Disionario dimosi divovanga vo e ngangu za nza (yovo Ciência) i “lufimpu luvangwanga muna nsema mu zaya lekwa ina mo ye una isadilanga. Akwa ngangu bezayanga e ziku kia diambu vava betoma taluziolanga yo teza kina bafimpidi.” E salu kiaki kiampasi. Kilenda vangwa mu tumingu, ngonde yovo mvu miayingi. Ezak’e ntangwa ina bevavanga ke besololanga yo ko, kansi nkumbu miayingi besololanga mambu metwasanga nluta kwa wantu awonso. Badika e nona ilende.

Kompani dimosi kuna nsi za Mputu diasadila kopale zangolo mu vanga kelelwa ilenda kitula maza ma mvindu se mavelela muna sadisa wantu bavenga yimbevo ibakamenwanga muna nua maza ma mvindu. E salanganu ya mpila yayi itoma sadilwanga vava kibwanga sumbula nze nzakama ya ntoto ina yabwa kuna Haiti muna mvu wa 2010.

Kuna zulu, kuna ye masini mayingi meyikilwanga vo Satélite. Masini mama mevanganga e salu kiyikilwanga vo Sistema de Posicionamento Global (GPS). Entete, GPS masoladi kaka basadilanga yo. Kansi owau, isadisanga mpe anati a makalu, ndeki, nzaza, akondi a mbizi ye awana bevanganga nkangalu mu zaya kuna bekwenda. Muna lusadisu lwa GPS, olenda kwenda konso kuna ozolele.

Nga telefone, komputadore yovo internete osadilanga? Nga omonanga vo mavimpi maku matoma mu kuma kia lunungunuku lwa ngangu za mawuku? Nga mu ndeki okangalelanga? Avo i wau, ozevo wabaka kala lusadisu lwa ngangu za nza. E ngangu za nza mambu mayingi mambote zivanganga muna zingu kiaku.

Akwa ngangu bewokesanga o zayi wau muna toma fimpa o nsema. Akwa ngangu (físicos nucleares) bafimpa e lekwa kiakete kiyikilwanga vo átomo mu zaya una kisadilanga. Kuna diak’e sambu, awana befimpanga oma ma zulu (astrofísicos) bevavanga zaya mana mavangama se vioka mafunda ye mafunda ma mvu kimana babakula e tuku dia nsema. Ekolo bewokesanga o zayi kana nkutu muna lekwa ke imonekanga ko ngatu simbwa, akaka muna akwa ngangu bevovanga vo kele vo Nzambi ona oyikwanga muna Nkand’a Nzambi kakala, badi kunsolola.

Ankaka muna akwa ngangu za nza ye ndongota (filósofos) bevanganga oma masundidi. Amir D. Aczel wa nkwa ngangu wavova mu kuma kiau vo: “Vana fulu kia sadila ngangu za nza muna zaya Nzambi, besadilanga zo mu songa vo Nzambi kena ko.” Muna bonga e nona, nkwa ngangu mosi (físico) wavova vo: “Wau vo kavena ziku ko kisonganga vo vena yo Nzambi olunga-lunganga e nza, disongele vo Nzambi kena ko.” Akaka bevovanga vo mavangu ma Nzambi “maluvunu” kwandi yovo “mpandu.” a

 Kansi e kiuvu i kiaki: Nga e ngangu za nza zilendanga solola yo songa e ziku kia mambu mawonso mu kuma kia nsema? Nkatu. Kana una vo e ngangu za nza mu nungunuka kaka zina, ayingi muna akwa ngangu bekwikilanga vo vena ye mambu mayingi ke bazeye ko. Steven Weinberg ona watambula nsendo uvewanga kw’awana basundidi e ngangu mu nza (Prêmio Nobel) wavova vo: “Ka tulenda zaya mawonso ko ma nsema.” Martin Rees wa nkwa ngangu kuna Grã-Bretanha wasoneka vo: “Nanga vena ye lekwa ina wantu ke besinga bakula ko.” E ludi i kiaki: Vena yo mambu mayingi mu kuma kia nsema mana akwa ngangu ke belendanga sasila ko, kiakala mambu matadidi lekwa yakete yovo lekwa yanene. Badika e nona ilende:

• Ana belongokanga e lekwa yamoyo (biólogo) ke bebakulanga ko mana mevangamanga muna kati kwa célula. Ka bazeye ko una célula zivuilanga o nkuma, una ziwutilanga e proteina ye una zivambanenanga. E ngangu za nza ke zilendanga vana mvutu za yuvu yayi ko.

• E ngolo ziyikilwanga vo força de gravidade mfunu tuvuanga zo lumbu yawonso. Kansi, e ngolo zazi diambu dia mpimpita kwa akwa ngangu. Ke batomene zaya ko una e ngolo zazi zivutulwisilanga muntu va ntoto vava ketakukanga, ye una zisimbilanga e ngonde kimana yalembi sotoka va ntoto.

• Awana befimpanga oma ma nsema, bekwikilanga vo vana vena 100 lekwa 95 ke imonekanga ko kana nkutu muna matalatala ma akwa ngangu (microscópio). Akwa ngangu bekayanesanga nsema mu kunku yole, kunku kia tombe (matéria escura) ye kunku kia ngolo za tombe (energia escura). Kansi, e mpila yavangilwa ke izayakene ko.

Vena ye lekwa yankaka ina mu nsema ilembele zayakana itokanesanga akwa ngangu. Ekuma diambu diadi dinina o mfunu? Nkwa ngangu mosi otomene zayakana wavova vo: “E lekwa ina tulembele zaya isundidi ina tuzeye. Ozevo, vana fulu kia kuyibadikila vo ngeye ozeye mawonso, e ngangu za nza zifwete kusivikisa yo vava zaya mayingi.”

Avo oyindulanga vo e ngangu za nza zivinga va fulu kia Nkand’a Nzambi yo mfunu wa kwikila muna Nzambi, yindula edi: Wau vo akwa ngangu ye sadilwa yau yampwena ke belendanga zaya mawonso ko mu kuma kia nsema, nga diangangu mu bembola mana ke belendanga bakisa ko? Kuna mfoko a kapu kivovelanga lusansu yo lunungunuku lwa afimpi a ntetembwa, o nkanda Encyclopedia Britannica uvovanga vo: “Muna kolo kia 4.000 ma mvu mia salu kia fimpa e ntetembwa, wantu yamu wau ke bazeye oma ma nsema ko nze esi Babele kuna nz’ankulu.”

Mbangi za Yave bezitisanga ngindu za konso muntu muna diambu diadi. Tusianga ngolo zalanda luludiku lwa Nkand’a Nzambi: ‘O ntim’eno anleka yambula wazayakana kw’awonso.’ (Filipi 4:5) Muna kuma kiaki, tulombele kimana wafimpa una e ngangu za nza zinina e ngwizani yo Nkand’a Nzambi.