Muna luyalu lwa Roma, ayingi bakitulwanga abundu wau vo nsi zau zasundwanga muna vita yovo banatwanga mu kingolo. Wantu awaya batekwanga ye kabavutukanga diaka muna makanda mau ko yovo muna nsi zau.

Ayingi muna abundu awaya basalanga salu kia timuna matadi mantalu yavana bafwanga. Awana basadilanga muna ntonga ye muna nzo za mfumu zau bavukanga. Akaka basiwanga nlunga wa sengwa mu nsingu muna kingolo, nlunga wau wakala ye babu kiasonekwa nsendo kevewa muntu ona kunsolola avo tinini yo kumvutula kwa mfumu andi. Abundu ana batinanga nkumbu miayingi, basonekwanga vana luse ye sengwa kiatiya e sono kia N, i sia vo ntini.

Nkand’a Filemone uyikanga Paulu wa ntumwa vava katwika Onesemo wa ntaudi a ntini kwa mfumu andi Filemone. Kana una vo Filemone wakala yo nswa wavana tumbu kiangolo kwa Onesemo, Paulu wa ntumwa walomba kwa Filemone vo ‘kantambula kuna ngemba’ mun’owu wa kikundi yo zola kwandi muna yandi.—Filemone 10, 11, 15-18.

E mbanza Foiniki, owau iyikilwanga vo mbanz’a Líbano, yatoma zayakana mu kuma kia nlele mia mbwaki. Kuna kwalanda, e mbanza yayi yayikilwa vo Turo. Ntinu Solomo, wasadila ‘nduwa ya mbankanka’ yatungwanga kwa esi Turo muna viengesa tempelo andi. (2 Tusansu 2:13, 14)

E nlele mia mbwaki mia Turo ntalu ayingi miafwanga kadi mayingi mavavwanga muna vanga mio. Entete, abaki a mbizi za maza bakutikisanga lekwa yayingi yatukanga muna kalunga iyikilwanga vo molusco múrex. * Muna vanga nlele umosi wambwaki tezo kia 12.000 ma lekwa yayi yavavwanga. E lekwa yayi yakatulwanga muna banza yandi muna vaikisa tinta yavwanga o mfunu. Awana bavanganga tinta basianga mungwa muna lekwa yayi yo yanika yo va mwini mu lumbu tatu. I bosi, e lekwa yayi yavukuswanga yovo vulwa muna maza ma kalunga mu lumbu yayingi.

Tuka mvu miayingi, esi mbanza Foiniki batekanga yo vanga nlele mia mbwaki. E lekwa bavanga muna tinta yayi, yasololwa kuna Mbu a Mediterrâneo kuna mbanz’a Cádiz, kuna node ya Espanha.