“O Nsiku i Nlongi eto”

EKWA dia wana bazeye mfunu a nsiku ye malongi? Ke ayingi ko. Kuna kwa yau, e nsiku yoyesa mikubayoyesanga. Kansi, ana bena ye kiyekwa kia sadisa aleke, bazeye mfunu a diambu diadi. Vava bekitukanga se ambuta, aleke ayingi belendanga bakula o mfunu a luludiku batambula. Paulu wa ntumwa wasadila nona kia nlongi yovo ndezi muna songa e ngwizani a Yave wa Nzambi ye nkangu andi.

Akristu akaka a tandu kiantete muna zunga kia Ngalatia kuna Roma, bavovanga  vo awana kaka balemvokelanga Nsiku a Mose una kavana Nzambi kwa Aneyisaele, yau kaka bakala ye dienga kuna kwa Nzambi. Paulu wa ntumwa wazaya vo ediadi ke dialudi ko, kadi Nzambi wabungula mwand’avelela kw’awana ke balundanga nsiku a Kiyuda ko. (Mavangu 15:​12) Muna kuma kiaki, Paulu wasadila nona mu singika ngindu zau zambi. Muna nkanda kasoneka kw’Akristu muna Ngalatia wavova vo: “O nsiku i nlongi eto a kutufila kwa Kristu.” (Ngalatia 3:​24) Nkwa ngangu mosi wavova vo “tuka kuna nz’ankulu, o nlongi salu kiamfunu kesalanga.” O zay’e salu kisalanga nlongi dilenda kiesesa dina kayika Paulu wa ntumwa.

Nlongi ye Salu Kiandi

Alongi basadilwanga kikilu kwa esi Ngerekia, y’esi Roma ye kw’Ayuda mu lunga-lunga wana tuka muna kinsedia yavana betauka. Nkumbu miayingi, e selo ana bakala se ambuta, babundwanga e vuvu, yau basalanga se alongi mu tanina yo sadisa wana kimana balemvokela luludiku lwa mase mau. Tuka mene-mene yaku masika, o nlongi wakalanga yo mwana konso fulu, wanyolesanga yo kunata kuna sikola yo nata e nkanda miandi yo toma landa e ndongok’andi.

E ndezi kakala nze nlongi a sikola ko. Kansi, wasadisanga mwana muna mambu ma sikola yo lungisa e kiyekwa kia mase kia lunga-lunga wana. Muna lunga-lunga wana mu mpila yayi, wabalonganga yo kubaludika. Wabalonganga mpe e fu ya nkal’ambote, kubatumba yo kubawanda kele vo bavangidi edi diambi. Kansi, ese ye ngudi bakala se alongi antete a wan’au. Ekolo mwana kasansukanga, ndezi wanlonganga vo kafwete songanga fu yambote muna nzila, vwata kinkutu, kala yo luzitu muna ntangwa dia, zitisa ambuta, zola mase mandi ye makaka mpe.

 Plato wa nkwa ngangu za nza wa mwisi Ngerekia (wazinga muna mvu wa 428-348 Vitila Tandu Kieto) wavova vo, mwana wakondwa ngangu kafwete longwa. “Wau vo kavena ekambi dia mameme ko diakondwa mvungudi, ngatu ntaudi wakondwa mfumu, o wana mpe ke balendi kondwa nlongi ko,” ukasoneka Plato. E ngindu zazi zilenda badikilwa vo ke zaludi ko, kansi Plato i wau kabadikilanga diambu diadi.

Wau vo alongi bakalanga yo wana konso fulu muna kubalunga-lunga, o wana bayindulanga vo wantu awaya abangiki, akwa ntima mia mbadi, bakondwa nkenda ye zola. Kansi, o nlongi wataninanga mwana tuka muna nitu ye muna fu ya nkal’ambote. Appian wa nsoneki a lusansu wa mwisi Ngerekia, muna tandu kiazole, wayika nlongi mosi watanina mwana muna nzil’a sikola kimana kalembi vondwa kwa yimpumbulu. Vava nlongi kazola kunyambula ko, yau awole bavondwa.

Kuna nz’ankulu, e vangu dia zumba dia toma sayana. O wana taninwa bataninwanga mu lembi bwa vana moko m‘awana bazolanga tá e zumba yo wan’akete, musungula wan’amakala. Wau vo alongi ayingi a sikola ke basiwanga vuvu ko, e ndezi zayingilanga wana muna sikola. Mpovi mosi wa mwisi Ngerekia, Libanius wa tandu kia yá wavova vo, e ndezi wasalanga nze “nyingidi a nleke,” muna “kakidila azodi a umpumbulu balembi kubafinama ye vanga kikundi yo wan’amakala.” Wana ayingi bazitisanga alongi au ana babataninanga. Kana una vo se ambuta, o wana muna vutula matondo kwa yitu y’alongi au ankulu, batunganga e ziami yau vava bafwanga.

Nsiku Una nze Nlongi

Ekuma Paulu wa ntumwa katezanesa o Nsiku a Mose ye nlongi? Adieyi diakitula nona kiaki se kiamfunu?

Diantete, e Nsiku wakala se ntanini. Paulu wasonga vo, Ayuda mu “wisa kia nsiku” bakala. E diadi disonganga vo e nsiku i nlongi yovo ndezi ona wabataninanga. (Ngalatia 3:​23) E Nsiku wafilanga mawonso ma zingu kiau. Walunga-lunganga makani ye zolela yau ya nitu. Watatidilanga fu yau yo kubatumba vava basumukanga, wasadisanga konso mwana Isaele mu zaya mpilakanu zandi.

