Diambu dia Nzambi divovanga mu kuma kia Yesu vava kakomwa vana nti ampasi kumosi ye yimpumbulu yole vo: “Ayuda badodokele Pilato vo batololw’o malu, bakatulwa.”—Yoane 19:31.

O nsiku wa Ayuda wavovanga vo e vimbu dia kimpumbulu ofwididi vana nti ampasi ‘ke difwete kala vana nti o fuku wa mvimba ko.’ (Nsiku 21:22, 23) Nanga Ayuda basadilanga mpe nsiku wau mu kuma kia awana bavondwanga kwa esi Roma. Vava kimpumbulu katololwanga malu wafwanga mu nzaki yo zikwa vitila lubantiku lwa lumbu kia Sabala, kuna ndimuk’a ntangwa.

Kimpumbulu watumbwanga muna komwa nsoso mu moko ye malu. Vava nti ampasi watelameswanga, e mpasi zawokelanga kadi e nsoso i zasimbanga e zitu dia nitu andi. Muna fulumuna, diavavanga vo kasia ngolo muna sikinina malu mandi muna nsoso. Kansi, kalendanga wo vanga ko mu kuma kia malu matolwelo. Ozevo, olembi tevola ye mpasi za malu matolwelo i diau diavondanga muntu mu nzaki.

O nsing’a nzuwa (fizika) i nkele una Davidi kavondela Ngoleyate. Nanga Davidi walongoka sadila nkele wau vava kasalanga se mvungudi muna kileke kiandi.—1 Samuele 17:40-50.

O nsing’a nzuwa wakala muna fwaniswa y’esi Engipito ye Asuri kuna nz’ankulu. O nsing’a nzuwa wavangilwanga mu nsinga miole miasiwa mfokola ya nkand’a bulu yovo nlele. Muna mfokola yayi mwasiwanga tadi diavindumuka diakala o nene nze lala diakete. Muna lenda tuba e tadi mu ngolo, diavavanga vo muntu kazwa nsing’a nzuwa yo yambula nsinga umosi.

Asatuludi kuna Oriente Médio, batimuna mawulu makala ye ulolo wa matadi ma nsing’a nzuwa masadilwanga muna vita za nz’ankulu. Makesa ana bakala ye ndekwa za sadila nsing’a nzuwa muna vita, batubanga matadi mayendanga mu nswalu wa tezo kia kilometa 160 yovo 240 muna ola. Akwa ngangu za nza befilanga mpaka kana vo nsing’a nzuwa ta (arco) wakala yovo ve, kansi tuna ye ziku vo nsing’a nzuwa nkele wampondi wakala.—Afundisi 20:16.