O Lusalu lwalu lwantalu lwasololwa muna nsuk’a ngonde a Desemba ya mvu a 1922 vava Ivané Javakhishvili wa nkwa ngangu wa mwisi Geórgia kafimpa e mpila yasokelwa masono ma Geórgia. Wasolola kopi kia nkand’a Talmude wa Yerusaleme. Vava kafimpanga wo, wamona vo vakala ye sono ya nding’a Geórgia yavunzunwa kuna nsi ya sono ya Kiyibere. *

Kuna “nsi” a sono ya Talmude, vakala ye ndambu a kopi kia nkanda Yeremiya kiasonekwa muna tandu kia tanu kia tandu kieto. Una kopi kiaki ke kiasolwelo ko, o Nkand’a Nzambi ankulu wa nding’a Geórgia una wasonekwa mu moko wasololwa muna tandu kia nana kia tandu kieto. Ke kolo ko, ndambu zakaka za Nkand’a Nzambi zasonekwa tuka muna tandu kia tanu zasololwa. Yindula e kiese kia solola kopi ya Nkand’a Nzambi lembi vioka mvu miayingi vava Yesu ye ntumwa zandi bakala ova ntoto.

Nani wasekola yo? Nga yasekolwa kwa muntu mosi kaka yovo kwa buka kia asekodi bakivana kuna mvevo wawonso? Kavena nkanda ko uvananga e mvutu za kiuvu kiaki. Edi disundidi o mfunu, o Nkand’a Nzambi yovo ndambu zandi zasekolwa muna nding’a Geórgia kuna nsuka a tandu kia yá ye wantu a nsi yayina bazaya e Diambu dia Nzambi muna ndinga au tuka tandu kiakina.

Muna nkanda The Martyrdom of St. Shushanikthe Queen, wasonekwa muna tandu kia tanu, muna ye ziku kisonganga vo esi Geórgia batoma zaya e sono ya Nkand’a Nzambi. Vava nsoneki kayika e vonza kiabwila ntinu ankento, wayika mpe tini ya nkanda Nkunga, Nsangu Zambote ye tini yakaka ya Nkand’a Nzambi. Wavova mpe vo muna yangidika mfumu za Aparasi, o Varsken wa nkaz’a Shushanik ona wakala nyadi a nsi a Geórgia, kuna Kartli, wabembola dibundu dia “Kikristu” yo kota muna dibundu dia Aparasi dia Zoroastrianismo, wakomekena nkaz’andi kavanga diau adimosi. Kansi, o ntinu ankento katambulwila bembola dibundu diandi ko. Wafiaulwiswa mu sono ya Nkand’a Nzambi mu lumbu yansuka ya zingu kiandi.

Tuka muna tandu kia tanu, e salu kia sekola Nkand’a Nzambi muna nding’a Geórgia ke kiningamanga diaka ko. O ulolo wa sono ya Nkand’a Nzambi yasonekwa mu moko mu nding’a Geórgia usonganga salu kiampwena basala asoneki y’asekodi. Yambula twabadika mambu mole muna lusansu lwalu lwamfunu, sekola yo nieteka Nkand’a Nzambi.

“Omono Giorgi, i mfumu a nlembami a dibundu, yafuntuka mu sekola nkand’a Nkunga muna nding’a Geórgia tuka muna ndinga Kingerekia, muna fululu ye sikididi kiawonso.” E miami i mvovo mia Giorgi Mtatsmindeli wa mwisi Geórgia wa mfumu a dibundu ona wazinga mu tandu kia 11. Ekuma diavavilanga vo vasekolwa o Nkand’a Nzambi kana una vo vateka kala ye nsekola ya Nkand’a Nzambi mu nding’a Geórgia tuka mvu miayingi?

Muna tandu kia 11, sono yakete kaka ya Nkand’a Nzambi yasonekwa mu moko muna nding’a Geórgia yamonekanga. Nkanda miakaka miavila. Wau vo ndinga mpe yasoba, diampasi diakala kwa atangi mu bakula sono yankulu ya Nkand’a Nzambi. Muna kuma kiaki, asekodi ayingi bavanga ngolo za vangulula e sono yankulu ya Nkand’a Nzambi muna nding’a Geórgia. Giorgi, salu kiamfunu kasala muna diambu diadi. Watezanesa nsekola ya Geórgia ye nsekola yasonekwa mu moko ya nding’a Kingerekia yo sekola nkutu tini ina yakondwanga. Muna mwini wasalanga salu kiandi kia mpelo, muna fuku wasekolanga Nkand’a Nzambi.