E Nsiku wau wataninanga Aneyisaele muna umpukumuni, nze fu yambi ye mavangu ma nsambila za zula yabazunga. Kasikil’owu, Nzambi wabakanikina balembi sompana y’esi zula, ediadi diabasadisa mu kala ye ngwizani ambote yo Nzambi. (Nsiku 7:​3, 4) Nsiku miami miatatidilanga kimwanda kia nkangu a Nzambi yo kubasadisa mu zaya Masia. Miasonganga o zola kwa Nzambi muna nkangu andi. Mose wasungamesa akw’andi Aneyisaele vo: “Konso una ulongela muntu o mwan’andi, i kekulongel’o Yave wa Nzambi aku.”​—⁠Nsiku 8:⁠5.

E diambu diamfunu kayika Paulu wa ntumwa muna nona kiandi, i wisa kia kolo kiandwelo kakala kiau o nlongi. Vava mwana kakitukanga se mbuta, kakalanga diaka mu wisa kia nlongi ko. Xenophon wa nsoneki a tusansu wa mwisi Ngerekia (wazinga mu mvu mia 431-352 Vitila Tandu Kieto) wasoneka vo: “Vava nleke kakitukanga se mbuta, kataninwanga diaka kwa [nlongi] andi ko; kakalanga diaka mu wisa kiandi ko, wayambulwanga kalanda nzila zandi.”

Diau adimosi mpe diavangama muna Nsiku a Mose. Wa kolo kiandwelo​—⁠“wakudikilwa muna diambu dia makuzuka, yavana kikwiz’e mbongo [Yesu Kristu] ina yasilw’o nsilu.” Paulu wa ntumwa wasonga vo, kuna kw’Ayuda, o Nsiku ‘i nlongi wabafila kwa Kristu.’ Muna lumbu ya Paulu, Ayuda muna vwa edienga dia Nzambi, diavavwanga vo bazaya e fulu kia Yesu mun’ekani dia Nzambi. Vava bazaya kio, salu kia nlongi kiafokoka.​—⁠Ngalatia 3:​19, 24, 25.

 O Nsiku kavana Nzambi kwa Aneyisaele walunga wakala. Walungisa ekani dina Nzambi kasikidisila wo​—⁠tanina nkangu andi yo kubasadisa bazaya nkanikinu miandi. (Roma 7:​7-​14) O Nsiku nlongi ambote kakala. Kansi, kuna kw’akaka bakala muna wisa kia Nsiku, babadikilanga wo se zitu. Muna kuma kiaki, Paulu wasoneka vo, vava kialunga e ntangwa kasikidisa o Nzambi, “o Kristu watukûla muna sibu kia Nsiku.” E Nsiku wakala se “sibu” kadi diampasi diakala kw’Ayuda alembi lunga mu lemvokela wo emvimba. Mambu mayingi mavavwanga muna nsambila. Avo Nyuda okwikidi muna kimenga kia lukûlu lwa Yesu, ke diakala diaka mfunu ko mu lemvokela luludiku lwa nlongi.​—⁠Ngalatia 3:13; 4:​9, 10.

Ozevo, Paulu muna tezanesa o Nsiku a Mose ye nlongi wasonga vo wa kolo kiandwelo, Ayuda watanina. O muntu muna vwa edienga dia Yave ke divavanga ko vo kalemvokela nsiku wau, kansi kafwete zaya fulu kia Yesu yo kwikila muna yandi.​—⁠Ngalatia 2:16; 3:11.

[Foto muna lukaya 21]

“AKWA KIYEKWA” YE “SELO”

Vana ntandu a yika e nona kia nlongi, Paulu wa ntumwa wasadila mpe e nona kia “akwa kiyekwa” ye “selo.” Muna Ngalatia 4:​1, 2 tutanganga vo: “O nkw’evwa e kolo kena kimwana-mwana, kena nswaswani ko ye ntaudi, kana una vo i mfumu awonso; kunansi akwa kiyekwa kiandi ye selo kena, yamuna ntangwa kasikidisa o se, NW.” E salu kia nlongi yovo ndezi kiaswaswana ye “akwa kiyekwa” ye “selo.” Kansi, Paulu diambu dimosi kayika muna nona yayi yawonso.

Muna nsiku wa esi Roma, ‘nkwa kiyekwa’ wavewanga e salu kia sansa mwan’ansona yo sadila evwa diandi yavana kekola. Muna kuma kiaki, Paulu wavova vo, e kolo kena kimwana-mwana, kena ye nswaswani ko ye ntaudi, kana una vo yandi i “mfumu” evwa diawonso.

E ‘selo’ wavewanga kiyekwa kia lunga-lunga evwa diawonso dia kimwana-mwana. Flavius Josephus wa Nyuda, nsoneki a lusansu, wavova vo mwana mosi wayikilwanga vo Hyrcanus, muna vwa nzimbu za sumbila lekwa kavwa o mfunu, walomba kwa se diandi kimana kavana selo kiandi nswa wa kumvana nzimbu.

Muna kuma kiaki, e mwana wakala muna wisa kia nlongi y’ona wakala kunansi ‘akwa kiyekwa’ yovo ‘selo’ ke bakala ye luvevoko ko. Wantu akaka balunga-lunganga e zingu kiandi yamuna ntangwa ya sikidiswa kwa se diandi.

[Foto ina muna lukaya lwa 19]

Fwaniswa kia nlongi ye nkau andi muna mvungu wa nkulu wa esi Ngerekia

[Avwe a Foto]

National Archaeological Museum, Athens

[Foto ina muna lukaya lwa 19]

Fwaniswa kia nlongi (wina yo nkau) muna mbungwa ya tandu kia tanu Vitila Kristu, oyingilanga mwana olongokanga yingana ye nkunga

[Avwe a Foto]

Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/Art Resource, NY