unu ke bekwikilanga mu Nzambi ko, Nkand’a Nzambi i nkanda usundidi kayaneswa muna lusansu lwa wantu. Kanele vo nsekola zankaka za Nkand’a Nzambi zampasi mu tanga yovo bakula, e nsekola zazi zawonso vuvu kia moyo a mvu ya mvu zivananga.

15. (a) Nkia diambu diasoba muna nkanda mieto tuka muna mvu wa 1919? (b) Ekuma nkanda mieto misonekenwanga ntete muna Kingelezo?

¹⁵ Muna mvu wa 1919, buka kiakete kia alongoki a Nkand’a Nzambi basolwa se “ntaudi akwikizi yo lulungalalu.” Muna kolo kiakina, ntaudi akwikizi nding’a Kingelezo kasadilanga mu longa nkangu a Nzambi. (Matai 24:45) Kansi o unu, nkanda mieto misekolwanga mu vioka 700 za ndinga. Nze nding’a Kingerekia kuna nz’ankulu, o unu e Kingelezo i ndinga itomene zayakana, isadilwanga muna kinkita ye kuna sikola. Muna kuma kiaki, nkanda mieto misonekenwanga ntete muna Kingelezo, i bosi misekolwanga muna ndinga zankaka.

16, 17. (a) Adieyi nkangu a Nzambi bavuang’o mfunu? (b) Aweyi nsatu zazi zalungisilwa? (c) Nkia luzolo kakala lwau mpangi Knorr?

¹⁶ Malongi ma nkanda mieto mu Nkand’a Nzambi metukanga. Entete, nkangu a Nzambi basadilanga nsekola ya Rei Jaime, ina yavaikiswa muna mvu wa 1611. Kansi, e mvovo mia nsekola yayi miankulu ye miampasi mu bakula. Kana una vo e nkumbu a Nzambi yasonama mu fulu yayingi muna sono yankulu, muna nsekola yayi mu fulu yakete kaka yasonama. Awana basekola yo vilwa mpe bavanga yo kudikila sono yankaka ina ke yasonama ko muna sono yankulu. I diau mpe diavangama muna nsekola zankaka za Nkand’a Nzambi za Kingelezo.

¹⁷ Diavava vo nkangu a Nzambi bakala ye nsekola yambote, yatoma kiá. Muna kuma kiaki, basikidisa e Buka kia Nsekola ya Nz’ampa. Muna mvu wa 1950 yakuna 1960, mpangi za buka kiaki basunzula kunku ya Nkand’a Nzambi. Kina kia 2 kia ngonde ya Agositu kia mvu wa 1950, e kunku kiantete muna kunku sambanu kiasunzulwa muna lukutakanu lwa mvivu. Muna lukutakanu lwaluna, mpangi Knorr wavova vo nkangu a Nzambi nsekola yampa ya Bibila bavuidi o mfunu, kiatoma sekolwa, yasazu mu tanga. Ediadi dikubasadisa mu toma zaya e ludi. Nsekola yayi ifwete kala yaleboka ye yasazu mu bakula nze una wakala e sono yantete basoneka alongoki a Kristu. Mpangi Knorr wazola vo e Nsekola ya Nz’ampa yasadisa ulolo wa wantu mu zaya Yave.

18. Adieyi disadisanga mu sekola Nkand’a Nzambi?

¹⁸ Muna mvu wa 1963, luzolo lwa mpangi Knorr lwalungana. E Nsekola ya Nz’ampa ya Sono ya Kingerekia ya Kikristu yavaikiswa muna Holandês, Kifalansa, Alemão, Italiano, Kimputu ye Espanhol. Muna mvu wa 1989, Buka kia Selo Yambuta ya Mbangi za Yave bavanga departamento yampa kuna vula diasina mu sadisa asekodi a Nkand’a Nzambi. I bosi, muna mvu wa 2005, bavana o nswa wa sekola Nkand’a Nzambi muna ndinga zisekolanga Eyingidilu. Muna kuma kiaki, e Nsekola ya Nz’ampa isekwelo kala mu vioka 130 ma ndinga, kiakala wa ndambu yovo wamvimba.

19. Nkia diambu diamfunu diavangama muna mvu wa 2013? Adieyi tulongoka muna longi dilanda?

¹⁹ Tuka kiavaikisilwa e Nsekola ya Nz’ampa mu nkumbu wantete, mvovo miayingi mia Kingelezo ke misadilwanga diaka ko. Muna kuma kiaki, diavavanga vo e mvovo mia nsekola yayi mpe miafimpululwa. Kina kia 5 ye kia 6 kia ngonde a Okutoba, 2013, wantu 1.413.676 mu nsi 31, balungana muna lukutakanu lwa Sociedade Torre de Vigia de Bíblias e Tratados da Pensilvânia luvangamanga konso mvu. Akaka muna yau muna video balandila lukutakanu lwalu. Mpangi a Buka kia Selo Yambuta wasunzula Nsekola ya Nz’ampa muna Kingelezo. Nkangu watoma yangangalala, wantu ayingi badila vava batambula e nsekola yayi yampa. Ekolo awana bafilanga malongi batanganga e sono muna nsekola yayi, awonso babakula vo e nsekola yayi ke yampasi ko mu tanga yo bakula. Muna longi dilanda, tulongoka mayingi mu kuma kia nsekola yayi ye una isekolwelwanga muna ndinga zankaka.