Ephrem Mtsire, wazinga kolo kimosi yo Giorgi wakwamanana sala e salu kiaki. Wavaikisa nkanda luludiku mu kuma kia asekodi. O nkanda wau wakala yo luludiku lwa mpila ina asekodi bafwete sekolwela Nkand’a Nzambi tuka muna nding’a Kingerekia yo toma mio kiesesa mu ndinga kingutukila. Yandi mpe wayantika evangu dia sia e sinsu vana yand’a lukaya yo sadila referências marginais muna nsekola za Nkand’a Nzambi za nding’a Geórgia. Ephrem, wasekola nsekola yampa ya Nkand’a Nzambi. E salu kia Giorgi ye Ephrem kia sia nkubilwa muna salu kia sekola.

Muna tandu kialanda, salu kia sekola Nkanda kuna Geórgia kiawokela. Batunga sikola mu kuma kia salu kiaki kuna mbanza za Gelati ye Ikalto. Akwa ngangu ayingi basadilanga e nsekola ya Gelati Bible, e nsekola yayi yalundwa muna National Centre of Manuscripts, nkanda wau wasekolwa kwa mosi muna akwa ngangu a mbanz’a Gelati yovo Ikalto.

E nsekola yayi, nkia nluta yatwasa kwa nkangu a Geórgia? Muna tandu kia 12, Shota Rustaveli, wa nsoneki a yingana wa mwisi Geórgia wasoneka nkanda wayikilwanga vo Vepkhis-tqaosani (Knight in the Panther Skin), o nkanda wau watoma yangalelwa kwa nkangu yamu tezo kia yikila wo vo, nsekola yazole ya Nkand’a Nzambi muna nding’a Geórgia. K. Kekelidze, wa nkwa ngangu a mwisi Geórgia wa tandu kiaki, wavova mu kuma kia nkanda wau vo: O nsoneki kayika yovo lembi yika e sono ya Nkand’a Nzambi, “mambu makaka kasoneka, ngwizani mena ye sono yayingi ya Nkand’a Nzambi.” O nkanda wau wazala ye mambu manzola, kikundi kia kieleka, kala yo ntim’amvevo, zitisa akento yo songa nzol’amvevo kwa nzenza. E mambu mama ye makaka melongwanga muna Nkand’a Nzambi mfunu makala kuna kwa nkangu a Geórgia, yamu wau mebadikilwanga vo malongi mamfunu.

Muna tandu kia 17, esi nzo a ntinu a nsi ya Geórgia bakala y’etima dia nieteka Nkand’a Nzambi. Muna kuma kiaki, o Ntinu Vakhtang VI, watungisa masini ma nietekena nkanda kuna mbanza Tbilisi. Kansi, e nsekola ya Nkand’a Nzambi ke yamana sekolwa ko muna nietekwa. Muna kuma kiaki, nsekola ya Nkand’a Nzambi ya nding’a Geórgia, yaswekwa diaka. Sono yakete kaka yamonekanga ye ke yakala yalunga ko. E sono yayi mpe mu ndinga ankulu yasonekenwa eyi ke yasadilwanga diaka ko. E salu kia fimpulula sono ya Nkand’a Nzambi kiavewa kwa Sulkhan-Saba Orbeliani, wa nkwa ngangu ona wazaya ndinga zayingi.

Orbeliani, wakivana emvimba muna salu kiakina. Wau vo ndinga zayingi kazaya kumosi ye nding’a Kingerekia ye Latim, wakala ye luve lwa fimpa e sono mu ndinga zakaka kumosi ye nsekola ya nding’a Geórgia. Kansi, wau vo kasianga wantu mpambula ko afidi a dibundu dia Ortodoxa ke banyangalelanga ko. Muna kuma kiaki, afidi a dibundu bamvunina mambu vo oyandi nyekodi a dibundu yo lomba kwa ntinu vo kakanga e salu kiandi kia sekola. Nkanda umosi wa Geór­gia wavova vo, muna lukutakanu lumosi afidi a dibundu bakomekena Orbeliani mu yoka Nkand’a Nzambi kasekolanga se tuka mvu miayingi.

Kana una vo i wau, kopi kimosi kia nkanda Mtskheta (Mcxeta) kiasonekwa mu moko eki kiyikilwanga mpe vo Saba’s Bible, kina ye mvovo mia Orbeliani, kiakinu yamu wau. Kansi, akaka bekatikisanga kana vo e nsekola yayi ya Nkand’a Nzambi i yau afidi a dibundu bavavanga yoka. Mana masonama kaka muna nkudika i meyikilwanga vo masono ma Orbeliani.

Kana una vo diampasi diakala, akaka muna nzo a ntinu bakwamanana sia salu kia nieteka Nkand’a Nzambi va fulu kiantete. Tuka muna mvu a 1705 yamuna mvu wa 1711, ndambu zakaka za Nkand’a Nzambi zanietekwa. Muna ngolo za Bakari yo Vakhushti, wan’a ntinu a Geórgia, e nsekola ya Nkand’a Nzambi yamvimba yafokoka muna mvu a 1743. Ozevo, ke waswekwa diaka ko.